ძიება
  • რეგისტრაცია
  • შესვლა

Qwelly

ძიების შედეგები - სიცოცხლის

თემა: აბელ სანჩესი - მიგელ დე უნამუნო
ლსაც მკითხველს ვთავაზობთ და რომელიც ავტორს "აღსარებად" დაუსათაურებია, ჩართულია ნაწყვეტები ამ ჩანაწერებიდან. ბრჭყალებში მოქცეული ნაწყვეტები ერთგვარი კომენტარების სახით მოგვყავს მისი სენის ასახსნელად. ხოაკინს "აღსარება" თავისი ქალიშვილისადმი მიუძღვნია I       აბელ სანჩესსა და ხოაკინ მონეგროს აღარც კი ახსოვდათ, როდის გაიცნეს ერთმანეთი. გაიცნეს კი ლამის აკვანში, სულ ჩვილები რომ იყვნენ, მათი ძიძები რომ შეიყრებოდნენ, მასლაათს გააბამდნენ, მათ კი ჯერ ენაც არ ამოედგათ და გვერდიგვერდ იწვნენ გატრუნულები. მერე კი, თანდათან ერთმანეთის ცნობაც ისწავლეს და საკუთარი თავისაც; აი ასე, ლამის დაბადებიდანვე ერთად იზრდებოდნენ და ძუძუმტეებივით შეეთვისნენ ერთმანეთს. გასეირნება იყო, თამაში თუ სხვა რამ გართობა, იფიქრებდით, წამომწყები და მოთავე ნამდვილად უფრო მტკიცე ხასიათის ხოაკინი იქნებაო, მაგრამ ბოლოს ყველაფერი აბელის ნებაზე ხდებოდა. ასე კი იმიტომ გამოდიოდა, რომ აბელს მორჩილებაზე უფრო მბრძანებლობა ეძნელებოდა. ისინი თითქმის არასოდეს ჩხუბობდნენ. "ჩემთვის სულერთია, როგორც შენ გინდა!.." ეტყოდა ხოლმე აბელი ხოაკინს და ამ "როგორც შენ გინდას" თუმცა სიშმაგემდე მიჰყავდა მეგობარი, ჩხუბის საბაბს კი არ აძლევდა.   - ერთხელ მაინც წამოგცდეს რამეზე უარი! - წამოიძახებდა ხოლმე ხოაკინი.   - რატომ უნდა წამომცდეს? - გამოეპასუხებოდა აბელი.   - ძალიან კარგია, მაგრამ ამას რომ ტყეში წამოსვლა არ უნდა?! - თქვა ერთხელ ხოაკინმა, როცა ამხანაგებმა სასეირნოდ წასვლა დააპირეს.   - მე? როგორ არ მინდა! - შესძახა აბელმა. - როგორ არ მინდა, თუკი შენ გინდა, წავიდეთ!   - არა, მე რომ მინდა, იმიტომ ნუ წამოხვალ! ერთხელ მაინც თქვი, არ მინდაო, აღარ გამაგონო ეგ შენი "სულერთია..." თქვი, არ მინდა-თქო და მორჩა!   - რატომაც არ მინდა, სულაც...   - მაშ, თუ ასეა, მე აღარ მინდა...   - ახლა აღარც მე მინდა...   - ასე არ გამოვა, - შეჰყვირ ხოაკინმა, - აბა, თქვით, ვინ არის მაგის მხარეზე და ვინ ჩემს მხარეზე!       და ისე გამოვიდა, რომ ყველა აბელს გაჰყვა, ხოაკინი მარტო დარჩა.       ბავშვობაში მომხდარი ამ ამბის თაობაზე ხოაკინს თავის "აღსარებაში" ასე ჩაუწერია: "სწორედ იმ დროიდან, არ ვიცი, რატომ და რისთვის, მაგრამ ყველამ ერთხმად აღიარა, რომ ის იყო სანდომიანიც და საყვარელიც, მე კი არასანდომიანი და საძაგელი; და ასე, სულ მარტოობაში ვიზრდებოდი, ამხანაგები მუდამ გამირბოდნენ..."       ინსტიტუტში, მოსამზადებელ კურსებზე, სადაც ისინი ერთად დადიოდნენ და ბაკალავრის წოდების მოსაპოვებელი გამოცდების ჩასაბარებლად ემზადებოდნენ, ხოაკინი მეტისმეტი სიბეჯითით, ჯილდოებისა და ქებისადმი დიდი სწრაფვით გამოირჩეოდა, ერთი სიტყვით, აუდიტორიაში პირველი იყო. სამაგიეროდ აუდიტორიის გარეთ - ინსტიტუტის მოედანზე, ქუჩაში, მინდორში, ხარების ბრძოლაზე, ამხანაგების წრეში აბელი პირველობდა, ენამოსწრებული იყო და ამხანაგებს აცინებდა ხოლმე, განსაკუთრებით მოსწონდათ მისი კარიკატურები პედაგოგებზე. "ხოაკინი უფრო ბეჯითია, აბელი კი გაცილებით ნიჭიერი... ცოტა რომ არ ზარმაცობდეს..." - ამხანაგების აზრი ხოაკინსაც კარგად მოეხსენებოდა და ბოღმით ევსებოდა გული; ზოგჯერ ისიც უფიქრია, აღარც მე გადავყვები ამ სწავლას, გავეჯიბრები და აბა ვნახოთ, თუ რამეში ჩამოვრჩებიო. მაგრამ მერე ისევ გადაწყვეტდა: "ეეჰ, მაგათ რა ესმით!"... - და კვლავ თავის ბუნებას დაჰყვებოდა. თუმცა კი ცდილობდა მეტოქე გამომგონებლობით, მახვილგონიერებით თუ მხიარულებით დაეჯაბნა, მაინც არაფერი გამოსდიოდა. მის ხუმრობაზე არავის ეცინებოდა და საერთოდ, პირქუში კაცის სახელი დაიგდო. "შენი ხუმრობა სამგლოვიარო ხუმრობაა, - ეტყოდა ხოლმე ფედერიკო კუადრადო, - სულ სიკვდილმისჯილის ხუმრობასა ჰგავს". ბაკალავრის გამოცდები რომ ჩააბარეს, მათი გზებიც გაიყარა. აბელმა გადაწყვიტა მხატვარი გამხდარიყო, ფერწერა შეესწავლა, ხოაკინმა კი სამედიცინო ფაკულტეტი აირჩია. ადრინდებულად მაინც ხშირად ხვდებოდნენ ერთმანეთს და თავ-თავიანთ წარმატებებზე საუბრობდნენ. ხოაკინი ზოგჯერ ცდილობდა აბელისთვის შეეგონებინა, მედიცინაც ასევე ხელოვნებაა, ნამდვილი ნატიფი ხელოვნება და ასევე თხოულობს პოეტურ შთაგონებასო; ზოგჯერ კი მოდგებოდა ხელოვნებას და მიწასთან გაასწორებდა, გონებას აჩლუნგებსო, ცამდე აჰყავდა მეცნიერება, ადამიანის სულს ამაღლებს, აკეთილშობილებს და ჭეშმარიტებებით ამდიდრებსო.   - მაგრამ მედიცინაც რომ საალბათო მეცნიერებაა, - შეედავებოდა მაშინ აბელი, - ისიც ხომ შეიძლება ხელოვნებად მივიჩნიოთ, მეცნიერული დასკვნების პრაქტიკაში გამოყენების ხელოვნებად.   - მე სულაც არ დამისახავს მიზნად ავადმყოფებს ვუმკურნალო, - შეეპასუხებოდა ხოაკინი.   - რატომ, ესეც კეთილშობილური და სასარგებლო საქმეა! - დასძენდა აბელი.   - არა, ჩემთვის არა. გააჩნია, ვისთვის არის კეთილშობილური და ვისთვის სასარგებლო. მე კი კეთილშობილებაც და სარგებლობაც მძულს. ზოგიერთისათვის პულსისა და ენის გასინჯვა, რეცეპტების გამოწერა თუ სხვა ამისთანები ფულის შოვნის საუკეთესო გზაცაა, მაგრამ მე უფრო მეტი მინდა...   - მეტი?   - დიახ, მეტი; იმედი მაქვს, ამ დარგში ახალ გზებს გავკვალავ. მეცნიერულ კვლევა-ძიებას უნდა გავყვე, აკი ჭეშმარიტ აღიარებას მედიცინაში ის ჰპოვებს, ვინც ამა თუ იმ ავადმყოფობის საიდუმლოებას აღმოაჩენს და არა ის, ვინც ამას მეტ-ნაკლები წარმატებით პრაქტიკაში ნერგავს.   - მომწონს შენი ოცნებები.   - აბა რა გგონია, მარტო თქვენ, ხელოვანნი, ფერმწერები ოცნებობთ დიდებაზე?   - რას ამბობ? განა მე ოდესმე ამის მსგავსი რამ წამომცდენია?   - წამოგცდენია? მაშ, რატომ აირჩიე მაინცდამაინც ფერწერა?   - იმიტომ, რომ ამ პროფესიას თუ კარგად დავეუფლები, ის მომცემს...   - რას მოგცემს?   - რას და, საკმაო ფულს.   - იცი, რას გეტყვი, აბელ, ეგ საკენკი სხვას დაუყარე, ვითომ არ გიცნობდე; მშვენივრად გიცნობ და თანაც დაბადებიდან გიცნობ, შენ მე მომატყუებ? კარგად გიცნობ.   - მერე, განა არ იცი, ტყუილი რომ არასოდეს მითქვამს?   - ვიცი, მაგრამ, ხომ შეიძლება შენდა უნებურად ტყუოდე. თავი ისე გიჭირავს, თითქოს შენთვის არაფერს არა ჰქონდეს მნიშვნელობა, ცხოვრება მარტო გართობა იყოს, ყველაფერი დანარჩენი ჩალის ფასად გიღირდეს, სინამდვილეში კი საკმაოდ პატივმოყვარე ბრძანდები.   - მე და პატივმოყვარე?   - დიახ, შენ; პატივმოყვარე ხარ, აბა, რა! სულ დიდებაზე, სახელსა და ქებაზე გიჭირავს თვალი... დაბადებიდანვე ასეთი იყავი... მაგრამ თვალთმაქცობდი და...   - მოიცა, ხოაკინ, მართალი თქვი, განა ოდესმე პირველობაში შეგცილებივარ? სულ შენ არ იყავი კლასში მისაბაძი? შენ არ იყავი სამაგალითო?   - კი, მაგრამ მაინც შენ უფრო მოგქონდა თავი, თან ყველა შენ გელოლიავებოდა, შენ...   - მერე, რა ჩემი ბრალია?   - ახლა იქნებ დამარწმუნო, სახელის მოხვეჭა ფიქრადაც არ მომსვლიაო!   - თუ ასეა, შენ უფრო მეტს ცდილობდი...   - მე? მე? ყველასი და ყველაფრის მოძულე?   - კმარა, კმარა, მოვეშვათ ამ სისულელეებზე ლაპარაკს და სხვა ვთქვათ. ისა სჯობია, შენი საცოლის ამბები მომიყვე.   - საცოლის?   - ჰო, შენს ბიძაშვილზე გეუბნები, აკი გინდა შენი საცოლე გახდეს?       ხოაკინი მართლაც ცდილობდა თავისი ბიძაშვილის, ელენას გულს დაუფლებოდა და ამ ცდაში დებდა თავისი მიზანდასახული და ეჭვიანი სულის მთელ გზნებას. ბუნებრივია, გულის გახსნა უნდოდა და ვისთან უნდა გაეხსნა, თუ არა თავის მეგობართან.       მერედა, რარიგად აწამებდა ელენა!   - რაც დრო გადის, მით უფრო მიჭირს მისი გაგება, - შესჩივლა მან აბელს, - ეს ქალი ჩემს თვალში ნამდვილი სფინქსია...   - მერე, არ იცი, რას ამბობს ამაზე ოსკარ უაილდი? ყველა ქალი სფინქსია, ოღონდ იდუმალების გარეშეო.   - მაგრამ ელენას მაინც აქვს რაღაც იდუმალება. ასე მგონია, სხვა უყვარს; თითქმის დარწმუნებული ვარ, რომ სხვა უყვარს.   - რატომ გგონია?   - აბა, სხვანაირად როგორ ავხსნა მისი ჩემდამი დამოკიდებულება?   - მაშასადამე, შენი აზრით, რაკი არ უყვარხარ, ანუ არ უყვარხარ როგორც საქმრო, თორემ, როგორც ბიძაშვილი, ალბათ, ეყვარები...   - რა ხუმრობაა!   - ჰო, კარგი, მაშასადამე, რაკი არ სურს შეგიყვაროს როგორც საქმრო, უფრო სწორად, როგორც ქმარი, ამიტომ გგონია, რომ მაინცდამაინც სხვა უნდა უყვარდეს? დიდებული ლოგიკაა!   - კარგად გიცნობ!   - მეც კარგად გიცნობ!   - შენ?   - დიახ, თუკი შენ თავს დებ იმაზე, რომ ყველაზე კარგად მიცნობ, მაშ რატომღა გიკვირს, მეც ასევე მეგონოს, რომ გიცნობ? ვფიქრობ, კარგა ხანია ერთმანეთს ვიცნობთ.   - გეუბნები, ეს ქალი გამაგიჟებს, მოთმინებას დამაკარგვინებს-მეთქი; მისი სათამაშო ხომ არა ვარ. სულ თავიდან რომ ეთქვა უარი, კეთილი და პატიოსანი, მაგრამ ასე გაურკვეველ მდგომარეობაში რომ მამყოფებს - ჯერ ვნახოთ, ჯერ ვიფიქროთო... რა ბევრი ფიქრი ამას უნდა... პრანჭიაა და მეტი არაფერი!   - იქნებ, უნდა რომ შეგისწავლოს.   - შემისწავლოს? იმან? რა მაქვს შესასწავლი? მაინც რანაირად უნდა შემისწავლოს?   - ხოაკინ, ხოაკინ, ან იმას რატომ ამცირებ და ან შენ თავს!       რატომ გგონია, რომ საკმარისია შემოგხედოს, შენს სიყვარულში დარწმუნდეს და მაშინვე თანხმობა გამოგიცხადოს?   - ვიცი, გულზე დიდად არ ვეხატები...   - ჰო, კარგი, ასე ნუ ლაპარაკობ...   - ეს ქალი, უბრალოდ მეთამაშება! ჩემისთანა კაცთან თამაში კი არცთუ დიდი კეთილშობილებაა. გულწრფელი ვარ, პატიოსანი, ალალი... მაგრამ ნეტავ იცოდე, რა ლამაზია! რაც უფრო ცივად და მედიდურად უჭირავს თავი, მით უფრო ლამაზი მეჩვენება! ზოგჯერ იმასაც ვერ ვხვდები, მიყვარს, თუ მძულს... არ გინდა გაგაცნო?...   - რატომაც არ მინდა, თუკი...   - მაშ კარგი, გაგაცნობ.   - და თუ უნდა...   - რა?   - მის პორტრეტსაც დავხატავ.   - რატომაც არა!       და კიდევ ერთი ღამე გაუტყდა ხოაკინს. ახლა იმაზე ფიქრობდა, როგორ დახატავდა ასეთი მომხიბვლელი, ყველასგან განებივრებული და სათაყვანო აბელ სანჩესი ელენას პორტრეტს.       მაგრამ რითი დამთავრდება ეს სეანსები? ვაითუ ელენამაც სხვა მრავალი ნაცნობ-მეგობრებივით აბელი ამჯობინოს! ისიც კი იფიქრა, იქნებ სულაც აღარ გავაცნო ერთმანეთსო, მაგრამ რაკი დაპირდა... II   - მოგეწონა ჩემი ბიძაშვილი? - ჰკითხა ხოაკინმა აბელს მეორე დღესვე, როცა ისინი ერთმანეთს გააცნო და აბელმა მისი პორტრეტის დახატვის სურვილი გამოთქვა, რაზედაც სიამოვნებისგან სახეშეფაკლულმა ქალმა თანხმობა განუცხადა.   - გინდა, სიმართლე გითხრა?   - მხოლოდ სიმართლე, აბელ. ჩვენ რომ ყოველთვის სიმართლეს ვამბობდეთ, სიმართლეს, ნამდვილად სამოთხეში ვიგრძნობდით თავს.   - და მით უმეტეს, საკუთარ თავთან რომ ვამბობდეთ სიმართლეს...   - აბა, მაშ თქვი, ეგ შენი სიმართლე!   - იცი რა, ის შენი ბიძაშვილი თუ საცოლე, ანდა შეიძლება მომავალი ცოლიც კი, ელენა, ნამდვილი სამეფო ფარშავანგია... ნამდვილი ფარშავანგი.. ხომ მიმიხვდი...   - ჰო, მიგიხვდი.   - ამის სიტყვებით გამოხატვა მიჭირს, ჩემთვის უფრო ადვილია ფუნჯით...   - შენც ადგები და ფარშავანგს დახატავ, ნამდვილ ფარშავანგს დაამგვანებ, კუდგაშლილსა და ციცქნათავიან ფარშავანგს, არა?   - დიდებული მოდელია! დიდებული! რა თვალები აქვს, რა ტუჩები! ვნებიანი და თან მაგრად მოკუმული... თვალები თითქოს გიყურებენ, მაგრამ ვერ გხედავენ... რა თავ-კისერი! ანდა ბრინჯაოსფერი კანი თქვი! თუ არ გეწყინება...   - რა უნდა მეწყინოს?   - თითქოს ინდიელის სისხლი უჩქეფს ძარღვებში, უფრო სწორად, რაღაც აქვს ველურის, მხეცის, ავაზასი, ამ სიტყვის კარგი გაგებით, და თან რა ცივია!...   - მერედა, რა ცივი!   - ასეა თუ ისე, იმედი მაქვს, კარგ პორტრეტს დაგიხატავ!   - მე რატომ დამიხატავ, იმას დაუხატე!   - არა, დახატვით იმას დავხატავ, სურათი კი შენი იქნება.   - არა, ასე არ მინდა, პორტრეტი მას უნდა ეკუთვნოდეს!   - კეთილი, ორივესი იყოს, ვინ იცის... იქნებ სწორედ ამ პორტრეტმა დაგაკავშიროთ კიდეც.   - კარგი, კარგი, ეგებ ხატვის მაგივრად...   - ნამდვილად, ხოაკინ, არც მაჭანკლობაზე ვიტყვი უარს, ოღონდაც შენ არ იტანჯებოდე. გული მტკივა, ასეთ ყოფაში რომ გხედავ.       დაიწყო სეანსები და ამ სეანსებმა სამივე ერთად შეჰყარა. ელენა სავარძელში დაბრძანდა, დიდებულსა და მედიდურ სახეზე ზიზღი ეხატა, ვითარცა ბედისწერის წინაშე თავმოდრეკილ ქალღმერთს. "ლაპარაკის ნებას ხომ არ მომცემდით"? პირველივე სეანსზე ჰკითხა მან აბელს და იმანაც მიუგო: "დიახ, როგორ არა, ილაპარაკეთ და იმოძრავეთ კიდეც; ასე მირჩევნია, უფრო გამოცოცხლდებით... მე ხომ ფოტოგრაფი არა ვარ, პირდაპირ გეტყვით, სულაც არ მინდა ქანდაკება დავხატო..." და ელენამ დაიწყო ლაპარაკი; ლაპარაკობდა შეუსვენებლივ, თუმცა მოძრაობით ბევრს არ მოძრაობდა, ეშინოდა პოზა არ დავკარგოო. რაზე ლაპარაკობდა? მეგობრებს ამის თქმა გაუჭირდებოდათ. ისინი ლამის თვალებით ნთქავდნენ ქალს, სიტყვები სულაც არ ესმოდათ.       ელენაც ლაპარაკობდა და ლაპარაკობდა, ალბათ, ეგონა, დუმილი უბირობაში ჩამომერთმევაო, მაგრამ ამავე დროს შემთხვევას ხელიდან არ გაუშვებდა, ხოაკინისთვის ბრჭყალი არ გაეკრა.   - ბიძაშვილო, პაციენტების საქმე ხომ კარგად მიდის? - ეკითხებოდა იგი.   - მერედა, ამას შენთვის რა მნიშვნელობა აქვს?...   - რატომაც არა აქვს? წარმოიდგინე, რომ...   - ვერა, ვერ წარმოვიდგენ.   - თუ შენ გაინტერესებს ჩემი ამბები, რატომ არ შეიძლება მეც დამაინტერესოს შენმა? ესეც არ იყოს, ვინ იცის...   - რა?   - კარგი გეყოფათ, - გააწყვეტინა აბელმა, - მორჩით ამ კინკლაობას.   - რა მოხდა, ნათესავებს შორის დავა რა გასაკვირია... - მიუგო ელენამ, - თანაც ნათქვამია, ასე იწყება...   - რა იწყებაო? - ჰკითხა ხოაკინმა.   - შენ დაიწყე და ესეც შენვე უნდა იცოდე, ჩემო ბიძაშვილო!   - ვიცი კიდეც, დაწყებაც ვიცი და დამთავრებაც...   - მაგრამ დამთავრების ბევრი საშუალება არსებობს.   - და დაწყებისაც...   - უდავოდ, აბელ, ჩვენი სიტყვიერი ფარიკაობა მუშაობაში ხელს ხომ არ გიშლით?   - არა, არა, პირიქით, ეს, როგორც ბრძანეთ, სიტყვიერი ფარიკაობა თქვენს გამომეტყველებასა და მიხრა-მოხრას უფრო მეტ სიცოცხლეს სძენს.       ორი დღის შემდეგ ელენა და აბელი უკვე "შენობით" მიმართავდნენ ერთმანეთს, ასე მოისურვა ხოაკინმა, რომელიც მესამე სეანსზე სულაც აღარ მოსულა.   - აბა ვნახოთ, როგორ მიდის პორტრეტის საქმე, - თქვა ელენამ და მოლბერტს მიუახლოვდა.   - მოგწონს?   - რა ვიცი, მე თვითონ როგორ ვთქვა, მგავს თუ არა!   - როგორ, სარკეში არ იყურები განა?   - კი, მაგრამ...   - მაგრამ, რა?   - არ ვიცი...   - მერედა, არ გეჩვენება, რომ ამ სარკეში საკმაოდ ლამაზი ჩანხარ?   - ეს უკვე პირფერობაა!   - მაშ ხოაკინს ვკითხოთ.   - იმას ნუ მიხსენებ, გთხოვ, რა აუტანელია!   - მე კი სწორედ იმაზე მინდოდა შენთან ლაპარაკი.   - თუ ასეა, მაშინ წავალ..   - არა, მოიცადე და ყური დამიგდე. ასე რატომ აწამებ იმ საწყალს?   - აჰ, კიდეც ექომაგები? იქნებ ეს პორტრეტიც საბაბი იყო?   - ელენა, დამიჯერე, მასთან თამაში არ გამოგადგება! ეგებ რაღაც კი აქვს ისეთი...   - აუტანელი!   - არა, უბრალოდ, ძალზე გულჩათხრობილია. იქნებ ცოტა ქედმაღალიც თუ უკმეხი, თავის განცდებში ჩაფლული, მაგრამ ძალიან კეთილია, საოცრად პატიოსანი, ნიჭიერი, ბრწყინვალე მომავალი აქვს, შენც გაგიჟებით უყვარხარ...   - და თუ მე მაინც არ მიყვარს!...   - მაშინ არც იმედი უნდა მისცე!   - მაინც რა იმედი მივეცი? მომბეზრდა ჩიჩინი, დიდებული ყმაწვილი ხარ-მეთქი! იქნებ სწორედ ამისთვისაც არ მომწონს. თავისთავად კარგი ყმაწვილიცაა და კარგი ბიძაშვილიც, ოღონდ საქმროდ...,   - მაგრამ ის ამბობს...   - თუ რამე სხვას ამბობს, მაშასადამე ტყუის, აბელ, ბიძაშვილს ჩემთან ლაპარაკს ხომ ვერ ავუკრძალავ. ბიძაშვილი! დიდი ღვთის წყალობა კია!   - ნუ დასცინი!   - სხვანაირად არ შემიძლია.   - ხოაკინს ეჭვი აქვს, ეჭვი კი არა, თითქმის დარწმუნებულია, რომ შენ სხვა გიყვარს, რაკი მას არ თანაუგრძნობ...   - თვითონ გითხრა?   - ჰო, თვითონ მითხრა...       ელენამ ბრაზით მოკუმა პირი, თითქოს შეკრთა და ერთი წამით კიდეც გაჩუმდა.   - ჰო, თვითონ მითხრა, - გაიმეორა აბელმა, მარჯვენა ხელი ტილოდან არ აუღია და თან ისე დაჟინებით შეაცქერდა, თითქოს სურდა მისი იდუმალი ფიქრები ამოეცნო.   - რაკი ასეა დარწმუნებული, მაშინ...   - მაშინ, რა?   - ის, რომ ვეცდები, გავამართლო მისი ეჭვი...       და იმ საღამოს აბელი აღარ ხატავდა ელენას პორტრეტს. სახლიდან რომ გამოვიდნენ, უკვე დანიშნულები იყვნენ. III       აბელის სურათის წარმატება უსაზღვრო იყო; გამოფენაზე ელენას პორტრეტის წინ ხალხი არ ილეოდა. "ერთი დიდი მხატვარი კიდევ შეგვემატა!" - ამბობდნენ ისინი და ელენაც შემთხვევას ხელიდან არ გაუშვებდა, საგამოფენო დარბაზის წინ ჩაევლო და ხალხის აზრი არ მოესმინა; ისე დასეირნობდა ქალაქის ქუჩებში, იფიქრებდით, სულჩადგმული ნახატიაო, ხელოვნების ეს უკვდავი ქმნილება რაღაც სასწაულის ძალით გაცოცხლებულა და სასეირნოდ გამოსულაო. და განა მართლაც ამისთვის არ იყო გაჩენილი?       ხოაკინს მოსვენება დაეკარგა.   - არ მახსოვს, ოდესმე ასე საშინლად მომქცეოდეს, - შესჩიოდა იგი აბელს, - როგორც უნდა, ისე მათამაშებს, ნამდვილად სიცოცხლეს მომისწრაფებს!   - რა გასაკვირია, ახლა უკვე პროფესიულ ლამაზმანად მიაჩნია თავი.   - მით უმეტეს, რომ შენ მას უკვდავება მიანიჭე! მეორე ჯოკონდა!   - შენც ადექი და შენი ექიმობით ნამდვილი სიცოცხლე გაუგრძელე...   - თუ მოვუსწრაფო!...   - ასე ტრაგიკულად რატომ ლაპარაკობ!   - რა ვქნა, აბელ, რა ვქნა?   - მოითმინე...   - სხვათა შორის, მისი სიტყვებიდან ისე გავიგე, თითქოს შენ გითქვამს, ხოაკინს ეჭვი აქვს, ელენას სხვა უყვარსო...   - ვიფიქრე, რაღაცნაირად დაგეხმარებოდი და...   - დამეხმარებოდი? ეეჰ, აბელ, აბელ, შენც მაგის მხარეზე ხარ, ორივენი მატყუებთ...   - გატყუებთ? რატომ უნდა მოგატყუოთ! განა ელენა რამეს შეგპირდა?   - შენ შეგპირდა?   - თუ ელენა შენი საცოლეა!...   - ეგებ შენი გახდა!...       აბელს ფერი ეცვალა და ხმა ვეღარ ამოიღო.   - აი, ხომ ხედავ! - ხმის კანკალით წამოიძახა ხოაკინმა, - აი, ხომ ხედავ!   - რას ვხედავ?   - ახლა როგორღა გაიმართლებ თავს? რა სინდისით შემომხედავ თვალებში!   - კარგი, ხოაკინ, მოდი, გულახდილად ვილაპარაკოთ, ჩვენ ხომ ძველი მეგობრები ვართ და ლამის ძმებიც...   - მერედა, ძმას პირველმა უნდა ჩასცე ხანჯალი?   - ნუ ცხარობ, ხოაკინ, მოითმინე...   - მოითმინეო? განა მთელი ჩემი ცხოვრება ერთი გაუთავებელი მოთმინება და გაუთავებელი ტანჯვა არ არის? აი, შენ ყველას უყვარხარ, ყველა გელოლიავება, ყოველთვის გამარჯვებული გამოდიხარ, მხატვარი ხარ და... მე კი...       ცრემლი ყელში მოებჯინა, სიტყვა ვეღარ დაასრულა.   - რა უნდა მექნა, ხოაკინ! შენი აზრით, როგორ უნდა მოვქცეულიყავი?   - რა და, არ უნდა გეცადა მისი მოხიბვლა, რაკი ჩემი გრძნობების ამბავი იცოდი!...   - მე არაფერ შუაში ვარ, ხოაკინ, დამიჯერე, მან თვითონ...   - ცხადია, შენ მხატვარი ხარ, თანაც იღბლიანი, ბედის ნებიერი, რომელი ქალი არ ეცდება შენი გულის მონადირებას; ერთი სიტყვით, შენ მისი გული დაიპყარი...   - არა, დამიჯერე, მე კი არა, მან თვითონ...   - ჰო, მან, აბა რა, ფარშავანგმა, პროფესიულმა ლამაზმანმა, ჯოკონდამ... შენ მისი პირადი მხატვარი გახდები... ყოველნაირ ვითარებაში დახატავ, ყოველნაირი განათების დროს, ყველა პოზაში, შიშველსაც და ჩაცმულსაც...   - ხოაკინ!   - და ასე უკვდავყოფ მას! ისიც იმდენ ხანსვე იცოცხლებს, რამდენსაც შენი ტილოები, უფრო სწორად, კი არ იცხოვრებს, ელენა ხომ არც ცხოვრობს, არამედ იარსებებს, თავადაც ხომ მარმარილოსაგანაა შექმნილი, ქვისაა, ქვასავით ცივი და სასტიკი; შენც მასავით ცივი ხარ და მასავით სასტიკი. ის... უსულო ხორცის ნაჭერია!   - ასე ნუ ცხარობ, გამიგონე!   - კიდევაც რომ მამშვიდებ! ეს ხომ მუხანათობაა, უსინდისობა!       ხოაკინმა იგრძნო, რომ ძალა ერთიანად გამოელია და დადუმდა, გეგონებოდათ, ვნებამ, ასერიგად რომ უღრღნიდა მთელ გულ-გვამს, ლაპარაკის უნარიც წაართვაო.   - მოდი აქ, ადამიანო, მომისმინე, - ტკბილად მიმართა აბელმა და ამან კიდევ უფრო გაამწარა იგი, - მომისმინე და თავად განსაჯე. აბა, როგორ უნდა შემეყვარებინა ძალით შენი თავი მისთვის, თუკი არ უყვარდი? თუკი საქმროდ ვერ წარმოედგინე!...   - ვიცი, ყველას ვძულვარ, ასეთი დაწყევლილი დავიბადე!   - გეფიცები, ხოაკინ...   - ნუ დაიფიცებ!   - გეფიცები, ეს რომ მარტო ჩემზე ყოფილიყო დამოკიდებული, ელენა დღესვე შენი საცოლე გახდებოდა, ხვალ კი შეიძლება ცოლიც, მე რომ შემძლებოდა მისთვის შემეგონებინა...   - ერთ ულუფა ოსპის შეჭამანდზეც გაცვლიდი!..   - არა, ხოაკინ, კი არ გავცვლიდი, სულაც უსასყიდლოდ დაგითმობდი და თქვენი ბედნიერების ცქერითაც კმაყოფილი ვიქნებოდი, მაგრამ თუკი...   - მას მე ვუყვარვარო, შენ არაო, ეს გინდოდა გეთქვა, არა?   - ჰო, ეს...   - ელენამ ხელი მკრა მე. მე, ასე რომ ვცდილობდი მისი გულის მონადირებას. ამ დროს კი, თურმე ის იკლავს თავს შენი გულის დასაპყრობად და შენ კი ხელს კრავ...   - ასეა! ტყუილად არ გჯერა ჩემი. მან მაცდუნა...   - ხედავ, რა წარმოდგენა გქონია საკუთარ თავზე! პირდაპირ საზიზღრობაა!...   - წარმოდგენა?   - დიახ, დიახ! წარმოდგენა! ... საწყალი, შეაცდინეს! ამას არ ჯობდა, შენ შეგეცდინა იგი. საბრალო მსხვერპლი! შენი გულისთვის ქალები აკი ერთმანეთს ხოცავენ!   - მოთმინებას ნუ დამაკარგვინებ, ხოაკინ!...   - შენ? მოთმინებას ნუ დამაკარგვინებო? მუხანათი ყოფილხარ, უსინდისო, ასეთი ვერაგობა... ჩვენს შორის სამუდამოდ დამთავრდა ყველაფერი! - მაგრამ უეცრად ხმა გაებზარა და ცრემლმორეულმა ესღა წაილუღლუღა, - შემიბრალე აბელ, შემიბრალე! ხომ ხედავ, ყველა ალმაცერად მიყურებს, მტრულად; ყველა ზურგს მაქცევს... შენ ახალგაზრდა ხარ, ბედისგან გალაღებული, განებივრებული, ქალებიც გაღმერთებენ... დამითმე ელენა... გაიგე, სხვაზე გული არასოდეს შემივარდება... დამითმე ელენა...   - კიდეც რომ დაგითმო...   - შენ მარტო ის მოახერხე, რომ მომისმინოს, უკეთესად გამიცნოს, უთხარი, შენი გულისთვის კვდება-თქო, უშენოდ სიცოცხლე არ შეუძლია-თქო.   - მაშ შენ ელენა არ გცნობია...   - ორივეს კარგად გიცნობთ! ღმერთის წინაშე დაიფიცე, რომ ცოლად არ შეირთავ...   - როდისა ვთქვი, ცოლად ვირთავ-მეთქი?   - ააჰ, მაშ ეს ყველაფერი მარტო იმისთვის მოაწყვეთ, რომ მაეჭვიანოთ? თუ მართლა ასეა, ნამდვილი პრანჭია ყოფილა... პრანჭიაზე უარესიც და უბრალოდ...   - გეყოფა! - შეუტია აბელმა.       ისეთი ხმა ჰქონდა, რომ ხოაკინი უნებურად გაჩუმდა და გაოცებული შეაცქერდა მეგობარს.   - ასე არ შეიძლება, ხოაკინ, შენთან ლაპარაკი წყლის ნაყვაა, აუტანელი გახდი!       და აბელი წავიდა.       "ის ღამე ჯოჯოხეთად მექცა, - ჩაუწერია ხოაკინს "აღსარებაში", - ვერა და ვერ მოვისვენე. ვწრიალებდი, ბალიშს კბილებით ვგლეჯდი, წყურვილი მახრჩობდა, დოქი გვერდით მოვიდგი და წამდაუწუმ ვსვამდი, ციებცხელებიანივით მაკანკალებდა. დროდადრო ჩავთვლემდი ხოლმე და რაღაც შემზარავი სიზმრები წამიღებდა. ავდგები და ორივეს დავხოცავ-მეთქი, ვფიქრობდი და ამ მკვლელობის გეგმას დრამისა თუ რომანის სქემასავით ვაგებდი, ათას წვრილმანს ვიგონებდი ამ საშინელი, სისხლიანი შურისგებით შეპყრობილი და თან ჩემს მსხვერპლებთან დიალოგებს ვთხზავდი. დროდადრო გონებაში ისიც კი გამიელვებდა, იქნებ ელენას ჩემი გამწარება უნდოდა და აბელს იმიტომ დაახვია თავბრუ, რომ მასხრად ავეგდე, სინამდვილეში ხომ მას სიყვარულის უნარიც არ გააჩნია, რადგან მხოლოდ და მხოლოდ უსულგულო, თავის თავზე შეყვარებული ხორცის ნაჭერია-მეთქი; და ახლა უფრო მეტს ვფიქრობდი მასზე, უფრო მეძალებოდა ვნება, სიშმაგე. ერთხელ ისიც კი მეზმანა, ვითომ ელენას დავეუფლე, იქვე, გვერდით კი აბელის უსულო გვამი ეგდო. ის ღამე სისხლიანი შურისგების უსასრულო ქარიშხლად, უძალო რისხვად, ჭუჭყიან სურვილებად გადამექცა. გათენებისას ამ ზმანებებით გატანჯულმა დავიწყე განსჯა და თუმცა მივხვდი, არავითარი უფლება არა მქონდა ელენა ჩემად ჩამეთვალა, აბელი მაინც მთელი არსებით შევიძულე; გადავწყვიტე, ამ სიძულვილს გულის სიღრმეში შევინახავ, თვალის ჩინივით მოვუვლი, გავუფრთხილდები-მეთქი; სიძულვილს? მაშინ ჯერ კიდევ არ მინდოდა ამ გრძნობისთვის სახელი მეწოდებინა, არ მინდოდა იმის აღიარება, რომ ეს გრძნობა ჩემთან ერთად იშვა და წინასწარ იყო განსაზღვრული. იმ ღამეს იშვა ჯოჯოხეთიც ჩემს ცხოვრებაში..." IV   - ელენა, - უთხრა აბელმა, - ხოაკინზე ფიქრი მოსვენებას არ მაძლევს!   - რატომ, რა მოხდა?   - როცა შევატყობინებ, დაქორწინებას ვაპირებ-მეთქი, ვინ იცის, რას ჩაიდენს. თუმცა ცოტა დაწყნარდა და ჩვენ ამბავსაც თითქოს შეეგუა, მაგრამ...   - კარგია, რომ შეეგუა!   - მაგრამ სიმართლე რომ ვაღიაროთ, მაინც ხომ ვტყუივართ მასთან?   - რაო? შენც ამას ამბობ? იქნებ გინდათ ქალები პირუტყვად გვაქციოთ, როცა გინდათ, მოგვიყვანოთ, როცა გინდათ, გაგვაგდოთ, გაგვაქირავოთ და გაგვყიდოთ კიდეც?   - რა სათქმელია, მაგრამ...   - მაგრამ, რა?   - ჩვენ ხომ ხოაკინმა გაგვაცნო ერთმანეთი, რათა შენი პორტრეტი დამეხატა. ახლა კი ისე გამოვიდა, რომ მე ვისარგებლე...   - ძალიან კარგადაც გამოვიდა! განა რამეს დავპირდი? თუნდაც ასე ყოფილიყო, ყველა თავისას ცდილობს...   - კარგი, მაგრამ...   - რაო! ეგებ ნანობ კიდეც! მომისმინე, ახლავე რომ მიმატოვო, დღესვე, როცა ყველამ გაიგო ჩვენი ამბავი და დანიშნულებად გვთვლიან, ხოაკინს მაინც არ გავყვები ცოლად, არაფრის გულისთვის არ გავყვები! ასე არასოდეს მძულებია! თაყვანისმცემლებს რა გამომილევს, ორივე ხელის თითები არ მეყოფა, რომ დავთვალო, იმდენია, - და მან თავისი დიდრონი მკლავები ზემოთ შემართა, გრძელი, ლამაზი, ბუდეშურივით თითები, ესოდენ სიყვარულით რომ ხატავდა აბელი, თვალწინ შეუთამაშა.       აბელმა მაშინვე დაუჭირა ხელები და დაუკოცნა, მერე ტუჩებშიც აკოცა.   - დამშვიდდი, აბელ!   - მართალი ხარ, ელენა, რატომ უნდა ჩავიმწაროთ ბედნიერება იმაზე ფიქრით, რას განიცდის და როგორ იტანჯება საბრალო ხოაკინი...   - საბრალო! საბრალო კი არა, შურიანია და მეტი არაფერი!   - შურსაც გააჩნია, ელენა...   - არაფერი უჭირს, ცოტა იდარდოს! - ერთი წუთის ავი დუმილის შემდეგ კი დასძინა: - ჩვენც იმით ვანუგეშოთ, რომ ქორწილში დავპატიჟოთ...   - ელენა!   - მერე რა მოხდა? ის ხომ ჩემი ბიძაშვილია, შენი კი უახლოესი, ბავშვობის მეგობარი; ერთმანეთიც მისი წყალობით გავიცანით. თუ შენ ვერ ეტყვი, მე დავპატიჟებ; არ მოვა - ძალიან კარგი, მოვა და, მით უკეთესი... V       აბელმა ქორწინების ამბავი რომ შეატყობინა ხოაკინს, მან თქვა:   - ასეც უნდა მომხდარიყო; სხვას არც ველოდი...   - ალბათ, გამიგებ...   - რა თქმა უნდა, გაგიგებ, რა გიჟი და გადარეული მე მნახე! ყველაფერი კარგად მესმის და გაბედნიერებასაც მოგილოცავთ. მე კი, ალბათ, ვეღარ ვეღირსები ბედნიერებას!...   - თუ ღმერთი გწამს, ხოაკინ, აღარაფერი მითხრა...   - კარგი, ასე იყოს. გააბედნიერე ელენა და დაე, მან გაგაბედნიეროს შენ. ორივეს გაპატიეთ უკვე...   - მართალს ამბობ?   - მართალს ვამბობ, მინდა, რომ გაპატიოთ. მეც, ალბათ, რაღაცას ვეწევი ცხოვრებაში.   - თუ ცუდად არ ჩამომართმევ, ქორწილში მინდა დაგპატიჟო ჩემი...   - და მისი სახელითაც, არა?   - ჰო, მისი სახელითაც...   - გასაგებია, მოვალ, თუ თქვენს ბედნიერებას, ამით რამეს შევმატებ, აუცილებლად მოვალ.       ქორწილის დღეს ხოაკინმა აბელს ორი მშვენიერი ოქროს ვარაყიანი დამბაჩა გაუგზავნა. გაუგზავნა იმიტომ, რომ იგი მხატვარი იყო.   - დამბაჩა იმიტომ გამოგიგზავნა, რომ თუ მოგბეზრდები, მომკლა, - უთხრა ელენამ თავის მომავალ მეუღლეს.   - ეს რა სათქმელია!   - განა ხოაკინს ასე ადვილად მიუხვდები... მთელი ცხოვრება სული რაღაცას ხლართავს.       "ქორწილის ამბავი რომ მაცნობა, - წერდა თავის "აღსარებაში" ხოაკინი, - იმ დღეებში ისეთი გრძნობა დამეუფლა, თითქოს სული ყინულად მექცა, გულიც ყინულმა შემისუდრა; ყინული ცეცხლივით მდაღავდა. სულს ვერ ვითქვამდი. ელენასადმი და, განსაკუთრებით, აბელისადმი სიძულვილმა, ამ ყინულივით ცივმა სიძულვილმა, რომლის ფესვები ღვარძლივით შემოეგრაგნა ჩემს სულს და შებორკა, მთლად გამაქვავა. მაგრამ არა, ეს არც ღვარძლი იყო, რაღაც ცივი, დიდი აისბერგის მსგავსი რამ ამოიზარდა ჩემს სულში, უფრო სწორად, ჩემი სული შეეყინა ამ სიძულვილის აისბერგს. იმდენად გამჭვირვალე აისბერგს, რომ მის მიღმა ყველაფერს ცხადად ვხედავდი. მთელი არსებით ვგრძნობდი, რომ ჩემს წინაშე დანაშაული მართლაც არ მიუძღოდათ, ყოველ შემთხვევაში, იმ მნიშვნელობით, როგორც ყველა ადამიანს ესმის თავისი სიმართლე თუ დანაშაული; კარგად ვიცოდი, რომ ელენასთან სადავო არაფერი მქონდა, ან რა ძალით უნდა შემეყვარებინა მისთვის თავი; თუკი ერთმანეთი უყვარდათ, კიდეც უნდა შეუღლებულიყვნენ, მაგრამ თან ვგრძნობდი, რომ მე თვითონ ვუბიძგე მათ ერთმანეთისკენ, ვუბიძგე არა მარტო იმით, რომ ერთმანეთს გავაცანი, სიყვარულისკენაც მე ვუბიძგე; სწორედ ჩემდამი სიძულვილმა დააკავშირა ისინი ერთმანეთთან. ელენას გადაწყვეტილებას ბევრად შეუწყო ხელი სურვილმა, რომ მე გავეშმაგებინე, დავეტანჯე და ჩემს სულში შური აღეძრა, გავეთანაბრებინე აბელთან, მის საშინელ ეგოიზმთან, რაც ყოველთვის ეღობებოდა წინ სხვისი ტანჯვა გაეგო და თანაგრძნობა აღძვროდა სხვისადმი; ასევე სრულიად უნებურად, დაუფიქრებლად არ აძლევდა თავს ანგარიშს და ვერც ამჩნევდა, რომ სხვა ადამიანებიც არსებობდნენ, უკეთეს შემთხვევაში, ჩვენ, ყველას, მხოლოდ თავისი სურათების მოდელებად მიგვიჩნევდა და მარტო ამდენად ვარსებობდით მისთვის. სიძულვილის უნარიც კი არ გააჩნდა, ისე იყო თავისი არსებით სავსე.       ჯვრისწერის დღეს სიძულვილი ერთიანად მომედო და მწვავდა. გული ყინულის ნატეხად გადამექცა და მომაკვდინებელმა შიშმა შემიპყრო მოლოდინში, როცა მათ "ჰოს" გავიგებდი; ვაითუ ეს ყინული მთლად დაიმსხვრეს, გული გამეპოს და უსულოდ დავეცე მიწაზე, ანდა სულაც ჭკუაზე შევცდე-მეთქი. ქორწილზე სიკვდილმისჯილივით მივდიოდი, მაგრამ რაც მე იქ დამემართა, სიკვდილზე უარესი იყო; ნამდვილად სიკვდილი მერჩივნა, ნეტავ მართლა მოვმკვდარიყავი! ელენას სილამაზემ თვალი მომჭრა. როცა მომესალმა, მეგონა, გულ-გვამში ყინულივით ცივი ხანჯალი დამიტრიალეს-მეთქი, არა, ყინულზე უფრო ცივი, რადგან თვით გული ყინულზე უფრო გაყინული მქონდა. ეს ხანჯალი მისი ღიმილი იყო, ზიზღნარევი თანაგრძნობის ღიმილი. "მადლობელი ვარ", - მითხრა მან და ეს სიტყვები ისე მომესმა, თითქოს ეთქვას: "საბრალო ხოაკინ!" რაც შეეხება აბელს, არ ვიცი შემამჩნია თუ არა. "დიდად ვაფასებ ამ მსხვერპლს", - განაგრძო ელენამ, რადგან უნდოდა კიდევ რაიმე ეთქვა. "მსხვერპლი რა სათქმელია, - მივუგე მე, - რაკი დაგპირდით მოვალ-მეთქი, კიდეც უნდა მოვსულიყავი, აკი საღად მოაზროვნე კაცად მიცნობენ, უარი როგორ უნდა მეთქვა მეგობრისათვის, ძმისთვის!" ეტყობა, ჩემი ეს ახალი და ვაი, რომ არცთუ სახარბიელო პოზიცია, სასაცილოდაც არ ეჩვენა. ახლა მე ნამდვილად ქვის სტუმარს ვგავდი.       ახლოვდებოდა საბედისწერო წუთი და მეც წამებს ვითვლიდი. "ცოტაც და ყველაფერი დამთავრდება!" მეჩვენებოდა, გული საცაა გამეპარება-მეთქი, გარკვევით გავიგონე მკაფიოდ ნათქვამი "ჰო", ერთისაც და მეორისაც. "ჰოს" რომ ამბობდა, ელენამ მე შემომხედა, ვიგრძენი, როგორ მომიჭირა ყინულმა მარწუხები, მაგრამ არ შევმკრთალვარ, კრინტი არ დამიძრავს, ვითომ მე სულაც არაფერი მეხებოდა. ამან მთელი ჩემი არსება ჯოჯოხეთური შიშით აავსო. თავი შემზარავ ურჩხულად წარმოვიდგინე, თითქოს აღარც ვარსებობდი და საბოლოოდ ვიქეცი ყინულის ნამტვრევად. მაშინ ტანზე მოვისვი ხელი და კიდეც ვიჩქმიტე, მაჯაც გავისინჯე. "მაინც ცოცხალი ვარ!" - ვარწმუნებდი თავს. არ მინდა ყველაფერი გავიხსენო, რაც იმ დღეს მოხდა. ისინი დამემშვიდობნენ და საქორწინო მოგზაურობაში წავიდნენ თაფლობის თვის გასატარებლად. მე წიგნებში ჩავეფალი, ცდებმა გამიტაცა, თან იმ დროისთვის საკმაო პაციენტებიც გამომიჩნდა. ჩემმა გონებრივმა თავისუფლებამ, ასეთი გამოუსწორებელი დარტყმა რომ მომაყენა, კიდეც მიმახვედრა, თურმე სულაც არ მქონია სული, მიბიძგა მეცნიერულ კვლევებში მეძებნა არა ნუგეში, ნუგეში არც მჭირდებოდა და არც მინდოდა, უბრალოდ, ჩემს უზომო პატივმოყვარულ ჩანაფიქრთა განხორციელების გზაზე დამაყენა. გადავწყვიტე, რადაც უნდა დამჯდომოდა, ისეთი სახელი და დიდება მომეპოვებინა, რომ აბელის მზარდი დიდება დამეჩრდილა; მეცნიერული აღმოჩენებით, მედიცინის ხელოვნების, პოეზიის ნამდვილი შედევრებით აბელის ტილოები გამეხუნებინა. ერთ დღესაც იქნება და ელენაც მიხვდება, რომ მხატვარს კი არა, სწორედ მე, ექიმს, თუნდაც არასანდომიან კაცს, შემეძლო ჭეშმარიტი დიდების შარავანდედი დამედგა მისთვის. ისე ჩავეფალი მეცნიერებაში, რომ ზოგჯერ მეჩვენებოდა, ისინი სულაც დამავიწყდნენ-მეთქი. მოვინდომე მეცნიერებისაგან შემექმნა გამაბრუებელი და ძალის მომცემი საშუალებაც!" VI       მცირე ხანს არ გაუვლია, რაც ისინი საქორწინო მოგზაურობიდან დაბრუნდნენ, რომ აბელი რაღაც გამოუცნობმა, მძიმე სენმა შეიპყრო; მაშინ დაუძახეს ხოაკინს, რომ გაესინჯა და ემკურნალა მისთვის.   - ძალიან მეშინია, ხოაკინ, - უთხრა ელენამ, - მთელი ღამე ბოდავდა და სულ შენ გიხმობდა.       ხოაკინმა დიდის გულისყურით გასინჯა მეგობარი, მერე თვალებში შეხედა ბიძაშვილს და უთხრა:   - ძალზე მძიმე მდგომარეობაა, მაგრამ იმედი მაქვს გადავარჩენ. აი, საკუთარი თავის გადარჩენის იმედი კი აღარა მაქვს...   - გადაარჩინე! - შესძახა ელენამ, - რომ იცოდე...   - ყველაფერი ვიცი! - უპასუხა ხოაკინმა და წავიდა.       ელენა ქმრის საწოლთან მივიდა და სიცხისაგან გახურებულ შუბლზე ხელი დაადო, თავადაც თითქოს ციებ-ცხელებას შეეპყრო, "ხოაკინ, ხოაკინ! - ბოდავდა აბელი, - გვაპატიე, მაპატიე!"   - დამშვიდდი, - ყურში ჩასჩურჩულა ელენამ, - დამშვიდდი, ის შენს სანახავად მოვიდა და დამაიმედა, მოვარჩენო, ისიც თქვა, წყნარად იყოსო.   - მოვარჩენო?...   - უნებურად იკითხა ავადმყოფმა.       ხოაკინი შინ დაბრუნდა, თითქოს მასაც ციებ-ცხელება შეჰყროდა, მაგრამ ეს იყო რაღაცნაირი გამყინავი ცხელება. "რა იქნება, რომ მოკვდეს?" - ფიქრობდა იგი. საწოლზე გაუხდელად დაეცა და მის წარმოდგენაში გაიელვა, რა ამბავი დატრიალდებოდა აბელის სიკვდილის მერე: მგლოვიარე ელენა, მერე უკვე ქვრივთან შეხვედრა, ელენას სინდისის ქენჯნა და ერთ მშვენიერ დღეს, მოულოდნელი აღმოჩენა იმისა, თუ რა გვიან მიხვდა, ვინ ყოფილა ხოაკინი, რა განუკურნებელ სასოწარკვეთას შეუპყრია, როგორ სჭირდებოდა დაკარგული ბედნიერების დაბრუნება, როგორ სჭირდებოდა თურმე ელენა; და მერე, როგორ ჩაუვარდება ელენა მკლავებში და აღიარებს ის, მეორე მხოლოდ შემთხვევითი ღალატი, წუთიერი გატაცება, პრანჭია ქალის წამიერი ახირება, ავი სიზმარი იყოო, რომ სინამდვილეში მას ყოველთვის უყვარდა ხოაკინი, მხოლოდ იგი და სხვა არავინ. "მაგრამ ის არ მოკვდება! - თქვა ხოაკინმა, - ყოველ ღონეს ვიხმარ, რომ არ მოკვდეს, არ მოვკლავ, რადგან სასწორზე ძევს ჩემი პატიოსნება და ესეც არ იყოს... ჩემთვის აუცილებელია, რომ მან იცოცხლოს!..."       ამ სიტყვებით "ჩემთვის აუცილებელია, რომ მან იცოცხლოს!" - ხოაკინის სული ისე ათრთოლდა, მუხის ფოთოლს რომ აათრთოლებს ქარიშხალი. "საშინელი დღეები დამიდგა: - წერდა თავის "აღსარებაში" ხოაკინი, - აბელის ავადმყოფობის დღეები აღსავსე იყო გამოუთქმელი ტანჯვით. მისი სიცოცხლე ჩემს ხელში იყო, შემეძლო მიმეშვა და მოკვდებოდა, შემეძლო დამეჩქარებინა კიდეც მისი სიკვდილი, თანაც ვერც ერთი სულიერი ჩემზე ეჭვსაც ვერ აიღებდა, არც მე დავტოვებდი რაიმე კვალს, ბრალი რომ დაედოთ. სამედიცინო პრაქტიკაში მეტად უცნაური, საეჭვო სიკვდილის უამრავი მაგალითი მოიპოვებოდა, რასაც შემდეგ ტრაგიკულ შუქს ჰფენდა მომდევნო მოვლენები - მაგალითად, ქვრივის ნაჩქარევი ქორწინება და სხვა მსგავსი ფაქტები. დავიწყე ბრძოლა, ასე არასოდეს შევბმივარ საკუთარ თავს - ამ შხამიან გველეშაპს, ასე რომ მიწამლავდა და მიბნელებდა წუთისოფელს. აქ საქმე ეხებოდა ჩემს, ადამიანურ პატიოსნებას, ექიმის პატიოსნებას, ჩემს გონებრივ სიჯანსაღეს, ჩემს ტვინს. ვხვდებოდი, როგორ მკაწრავდა შემპარავი სიგიჟის ბრჭყალები; ლამის ვგრძნობდი კიდეც, როგორ მესობოდა მისი ნესტარი გულში. მაგრამ გავიმარჯვე, აბელი სიკვდილს გამოვგლიჯე! ასეთი ბედნიერი და სულიერად დამშვიდებული ჩემს სიცოცხლეში არ ვყოფილვარ. ჩემი უბედურება ჩემსავე სასიკეთოდ შემობრუნდა. ამ გამარჯვებამ უბედური უბედნიერეს კაცად მაქცია".   - შენს ქმარს უკვე აღარავითარი საშიშროება აღარ ელის, - გამოუცხადა ერთ მშვენიერ დღეს ხოაკინმა ელენას.   - მადლობელი ვარ, ხოაკინ, დიდი მადლობელი, - და მან ხელი ხელში წაავლო, ხოაკინი გაყუჩდა, - შენ არ იცი, რა სიკეთე ქენი.   - არც თქვენ იცით, თავად რა სიკეთე გამოიჩინეთ...   - ღვთის გულისათვის, ამას ნუ ამბობ, ხოაკინ... ახლა, როცა ასეთი მადლი მოისხი, წარსულს ნუღარ მივუბრუნდებით...   - არც ვუბრუნდები, უბრალოდ, მართლა დიდი სიკეთე გამოიჩინეთ ჩემს მიმართ. აბელის ავადმყოფობამ ბევრ რამეზე ამიხილა თვალი.   - აჰა, ეს ავადმყოფობა განსაკუთრებით საინტერესო შემთხვევად მიგაჩნია?   - სულაც არა, ელენა, იმდენად საინტერესოდ, რამდენადაც მე შემემთხვა... პირადად...   - არაფერი მესმის!   - თავადაც არ მესმის. მარტო ის მინდოდა მეთქვა, რომ ამ დღეებში შენი ქმრის გადასარჩენად რომ ვიბრძოდი...   - პირდაპირ თქვი, აბელის-თქო!   - კარგი, ასე იყოს, მაშასადამე, მის ავადმყოფობას რომ ვებრძოდი, ამავე დროს ჩემსასაც ვსწავლობდი და თქვენი ბედნიერების შემხედვარემ, გადავწყვიტე... ცოლი შევირთო.   - აჰა! საცოლე გყავს?   - არა. ჯერ არა მყავს, მაგრამ მოვძებნი. საკუთარი კერა მინდა და ამიტომ ცოლი უნდა შევირთო, ვაითუ გგონია, ვერ შევხვდები ქალს, ვინც შემიყვარებს!   - რატომაც ვერ შეხვდები, რა თქმა უნდა, შეხვდები!...   - მე ვგულისხმობ ქალს, ვინც მე შემიყვარებს.   - გასაგებია, ქალს, ვისაც ეყვარები...   - კაცმა რომ თქვას, როგორც საქმრო...   - ჰო, რასაკვირველია, ბრწყინვალე საქმროდ ითვლები... ახალგაზრდა ხარ, საკმაოდ შეძლებული, კარგი მომავალი გაქვს, მალე სახელსაც მოიხვეჭ, კეთილიც ხარ...   - კეთილი, მაგრამ არასანდომიანი, არა, ელენა?   - არა, ხოაკინ, არა, არასანდომიანი სულაც არა ხარ.   - აჰ, ელენა, ელენა, სად შევხვდები ამისთანა ქალს?   - ვინც შეგიყვარდება?   - არა, თუნდაც ისეთს, ვინც არ მომატყუებდა, ყოველთვის სიმართლეს მეტყოდა, არ დამცინებდა, ელენა, არ დამცინებდა!... ვინც მე ცოლად გამომყვებოდა სასოწარკვეთილების გამო, ვისაც ეცოდინებოდა, რომ ჩემს იქით გზა არა აქვს და ამას თავადვე აღიარებდა...   - შენ მართლა ავად ხარ, ხოაკინ, შეირთე ცოლი!   - ნამდვილად კი გჯერა, ელენა, რომ მოიძებნება ადამიანი, რომელიც მე შემიყვარებდა?   - შეუძლებელი არაფერია, როცა ძალიან მოინდომებ, კიდეც მოიძებნება ადამიანი, რომელსაც შეუყვარდები!   - მერე, მე კი მეყვარება ჩემი ცოლი? შევძლებ კი მის შეყვარებას? მითხარი...   - აბა, რას ამბობ...   - იცი რა, ელენა, როცა შენ არ უყვარხარ ან არ შეგიძლია სხვას თავი შეაყვარო, ეს ყველაზე დიდი საშინელება მაინც არ არის, ამაზე უარესი ისაა, როცა სიყვარულის უნარი არ გაგაჩნია.   - დონ მატეო, ჩვენი მრევლის მღვდელიც ამასვე ამბობს, სიყვარული მარტო სატანას არ შეუძლიაო...   - სატანა კი სულ აქ, ამ ჩვენს დედამიწაზე დაძრწის, ელენა!   - გაჩუმდი, ასე ნუ ლაპარაკობ!   - განა ამაზე უარესი არ არის, რომ დღენიადაგ ამას უჩიჩინებ თავს?   - ნუღარაფერს იტყვი! VII       ხოაკინმა გადაწყვიტა საცოლე მოეძებნა და ამ მტანჯველი ვნებისაგან თავი როგორმე დაეხსნა, ეგებ ცოლის ნაზ ალერსს, დედობრივ ზრუნვას გადაერჩინა როგორმე სულში აბობოქრებული სიძულვილისაგან, შეშინებული ბავშვივით ჩაერგო თავი მის მკერდში და არ დაენახა იმ ჯოჯოხეთური ურჩხულის შემზარავი თვალები.       და აი, საბრალო ანტონიაც დროზე გამოჩნდა!       ანტონია სწორედ რომ დედობისათვის იყო დაბადებული - სითბოსი და თანაგრძნობის ნამდვილი განსახიერება; გულთმისანივით, საოცარი გუმანით ამოიცნო, რა ჯოჯოხეთიც ტრიალებდა ხოაკინის სულში, მიხვდა, რა სულიერი ხეიბარი იყო, წერას ატანილი და, აი, ამ მწარე ხვედრისთვის შეიყვარა იგი ანგარიშმიუცემლად; რაღაც იდუმალი ძალით იზიდავდა ამ ექიმის ცივი, უკმეხი სიტყვები, კაცისა, ვისაც ადამიანური სიკეთისა არაფერი სწამდა.       ანტონია ერთადერთი შვილი იყო ქვრივისა, რომელსაც ხოაკინი მკურნალობდა.   - გგონიათ, მომჯობინდება? - ეკითხებოდა ხოლმე იგი ხოაკინს.   - ძნელია ამის თქმა, ძალიან ძნელი, საბრალო მეტისმეტად დაუძლურებულია, დასუსტებული, ეტყობა, ბევრი გადაუტანია... გულიც ძალზე სუსტი აქვს...   - უშველეთ რამე, დონ ხოაკინ, უშველეთ, ღვთის გულისათვის! რომ შეიძლებოდეს, საკუთარ სიცოცხლეს არ დავიშურებდი!   - ვაი, რომ შეუძლებელია! ესეც არ იყოს, ვინ იცის, იქნებ თქვენი სიცოცხლე სხვას უფრო მეტად სჭირდება ანტონია...   - ჩემი სიცოცხლე? ვის სჭირდება? რისთვის?   - ვინ იცის...       საბრალო ავადმყოფი მალე მიიცვალა.   - მოსახდენი მოხდა, ანტონია, - უთხრა ხოაკინმა, - აქ მეცნიერება უძლურია!   - ჰო, ალბათ, ასე ინება უფალმა!   - უფალმა?   - ააჰ, - ანტონიამ ცრემლით სავსე თვალებით შეხედა ხოაკინს მშრალსა და მკაცრ თვალებში, - ნუთუ ღმერთი არა გწამთ?   - მე? ... რა ვიცი!...       უეცრად ისეთი თანაგრძნობით განიმსჭვალა ეს ღვთისმოსავი ქალი ექიმის მიმართ, რომ წამით დედის სიკვდილიც გადაავიწყდა.   - რა მეშველებოდა ახლა, ღმერთი რომ არ მწამდეს?   - სიცოცხლე ყოვლისშემძლეა, ანტონია.   - მე კი მგონია, სიკვდილია სწორედ ყოვლისშემძლე! აი ახლა.... სულ მარტო... ლამის უთვისტომო...   - კარგად მესმის შენი, ანტონია, მარტოობა ძალიან ძნელია, მაგრამ შენ დედაშენის წმინდა მოგონება მაინც დაგრჩა, შეგიძლია, ღმერთს შეავედრო... მაგრამ ხომ არსებობს სხვანაირი მარტოობა, გაცილებით უფრო საშინელი მარტოობა!   - როგორი?   - ისეთი მარტოობა, როცა კაცი ყველას სძულს, როდესაც მას ყველა დასცინის... მარტოობა კაცისა, ვისაც არასოდეს არავინ ეუბნება მართალ სიტყვას...   - მერედა, როგორი მართალი სიტყვის გაგონებას ისურვებდით?   - აი, შენ, მაგალითად, შეგიძლია სიმართლე მითხრა, აქვე, დედაშენის ჯერ კიდევ თბილი ცხედრის გვერდით დაიფიცო, რომ სიმართლეს მეტყვი?   - რასაკვირველია, გეტყვით.   - ძალიან კარგი. მაშ მითხარი, განა მე არასანდომიანი კაცი არ ვარ?   - არა, არა ხართ!   - ვარ, ანტონია!   - არა, ტყუილია!...   - მაშინ როგორი ვარ?   - როგორი? უბედური კაცი ხართ, ტანჯული...       ხოაკინის გულში ყინული გალღვა, თვალზე ცრემლი მოადგა, სულიც თითქოს შეუქანდა, აუთრთოლდა.       სულ მალე ხოაკინმა და ობოლმა ანტონიამ გადაწყვიტეს თავიანთი ურთიერთობა დაეკანონებინათ და როგორც კი გლოვის ვადა გავიდოდა, ჯვარი დაეწერათ.       "საბრალო ჩემი ცოლი, - წერდა მრავალი წლის შემდეგ ხოაკინი თავის "აღსარებაში", - იძულებული იყო არათუ ვყვარებოდი, და ჩემს განკურნებაზე ეზრუნა, არამედ, კიდეც შებრძოლებოდა ზიზღს, რასაც, ეჭვგარეშეა, ვუნერგავდი. მაგრამ არასოდეს არც დაუჩივლია და არც უგრძნობინებია ეს ჩემთვის. განა შეიძლებოდა მე მასში არ აღმეძრა ზიზღი, განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც ჩემი სულის კეთრი, ჩემი სიძულვილის იარა დავანახე! დარწმუნებული ვარ, ისე გამომყვა ცოლად, როგორც მიჰყვებიან ხოლმე კეთროვანს, მხოლოდ ღვთის მომადლებული სიკეთის, ქრისტიანული მსხვერპლშეწირვის თუ თვითგვემის კარნახით, გამომყვა, რათა ჩემი სული გადაერჩინა და ამით, წმინდანობის გმირული გზით - საკუთარიც. და წმინდანიც იყო ჭეშმარიტად! თუმცა კი მაინც ვერ განმკურნა, ვერც ელენასაგან და ვერც აბელისაგან ვერ განმკურნა. უმალ პირიქით, უარესი დამმართა, მისი სიწმინდე სინდისის ქენჯნის ახალ საბაბად და ახალ, სამუდამო საყვედურად მექცა.       მისი თვინიერება მაშმაგებდა, ზოგჯერ, ღმერთო მაპატიე და, კიდეც მერჩივნა, გაბოროტებული მენახა, ის კი არა, სიძულვილით აღსავსეც კი!" VIII       ამასობაში აბელის სახელი მთელმა ქვეყანამ გაიგო, ესპანეთის ერთ-ერთ საუკეთესო მხატვრად აღიარეს და მისი დიდება საზღვრებსაც კი გასცდა. ამ ქება-დიდებას ხოაკინის სული მწვავე ტკივილით ეხმაურებოდა. "როგორ არა, აბელი მეტად გონიერი მხატვარია, ბრწყინვალედ ფლობს ტექნიკას, ძალზე განათლებულია, თავისი საქმის ოსტატი", - ჩაისისინებდა ხოლმე იგი და ისე შეაქებდა, ლამის ლანძღვას უდრიდა. ხოაკინს მიაჩნდა, რომ თავადაც ხელოვანი იყო, მედიცინაში ნამდვილი პოეტი, გენიალური კლინიცისტი, შემოქმედი, იშვიათი მიხვედრილობის კაცი და ამიტომ, ფიქრობდა, პაციენტებს შევეშვები და მხოლოდ წმინდა მეცნიერებას - თეორიულ პათოლოგიასა და კვლევა-ძიებას შევალევ ჩემს სიცოცხლესო. მაგრამ აკი პაციენტები აძლევდნენ შემოსავალს.       "და მაინც, მეცნიერული კვლევის გზაზე მართლა შემოსავალზე ფიქრი როდი მეღობებოდა, - ნათქვამია "აღსარებაში", - მეცნიერებისკენ ჩემი ლტოლვა მხოლოდ დიდებისა და პატივის მოხვეჭის, დიდ მეცნიერად ჩემი აღიარების სურვილი იყო, ოღონდ კი ამ გზით დამეჩრდილა აბელის მხატვრობა; სინამდვილეში მარტო შურისგების გრძნობა მამოძრავებდა; შური მინდოდა მეძია მათზე, ორივეზე, დამესაჯა ელენა და სხვებიც; ასე შეიკრა ჩემი შმაგი ოცნებების კვანძი, მაგრამ მეორე მხრივ, ეს უწმინდური ვნება, ბოროტებისა და სიძულვილის მოზღვავება სულის სიმშვიდეს მირღვევდა. არა, ჩემი სული მზად არ იყო მეცნიერული შრომისთვის, რადგან ასეთი შრომა სწორედ რომ სულის სიმშვიდესა და სიწმინდეს მოითხოვდა. ასე იყო თუ ისე, პაციენტებს გულს მაინც ვაყოლებდი. როგორ არა, პაციენტებს გულს ვაყოლებდი, მაგრამ ზოგჯერ შიში ამიტანდა ხოლმე, ისე მაფორიაქებდა და ისე მიფანტავდა გულისყურს ეს ჩემი ვნება, რომ მეშინოდა, ამ საცოდავებს არა ვავნო რა-მეთქი. ერთხელაც ისეთი რამ შემემთხვა, რომ ერთბაშად მთელი სული გადამიტრიალდა. ერთ ქალბატონს ვმკურნალობდი, საკმაოდ მძიმე ავადმყოფი კი იყო, მაგრამ სასიკვდილო ნამდვილად არაფერი სჭირდა. თანაც ამ ამბავს ისიც დაემატა, რომ თურმე აბელს ამ ქალის პორტრეტი დაეხატა, დიდებული პორტრეტი იყო, მის ნახატებს შორის ერთ-ერთი საუკეთესო; როგორც კი ამ ქალის სახლში ფეხი შევდგი, პირველად სწორედ ეს პორტრეტი მომხვდა თვალში; სურათზე გაცილებით ცოცხალი გეჩვენებოდათ, ვიდრე სინამდვილეში იყო, მით უმეტეს, მწოლიარე, ავადმყოფობისგან გატანჯული. პორტრეტი თითქოს მეუბნებოდა: "შემომხედე, მან მე საუკუნო სიცოცხლე მომანიჭა, აბა ახლა ვნახოთ, შენ რაღას იზამ, შესძლებ თუ არა ჩემი ორეულის სიცოცხლე გაახანგრძლივო?" და როცა ავადმყოფის გვერდით ვიჯექი, ვსინჯავდი, მაჯისცემას ვუთვლიდი და ვუსმენდი, მხოლოდ ის, მეორე, სურათზე გამოსახული ქალი მედგა თვალწინ, სულ ერთიანად დავყრუვდი და დავბრმავდი. ავადმყოფი, მალე მიიცვალა; მე მას სიკვდილის საშუალება მივეცი, ამის მიზეზი ჩემი სიბრმავე იყო, ჩემი დანაშაულებრივი უგულისყურობა. შიშმა ამიტანა, საკუთარი თავი შემზიზღდა ასეთი უსუსურობისთვის. ამ ქალის სიკვდილის შემდეგ რამდენიმე დღეს არ გაუვლია და კვლავ იმავე სახლში მიმიწვიეს უკვე სხვა ავადმყოფის სანახავად. იქ რომ მივდიოდი, წინასწარ გადავწყვიტე, პორტრეტს სულაც არ შევხედავ-მეთქი. მაგრამ ამაოდ, პორტრეტი თვითონ მიყურებდა და თვალს მტაცებდა. წასვლა რომ დავაპირე, სახლის პატრონმა კარამდე მიმაცილა, დამშვიდობებისას პორტრეტთან შევყოვნდი და რაღაც საბედისწერო ძალამ წამომაძახებინა:   - დიდებული პორტრეტია! აბელის ნახატებში, ალბათ, საუკეთესო!   - დიახ, - მიპასუხა ქვრივმა, - ეს პორტრეტიღა დამრჩა სანუგეშოდ, საათობით ვზივარ ხოლმე და შევცქერი; ზოგჯერ მეჩვენება, ეს-ესაა დამელაპარაკება-მეთქი.   - დიახ, დიახ, - დავძინე მე, - აბელი, მართლაც, საოცარი მხატვარია!       სახლიდან რომ გამოვედი, ჩემს თავს ვუთხარი: "მე მოვკალი ეს ქალი, აბელმა კი მკვდრეთით აღადგინა!"       ხოაკინი ყოველთვის მძიმედ განიცდიდა თავისი ავადმყოფების სიკვდილს, განსაკუთრებით კი ბავშვებისას, მაგრამ სხვისი ავადმყოფების სიკვდილი დიდად არ ტკენდა გულს: "მაინც რატომ უნდა ეცოცხლა?.. - იტყოდა ხოლმე ასეთ შემთხვევაში, - მისთვის სიკვდილი ნამდვილად ღვთის წყალობა იყო..." საკუთარმა სულიერმა მდგომარეობამ ისე დაძაბა და გაამახვილა მისი ფსიქოლოგიური დაკვირვების ნიჭი, რომ ერთი შეხედვითაც კი შეეძლო გამოეცნო თუნდაც ყველაზე უფრო ძნელად ამოსაცნობი ზნეობრივი სენი. გარეგნული წესიერების ნიღაბს მიღმა ადვილად ხვდებოდა, როცა ქმრები მაინცდამაინც თავს არ იკლავდნენ ცოლების დაკარგვისათვის, პირიქით, უხაროდათ, კიდეც; ცოლებსაც ერთი სული ჰქონდათ, სანამ ქმრებისაგან განთავისუფლდებოდნენ, ოღონდ კი სასწრაფოდ ჩაეგდოთ ხელში უკვე წინასწარ შეთვალიერებული გულის რჩეული. როცა გაიგო, მისი პაციენტის, ალვარესის ქვრივი ერთი წლის შემდეგ გარდაცვლილის უახლოეს მეგობარს, მენენდესს ცოლად გაჰყვაო, ხოაკინმა თავისთვის თქვა: "რაღაც მეტისმეტად უცნაურად კი მეჩვენება მისი სიკვდილი; ახლა ნათელია... ამქვეყნად ადამიანზე უფრო ბილწი ცხოველი არ მოიპოვება! მაგალითისათვის ეს სათნო ქალბატონიც კმარა! მერედა, რა კეთილშობილი ქალია!..."   - ექიმო, - მიმართა მას ერთხელ ავადმყოფმა, - ღვთის გულისათვის, მომკალით, მეტის გაძლება აღარ შემიძლია... დამალევინეთ რაიმე ისეთი, რომ სამუდამოდ დამაძინოს...       "კაცმა რომ თქვას, რატომ არ შეიძლება მართლაც შევუსრულო თხოვნა ამ უბედურს, - ფიქრობდა ხოაკინი, - ასეთი ტანჯვით სიცოცხლეს რა ფასი აქვს? მებრალება! მაინც რა ცოდვით სავსეა ეს ქვეყანა!"       რამდენჯერ ყოფილა, რომ ავადმყოფის ბედში საკუთარი უცვნია.       ერთხელ, მასთან მეზობელი მივიდა, ერთი საწყალი ქალი, დროისა და ჯაფისაგან გატეხილი; თურმე ქმარს მიეტოვებინა, ოცდახუთი წლის ერთად ცხოვრების შემდეგ ვიღაც ქარაფშუტას გადაჰყროდა. მიტოვებული ცოლი კი მასთან მივიდა თავისი დარდის გასაზიარებლად.   - ვაი ჩემს დღეს, დონ ხოაკინ! - აწუწუნდა იგი, - თქვენზე ამბობენ, ყველაფრის მცოდნეაო. იქნებ რამე ისეთი წამალი იცოდეთ, ჩემი საცოდავი ქმარი გადავარჩინო, იმ თვალთმაქცმა ნამდვილად რაღაც ჯადო გაუკეთა.   - რა ჯადოზე მელაპარაკები, თუ ღმერთი გწამს?   - აბა, მაშ რა უნდა იყოს. წარმოიდგინეთ, მთელი ცხოვრება, ოცდახუთი წელიწადი ერთად გავატარეთ და რაღა ახლა მოუნდა სხვასთან გაქცევა. ჯადოა, მაშ რა!...   - მე რომ მკითხო, გასაოცარი ის იქნებოდა, დაქორწინებისთანავე რომ მიეტოვებინე, ჯერ კიდევ ახალგაზრდა და თანაც...   - აჰ, არა ბატონო ექიმო, არა! იმან უეჭველად რაღაც საწამლავი დაალევინა და გადარია, თორემ ამას არ იზამდა... ეს არ მოხდებოდა...   - ჯადო... ჯადო... - წაიბურტყუნა ხოაკინმა.   - ჰო, სწორედ ჯადო, დონ ხოაკინ, ნამდვილად რაღაც დაალევინა... ამდენი რამ იცით, ექიმო და იქნებ ისიც იცოდეთ, როგორ ვიხსნა...   - ეეჰ, ჩემო კარგო, მთელი თავისი დღე და მოსწრება ჩვენი წინაპრებიც სულ რაღაც მაცოცხლებელ წყალს ეძებდნენ, ახალგაზრდობა რომ დაებუნებინათ...       და როცა დარდისაგან განადგურებული ქალი წავიდა, ხოაკინმა თქვა: "ნუთუ ამ ბეჩავს სარკეში მაინც არ ჩაუხედავს? მაშინ ხომ დაინახავდა რას დაამგვანა განვლილმა წლებმა და მძიმე ჯაფამ! მდაბიო ხალხი ყველაფერს ჯადოს, ავ თვალსა და შურს აბრალებს... სამუშაოს ვერ მოძებნიან, შურია მიზეზი... უბედურება რამ შეემთხვევათ, ისევ შური! ხელი მოეცარებათ რამეში და შური! ყველაფერს სხვას აბრალებენ და თავად კი არიან შურიანები! ანდა განა ჩვენ, ყველანი, შურიანები არა ვართ? რაღა შორს მივდივარ, მე თვითონაც ჯადოთი არა ვარ შეკრული?"       კიდევ მრავალი დღე ფიქრობდა იგი ამ ჯადოზე და ბოლოს დაასკვნა:       "ეს არის კიდეც პირველცოდვა!" IX       ხოაკინმა ანტონია იმ იმედით შეირთო, მყუდრო სავანეს მაინც ვპოვებო და საბრალო ქალმაც უმალ დაინახა თავისი ადგილიცა და დანიშნულებაც ქმრის გულში;’ რა უნდა ექნა, რაკი ასეთი ავადმყოფი და უიმედო სულიერი ხეიბარი არგუნა ბედმა, მისი ქომაგიცა და ნუგეშიც უნდა გამხდარიყო, ასეთი ყოფილა მისი ხვედრი - ძიძობა უნდა გაეწია ქმრისთვის და უდრტვინველად შეურიგდა ამ ხვედრს; აკი თანაგრძნობამ და კეთილმოწყალე სიყვარულმა უბიძგა იმ კაცისკენ, ვინც ისურვა თავისი ცხოვრება მასთან დაეკავშირებინა. ანტონია კარგად გრძნობდა, რომ მას და ხოაკინს შორის რაღაც უხილავი, გამჭვირვალე ყინულის კედელი აღმართულიყო. განა ასეთი კაცი შეიძლება ცოლს ეკუთვნოდეს, ეს შლეგი და წერასატანილი ადამიანი ხომ თავისთავსაც არ ეკუთვნოდა! ცოლქმრული ურთიერთობის ყველაზე უფრო ინტიმურ წუთებშიც კი რაღაც უხილავი ჩრდილი ჩამოწვებოდა ხოლმე მათ შორის და ქალი გრძნობდა, რომ ძალით, ქურდულად სტაცებდა ქმარს კოცნას. ხოაკინი ყოველთვის თავს არიდებდა ცოლთან ელენას ხსენებას, მაგრამ ანტონია მიუხვდა და თითქოს განგებ, როგორც კი სუფრასთან დროს მოიხელთებდა, მაინც ჩამოუგდებდა ხოლმე მასზე სიტყვას. მაგრამ ეს მხოლოდ პირველ ხანებში ხდებოდა, მერე თავადაც ერიდებოდა ელენას ხსენებას. ერთხელ ხოაკინი აბელთან სახლში მიიწვიეს, ელენას დასჭირვებოდა ექიმი. გასინჯა ხოაკინმა და მიხვდა, იგი ფეხმძიმედ იყო. როცა წარმოიდგინა, საკუთარი ცოლი ჯერ ისევ უშვილო იყო, სასოწარკვეთილებამ შეიპყრო, თავი დამცირებულად იგრძნო და სირცხვილისაგან ფერი ეცვალა, მით უფრო, რომ სატანამაც არ დააყოვნა და იმწამშივე წასჩურჩულა: "აი, ხედავ, შენ მას მამაკაცობაშიც ვერ გაუტოლდები! კაცი, ვისაც შეუძლია თავისი ხელოვნებით მკვდრეთით აღადგინოს შენი დანაშაულებრივი სიყეყეჩით სასიკვდილოდ განწირულნი, მალე მამა გახდება, ვაჟიშვილი ეყოლება, ამ ქვეყანას ერთ ცოცხალ არსებას შეჰმატებს და იგი იქნება ხორცი ხორცთაგანი და სისხლი სისხლთაგანი მისი, შენ კი... იქნებ არც ამისი უნარი გაგაჩნია... მამაკაცობაშიც ვერ უტოლდები!..." დაღვრემილი და დასევდიანებული დაბრუნდა ხოაკინი თავის მყუდრო სავანეში, თავის კერაზე.   - აბელთან იყავი? - ჰკითხა ცოლმა.   - ჰო, როგორ მიხვდი?   - სახეზე გაწერია. ის სახლი ნამდვილად შენი სატანჯველია, არ უნდა წასულიყავი...   - აბა, რა უნდა მექნა?   - რა და, მოგებოდიშებინა და უარი გეთქვა, ვერ გაიგე, რომ შენთვის მთავარია ჯანმრთელობა და სიმშვიდე...   - შენ უბრალოდ გეჩვენება...   - არა, ხოაკინ, რატომ მიმალავ... - ცრემლი ყელში მოებჯინა და სიტყვა ვერ დაასრულა.       საბრალო ანტონია სკამზე დაეშვა. ქვითინისაგან მთელი ტანი უცახცახებდა.   - რა დაგემართა, ანტონია, რა მოხდა?...   - შენ თვითონ თქვი, რა გემართება, ხოაკინ, გამიხსენი გული, მიამბე...   - მე ბრალი არაფერში მიმიძღვის!...   - განა ასეა, ხოაკინ, გამოტყდი, სიმართლე მითხარი!       ხოაკინი ერთხანს ყოყმანობდა, გეგონებოდათ, უჩინარ მტერს, ზურგს უკან ამოფარებულ ეშმას ებრძვისო, მერე კი სასომიხდილმა ძლივს ამოღერღა, ხმა უწყდებოდა, ალაგ კიდეც წამოიყვირებდა:   - ჰო, გეტყვი სიმართლეს, სრულ სიმართლეს გეტყვი!   - შენ ისევ გიყვარს ელენა, ისევ ისე გიყვარს!   - არა, არ მიყვარს, სულაც არ მიყვარს! უწინ მიყვარდა, ახლა კი არ მიყვარს, არა!   - მაშ რა გემართება?   - რა?   - ჰო, გეკითხები?   - რა?   - ჰო, გეკითხები, რა არის-მეთქი შენი ტანჯვის მიზეზი? განა ვერ ხედავ, რა დღეში გაგდებს ის სახლი, ელენას სახლი; ის ოჯახი მოსვენებას არ გაძლევს, მაშასადამე, ელენა...   - არა, ელენა არა! აბელი!   - აბელზე ეჭვიანობ განა?   - ჰო, აბელზე, მე იგი მძულს, მძულს, - გამოსცრა ხოაკინმა და მუშტები შემართა.   - აბელზე თუ ეჭვიანობ... მაშასადამე, ელენა გიყვარს...   - არა, არა, ელენა არ მიყვარს. ის რომ სხვას გაჰყოლოდა, სულაც არ ვიეჭვიანებდი, არა, ელენა სულაც არ მიყვარს, კიდეც მძულს, ის სამეფო ფარშავანგი, პროფესიული ლამაზმანი, მოდური მხატვრის მოდელი, აბელის ხარჭა...   - თუ ღმერთი გწამს, ხოაკინ, თუ ღმერთი გწამს!...   - ჰო, ჰო, ხარჭა... მერე რა მოხდა, რომ კანონიერი ცოლია, შენ გგონია, მღვდლის კურთხევა ქორწინების არსში რამეს ცვლის?   - ხოაკინ, დაფიქრდი, რას ამბობ, აკი ჩვენც მათსავით ვიქორწინეთ...   - არა, მათსავით არა, ანტონია, მათსავით არა! ისინი მარტო იმიტომ შეუღლდნენ, რომ მე დავემარცხებინე, თავს ლაფი დაესხათ, სახეში შეეფურთხებინათ, თავი მოეჭრათ, მასხრად ავეგდე.... ერთი სიტყვით, მარტო ჩემს ჯიბრზე შეუღლდნენ...       და საბრალო ხოაკინს ქვითინი წასკდა, სული ყელში მოებჯინა, ხმა ჩაუწყდა, მოეჩვენა, აღსასრული დამიდგაო.   - ანტონია... ანტონია... - ძლივს გასაგონად წაიჩურჩულა ბოლოს.   - ჩემო საბრალო ბავშვო! - შესძახა ანტონიამ და გულში ჩაიკრა.       ქალმა ავადმყოფი ბავშვივით გულში ჩაიკრა იგი და თან უნანავებდა: - დაწყნარდი, ხოაკინ, დაწყნარდი, ჩემო ხოაკინ... მე აქა ვარ, შენი ცოლი, მუდამ შენი და მარტო შენი. ახლა, როცა შენი საიდუმლო გავიგე, უფრო მეტად ვიქნები შენი, ვიდრე აქამდე, უფრო ძლიერად მეყვარები... დაივიწყე ისინი... ყურადღებას ნუ მიაქცევ, განა ღირსნი არიან, რომ... განა უფრო უარესი არ იქნებოდა, იმისთანა ქალს შეჰყვარებოდი...   - მაგრამ მთავარი ხომ მაინც აბელია და არა ის, ანტონია...   - ისიც დაივიწყე!   - ასე იოლად ვერ დავივიწყებ... სულ თან დამყვება... მისი დიდება, მისი სახელი მოსვენებას არ მაძლევს...   - იმუშავე და შენც მიაღწევ სახელსა და დიდებას, რითი ხარ მასზე ნაკლები! შეეშვი პაციენტებს, ისინი შენ არც კი გჭირდება, წავიდეთ რენადაში, ჩემი მშობლების სახლში დავსახლდეთ და იქ მშვიდად აკეთე შენი საყვარელი საქმე. შენი მეცნიერული აღმოჩენები ხალხს შენზედაც აალაპარაკებს... თუკი რაიმე შემიძლია, მეც დაგეხმარები, ყოველნაირად ხელს შეგიწყობ... და არც შენ იქნები მასზე ნაკლებად ცნობილი...   - არ შემიძლია, ანტონია, არ შემიძლია. მისი წარმატება ძილშიაც არ მასვენებს და მშვიდი მუშაობის საშუალებას როგორღა მომცემს... მისი საოცარი ტილოები თვალიდან არ მშორდება, ლანდივით ჩადგება ჩემს თვალებსა და მიკროსკოპს შორის და ვეღარც იმას დავინახავ, რაც ჩემამდე არავის დაუნახავს... არ შემიძლია, არ შემიძლია...       ხოაკინს ხმა გაებზარა და დამცირებისაგან რეტდასხმულმა და დანთქმულმა, ბავშვივით, საიდუმლოს რომ გაანდობს ვინმეს თითქმის ჩურჩულით, სლუკუნით ძლივს წაილუღლუღა:   - მათ ბავშვი ეყოლებათ, ანტონია...   - მერე რა მოხდა, ჩვენც გვეყოლება, - ჩასჩურჩულა მან ყურში და თავისი სიტყვები კოცნით დაამოწმა, - ყოვლად წმინდა ღვთისმშობელი არც ჩვენ მოგვაკლებს წყალობას, აკი ყოველ ცისმარე დღეს ამას ვევედრები.. თან ლურდის წმინდა წყალიც...   - ნუთუ შენცა გწამს ჯადოები და წმინდა წყლები, ანტონია.   - მე ღმერთი მწამს!       "ღმერთი მწამს!" - გაიმეორა ხოაკინმა მარტო რომ დარჩა, მარტო თავის თავთან, თავის "მესთან", - რას ნიშნავს ღმერთი მწამს? სად არის ღმერთი? ეგებ, მეც ვეძიო იგი? X       "როცა აბელს ვაჟიშვილი შეეძინა, - წერდა თავის "აღსარებაში" ხოაკინი, - ვიგრძენი, სიძულვილმა ერთიანად დამრია ხელი. აბელმა მთხოვა, ელენას მშობიარობისას თავზე დავდგომოდი, მაგრამ მოვუბოდიშე, უარი ვუთხარი, მშობიარე არასოდეს მყოლია, რაც სხვათაშორის, სიმართლეს შეეფერებოდა, და ამიტომ გამიჭირდებოდა გულგრილობა გამომეჩინა, - ჩემი გაყინული გულის გულგრილობა-მეთქი, ჯობდა მეთქვა, - როცა საკუთარ ბიძაშვილს ასეთ განსაცდელში დავინახავდი. და მაინც ეშმა, ჩემი მუდმივი მეგზური, მაცდური ხმით ჩამჩურჩულებდა, წადი და ჩვილი შენი ხელით მოახრჩვეო. მაგრამ ეს შემაძრწუნებელი აზრი მაშინვე ჩავახშე".       "ესეც აბელის ახალი გამარჯვება, მხატვრისა კი არა, ამჯერად უკვე მამაკაცისა, - ბავშვი ულამაზესი იყო, სიცოცხლით და ჯან-ღონით სავსე, პირდაპირ ხელოვნების ნიმუში, "ნამდვილი ანგელოზი", - ყველა ასე ამბობდა და ამან უფრო მეტად მიმაჯაჭვა ანტონიასთან, ვისგანაც ველოდი საკუთარ პირმშოს. მთელი არსებით ვნატრობდი, ამ ბრმა სიძულვილის მსხვერპლი, - და იგი ჭეშმარიტად იყო მსხვერპლი, - ჩემი მეუღლე, ჩემი ბავშვის დედა გამხდარიყო, ვინც იქნებოდა ხორცი ხორცთაგანი ჩემი, ეშმა რომ შესჯდომოდა და ასე აწამებდა. ანტონია ჩემი შვილების დედა უნდა გამხდარიყო და ამდენად ყველა სხვა ბავშვის დედაზეც მაღლა უნდა მდგარიყო; აკი საბრალომ თვითონვე ამირჩია, ესოდენ არასანდომიანი, ყველასაგან მოძულებული, განკიცხული; აკი მიიღო ის, ვინც იმ მეორემ ზიზღით და დაცინვით უარყო, ავადაც რომ არასოდეს უხსენებია ისინი!       აბელის შვილი, აბელინი, - მამის სახელი დაარქვეს საგანგებოდ, მამის გვარი და დიდება რომ გაეგრძელებინა, - დიახ, აბელის შვილი, ვინც დროთა განმავლობაში ჩემი შურისგების იარაღი უნდა გამხდარიყო, მართლაც საოცარი ბავშვი იყო, მეც სწორედ ასეთი ბავშვი მინდოდა და კიდევ უფრო უკეთესიც!" XI   - ახლა რაღას გვიმზადებ? - ჰკითხა ერთხელ ხოაკინმა აბელს, როცა ბავშვის სანახავად მივიდა და სახელოსნოში მამა შემოხვდა.   - მინდა ისტორიულ სიუჟეტზე დავხატო რამე, უფრო სწორად, ძველი აღთქმის სიუჟეტზე და უკვე მასალებს ვაგროვებ...   - რას? იმ ეპოქის შესაფერ მოდელებს ხომ არ ეძებ?   - არა, უბრალოდ ბიბლიას ვკითხულობ და მასზე დართულ კომენტარებს.   - მაშ სწორად მითქვამს, ნამდვილი მეცნიერი მხატვარი ხარ-მეთქი...   - შენ კი ექიმი-მხატვარი, არა?   - არა, მეცნიერი მხატვარი კი არა, უფრო უარესი, ლიტერატორი! ფრთხილად, ერთ მშვენიერ დღეს მაგ შენი ფუნჯის მაგივრად კალამი არ შეგრჩეს ხელში!   - მადლობას მოგახსენებ გაფრთხილებისათვის!   - მერედა, ასეთი რა სიუჟეტი შეარჩიე იმ შენი სურათისათვის?   - აბელის სიკვდილისა, პირველი ძმისმკვლელის, კაინის ხელით.       ხოაკინი გაფითრდა, დაჟინებით შეაცქერდა თავის საუკეთესო მეგობარს და მერე ხმადაბლა ჰკითხა:   - ეს რაღამ გაფიქრებინა?   - სულ უბრალო რამემ, - მიუგო აბელმა და არც კი შეუმჩნევია მისი აღელვება, - სახელთა დამთხვევამ, მეც ხომ აბელი მქვია... აი, შიშველი ნატურის ორი ესკიზიც...   - ჰოო, გაშიშვლებული სხეული?...   - არა, გაშიშვლებული სული...   - რაო, მათი სულის დახატვაც ხომ არ მოგინდომებია?   - ცხადია, კაინის სული - შური და აბელის სული...   - რა?!   - ახლა სწორედ ამაზე ვფიქრობდი. აბელის სული ჯერ ვერ ამოვიცანი. ვფიქრობ, მომაკვდავი დავხატო, ღვიძლი ძმის ხელით მიწაზე წაქცეული. აი, სწორედ აქა მაქვს "დაბადება" და ლორდ ბაირონის "კაინი", ხომ არ წაგიკითხავს?   - არა, ლორდ ბაირონის "კაინი" არ წამიკითხავს. ბიბლიას რაღა გამოსცინცლე?   - ძალიან ცოტა რამ... თავად განსაჯე, - მაგიდიდან წიგნი აიღო და წაიკითხა:       "ხოლო ადამ იცნა, ევაი ცოლი თვისი და მიდგომილმან შვა კაინ და თქუა, მოვიგეთ კაცი ღმრთისა მიერ და შესძინა შობად ძმაი მისი აბელ და იქმნა იგი მწყემს ცხოვართა; ხოლო კაინ - მშრომელ ქუეყანისა, და იყო შემდგომად დღეთა მოართუა კაინ ნაყოფთაგან ქუეყანისათა მსხუერპლი უფალსა. და აბელ მოართუა მანცა პირმშოთაგან ცხოვართა მისთასა და ცმელთაგან და მოიხილა ღმერთმან აბელს ზედა და ძღუენთა მისთა ზედა, ხოლო კაინს ზედა და მსხუერპლთა მისთა ზედა არა მიიხილა..."   - მერე ასე რატომ მოხდა? - შეაწყვეტინა ხოაკინმა, - რატომ გადმოხედა მოწონების თვალით უფალმა ღმერთმა აბელის მსხვერპლს, კაინისას კი ზიზღით?   - აქ ეს არაა ახსნილი...   - მერე, რატომ შენ თავს არა ჰკითხე, თუკი ამ სურათის დახატვა გადაწყვიტე?   - რატომღაც არ... შეიძლება იმიტომ, რომ უფალმა ღმერთმა უმალ ამოიცნო კაინში მომავალი ძმისმკვლელი... მოშურნე...   - ისე გამოდის, თვითონ მას შეუქმნია იგი მოშურნედ... ეტყობა, მანვე შეასვა ეს შხამიც. აბა, განაგრძე.   - "და ჰრქუა უფალმან ღმერთმან კაინს: რათა რად შეიჭუვინ პირი შენი, არცა მართლიად შემოწირე, ხოლო მართლიად არა განჰყავ, სცოდე დაყუდენ, შენდამი მიქცევაი მისი და შენ ჰმთავრობდი მას..."   - და ცოდვამ გაიმარჯვა, - გააწყვეტინა ხოაკინმა, - რადგან ღმერთმა თვითონ შეუწყო ხელი ამას, განაგრძე!   - "და თქუა კაინ აბელის მიმართ, ძმისა თვისისა: განვიდეთ ზოგად ველად. და იყო, ყოფასა მათსა ველს, აღდგა კაინ აბელის ზედა, ძმისა თვისისა, და მოკლა იგი და თქუა უფალმან ღმერთმან კაინის მიმართ..."   - გეყოფა! მეტს ნუღარ წაიკითხავ! უკვე აღარ მაინტერესებს, რა უთხრა უფალმა კაინს მას შემდეგ, რაც მოსახდენი მოხდა.       ხოაკინი მაგიდას იდაყვებით დაეყრდნო, თავზე ხელები შემოიჭდო და თავისი გაყინული, გამჭოლი მზერა მიაპყრო რატომღაც შემკრთალ აბელს, მერე კი ჰკითხა:   - არ გაგიგონია ერთი საგანგებო ხუმრობა, სკოლაში რომაა გავრცელებული? მოსწავლეებს, რომლებიც საღვთო წერილს ზუთხავენ, ასეთ კითხვას დაუსვამენ ხოლმე: "ვინ მოკლა კაინი?"   - არ გამიგონია!   - მომისმინე, ამ კითხვაზე ბავშვები სხარტად პასუხობენ: "მისმა ძმამ აბელმა".   - არ ვიცოდი!   - ახლა ხომ იცი. აბა, შენ მიპასუხე, რაკი ამ ბიბლიური სცენის დახატვა განგიზრახავს... ბიბლიური! ფიქრად მაინც არასოდეს მოგსვლია, კაინს რომ არ მოეკლა აბელი, სავსებით მოსალოდნელი იყო, აბელს მოეკლა თავისი ძმა?   - ეს რამ გაფიქრებინა?   - აბელის კრავები ხომ ეამებოდა უფალს და მას, ცხოვართა მწყემსს, მოწყალე თვალითაც უყურებდა უზენაესი; ხოლო კაინის, ქუეყანასა მშრომელისა მიერ მირთმეული ნაყოფთაგანი მიწისა არ ეამებოდა და კაინმაც დაკარგა უფლის წყალობის იმედი. აბელი იყო უფალი ღმერთისგან გალაღებული და განებივრებული... კაინი მისგან მოძულებული...   - მერე ეს რა აბელის ბრალია?   - აჰა, შენ გჯერა, რომ ბედის ნებიერთ, გალაღებულთ და ნაფერებთ სულ არ მიუძღვით ბრალი, არა? ისიც ხომ დანაშაულია, რომ ამ უპირატესობას, დაუმსახურებელ წარმატებას არ მალავენ, თუმცა კი ამის ხმამაღლა გამოცხადებაც სირცხვილია და, პირიქით, ამით თავიც მოაქვთ, ქვეყანას ამცნობენ, ასეთ და ასეთ პატივში ვართო; მე პირადად ეჭვიც კი არ მეპარება, რომ აბელი თვალშიც კი ეჩხირებოდა კაინს, თავს იწონებდა მის წინაშე, უფალი მწყალობსო და აღიზიანებდა ხოლმე თავის კოცონებით, როცა მსხვერპლს სწირავდა ღმერთს. ისინი, ვინც თავიანთ თავს სათნოებისა და სამართლიანობის ნიმუშად ასაღებენ, სინამდვილეში ქედმაღლები აღმოჩნდებიან ხოლმე და ამ თავისი მოჩვენებითი სათნოებითა თუ სამართლიანობით სხვებს თვალებს უხვევენ და არცხვენენ. ვიღაცას უთქვამს, ეგრეთ წოდებულ საპატივცემულო კაცზე უფრო დიდი მამაძაღლი ამ ქვეყანაზე არ მეგულებაო...   - შენ რა იცი, - ჰკითხა ამ საუბრის სერიოზულობით გატაცებულმა აბელმა, - რომ აბელი ამ თავისი უპირატესობით თავს იწონებდა?   - ეჭვიც არ მეპარება, რომ სულ პატარა პატივისცემაც კი არ გამოუმჟღავნებია თავისი უფროსი ძმის მიმართ და არც უფლისათვის უთხოვია, მასზედაც მოიღე მოწყალებაო. უფრო მეტიც, სწორედ ამ პატარა აბელიტოებმა გამოიგონეს ჯოჯოხეთიც პატარა კაინებისათვის, თორემ მაშინ მათ დიდებას რა ფასი ექნებოდა. მათი, ამ ტანჯვისაგან თავისუფალთა ნამდვილი სიხარული ხომ სხვათა ტანჯვის ჭვრეტაშია, მხოლოდ...   - ეეჰ, ხოაკინ, მაინც რა დაუნდობელი კაცი ხარ!   - ჰო, თავის თავის ექიმი ჯერ არავინ ყოფილა, ახლა კი მომეცი ლორდ ბაირონის "კაინი", მინდა წავიკითხო.   - წაიღე!   - ერთი ეს მითხარი, შენი ცოლი არაფერს შთაგაგონებს ამ სურათისათვის? რაიმე აზრს არ გკარნახობს?   - ჩემი ცოლი? ამ ტრაგედიაში ხომ ქალი არც მონაწილეობს!   - იგი ყოველ ტრაგედიაში მონაწილეობს, აბელ!   - იქნებ ევაც...   - სწორედ ევა... მან ხომ ერთი ძუძუ აწოვა ორივეს... ერთი სამსალა.. XII       ხოაკინმა რომ ლორდ ბაირონის "კაინი" წაიკითხა, "აღსარებაში" მოგვიანებით ჩაწერა: "ამ წიგნისგან მიღებული შთაბეჭდილება შემზარავი იყო. მაშინვე ვიგრძენი, რაოდენ მჭირდებოდა, ვინმესთვის გადამეშალა გული და მაშინ ჩავწერე კიდეც ზოგიერთი რამ, რაც დღემდე შემოვინახე და აი, ესეც. მაგრამ განა მხოლოდ გულის გადაშლა იყო ეს? არა. მგონი უფრო იმ მიზნით შემოვინახე, რომ ერთ მშვენიერ დღეს რაიმე გენიალური ნაწარმოებისათვის გამომეყენებინა. ჩვენ ყველას პატივმოყვარეობის ჭია გვღრღნის, მზად ვართ, ყველაზე იდუმალი და სამარცხვინო სენიც კი ქვეყანას დავანახოთ. მჯერა, სულ არ გაგვიჭირდება ისეთი კაცის მონახვა, რომელიც შავ ჭირსაც კი არ დამალავდა, ოღონდ კი სხვათა ყურადღება მიეპყრო, განა თვით ეს "აღსარება" უფრო მეტი არ არის, ვიდრე, გულის გადაშლა? ზოგჯერ ისიც მიფიქრია, ამ "აღსარებას" დავხევ და ამით კიდეც გავთავისუფლდები-მეთქი. მაგრამ განა ეს გამათავისუფლებდა? არა! ამ ტანჯვას არ მერჩივნა, ერთი კარგი სპექტაკლი მომეწყო ჩემივე თავისთვის? განა ბოლოს და ბოლოს ჩვენი ცხოვრებაც სპექტაკლი არ არის? ლორდ ბაირონის "კაინი" პირდაპირ გულში მომხვდა. რა სამართლიანად სდებს ბრალს კაინი თავის მშობლებს იმის გამო, რომ მათ იგემეს ნაყოფი ხისაგან ცნობადისა იმის ნაცვლად, რომ ეგემათ ნაყოფი ხისაგან ცხოვრებისა. რაც შემეხება მე, მეცნიერებამ უფრო მეტად გამიმწვავა ჭრილობა. "ვაი, რომ მერჩივნა სულაც არ მოვსულიყავი ამქვეყნად! - კაინთან ერთად ვიმეორებდი მეც, რატომ გავჩნდი? რად მინდა ეს სიცოცხლე? ვერაფრით ვერ ამიხსნია, როგორ არ მოიკლა კაინმა თავი! განა ამაზე კეთილშობილური დასაბამი ექნებოდა კაცობრიობის ისტორიას? ანდა რატომ არ მოიკლა თავი ადამმა და ევამ ცოდვით დაცემის შემდეგ? მაშინ ხომ აღარც შვილები ეყოლებოდათ! თუმცა იაჰვე მათივე მსგავს სხვა კაინს და სხვა აბელს მაინც შექმნიდა! ნუთუ ეს ტრაგედია სხვა სამყაროში, ვარსკვლავთა სისტემის სხვა პლანეტაზე არ გამეორებულა? ანდა იქნებ, ამ ტრაგედიას სხვა დადგმებიც აქვს, მიწიერისგან განსხვავებული? ნეტავ თუ მართლა დადგმა იყო ეს? როცა ის ადგილი წავიკითხე, სადაც ლიუციფერი კაინს განუცხადებს, უკვდავი ხარო, შეძრწუნებულმა გავიფიქრე, რა მეშველებოდა, მეც რომ უკვდავი ვიყო, მაშინ ხომ ჩემთან ერთად ჩემი სიძულვილიც უკვდავი იქნებოდა-მეთქი. "ნუთუ სული მაქვს? - ვეკითხებოდი თავს, - და ნუთუ ეს სულია სწორედ ჩემი სიძულვილიც? "და მე ვიფიქრე, უეჭველად ასე იქნება, რადგან ასეთი სიძულვილი არ შეიძლება მარტო სხეულის უბრალო ფუნქცია იყოს-მეთქი. ის, რისი აღმოჩენაც სხვებში სკალპელის მეშვეობითაც კი ვერ შევძელი, ახლა სულ უბრალოდ აღმოვაჩინე ჩემს საკუთარ არსებაში. ხრწნად სხეულს ასეთი სიძულვილის უნარი არ შეიძლება გააჩნდეს. ლიუციფერს ღმერთის დამხობა და მისი ადგილის დაჭერა უნდოდა, მე კი პატარაობიდანვე იმის ცდაში ვიყავი, ჩემს ტოლებში პირველობა მომეპოვებინა. და მაინც, თუ შემოქმედის, ყოველი უბედურების შემქმნელის ნება არ იყო, ასეთი უბედური როგორ დავიბადე! რამდენადაც იმ აბელს ეადვილებოდა თავისი ცხვრების მწყემსვა, იმდენადვე ეადვილებოდა ამ აბელს თავისი სურათების ხატვა. მაგრამ ახლა ჩემიცა ვთქვათ, განა მეც ასე იოლად ამოვიცნობდი ხოლმე ჩემი პაციენტების სენს? კაინი ჩიოდა, რომ ადას, მისი გულის სწორს, ცოლს მისას და დას მისას არ ესმოდა მისი სულის ბორგვა. მაგრამ ჩემს ადას, ჩემს საბრალო ადას ხომ კარგად ესმოდა ჩემი ტანჯვა. ესმოდა, რამეთუ ქრისტიანი იყო, თუმცა კაინის მსგავსად, ვერც მე ვპოულობდი ცოლის გულში თანაგრძნობას...       ამდენი სულთმობრძავის მნახველს, ამდენი სიკვდილის მომსწრეს, სანამ ბაირონის "კაინი" არ წავიკითხე, აზრადაც არ მომსვლია, სიკვდილზე დავფიქრებულიყავი და რამენაირად მეცადნა მისი ახსნა. ახლა კი ვფიქრობდი, ნუთუ ჩემთან ერთად მოკვდება ჩემი სიძულვილიც ანდა იქნებ სულაც მე ამომიჭამოს-მეთქი. ნუთუ მართლა შეიძლება სიძულვილმა მისი პატრონი ამოიჭამოს? ნუთუ ამ სიძულვილში არის რაიმე ისეთი სუბსტანციური, რაც შეიძლება შთამომავლობასაც გადაეცეს, ანდა იქნებ სწორედ ეს არის სულიც და თვით არსი სულისაც? და მე ლამის ვირწმუნე ჯოჯოხეთიც და ისიც, რომ სიკვდილი არის რაღაც არსება, არის დემონი, განსახიერებული სიძულვილი, სულის ღმერთი! თუ რამ მეცნიერებამ ვერ მასწავლა, ამ უდიდესი მოძულის, ლორდ ბაირონის შემაძრწუნებელმა პოემამ გამაგებინა. და აკი ჩემი ადაც ასევე მორიდებით მისაყვედურებდა ხოლმე, როცა არ ვმუშაობდი, როცა არ შემეძლო მუშაობა, მაგრამ ლიუციფერი მაინც ჩვენს შორის იდგა, მე და ჩემს ადას შორის: "ნუ, ნუ აჰყვები იმ სულს!" - მეუბნებოდა ჩემი ადაც, საბრალო ანტონია! როგორ მევედრებოდა, ამ სულისაგან დამიცავიო! საბრალო ჩემმა ადამ ჩემსავით მაინც ვერ შეიძულა ისინი, მაგრამ მე კი შევიყვარე ნამდვილად ანტონია? აჰ, ამის უნარი რომ მქონოდა, მაშინ ხომ კიდეც გადავრჩებოდი! მაგრამ მე მხოლოდ და მხოლოდ შურისძიების იარაღად მესახებოდა და თუ მიყვარდა, მარტო იმიტომ, რომ მასში ვჭვრეტდი მომავალ დედას, ჩემი ვაჟიშვილისას თუ ქალიშვილისას, ვისაც ჩემი ჯავრი უნდა ამოეყარა. აკი მე უგუნურს იმედი მქონდა, მამობა სიძულვილისგან განმკრუნავს-მეთქი. ეგებ ცოლიც იმიტომ შევირთე, რომ ჩემივე მსგავს მოძულეთა მამა გავმხდარიყავი, მათთვის გადამეცა ჩემი სიძულვილი და ასე უკვდავმეყო იგი? კაინსა და ლიუციფერს შორის მომხდარი სცენა სივრცის უფსკრულში, გულზე ცეცხლად მომედო; როცა ჩემს მეცნიერებას უეცრად ჩემი ცოდვის თვალსაზრისით შევხედე, მაშინღა მივხვდი, რომ ამაო იყო საწამებლად და დასაღუპად უკვე განწირულთა სიცოცხლის გადარჩენისთვის ბრძოლა. მივხვდი იმასაც, რომ ეს უკვდავი სიძულვილი იყო სწორედ ჩემი სულიც, ისიც დავიჯერე, რომ ეს სიძულვილი ჩემს გაჩენას უძღოდა წინ და ჩემი სიკვდილის შემდეგაც დარჩებოდა ფიქრი მარადიულ სიცოცხლეზე, რომლის მუდმივი თანამგზავრი იქნებოდა სიძულვილი, ნამდვილ ჯოჯოხეთად წარმომიდგა, მე კი მისი არსებობა სასაცილოდაც არ მყოფნიდა. აი, რა იყო ჯოჯოხეთი! როცა ის ადგილი წავიკითხე, სადაც ადა და კაინი თავიანთ შვილზე ენოქზე ლაპარაკობენ, ჩემს მომავალ შვილზე დავფიქრდი, სულ ერთია, ვინც იქნებოდა, ვაჟი თუ ქალი, შენზე დავფიქრდი, ჩემო გოგონავ, ჩემი ცოდვების გამოსყიდვავ და ჩემო ნუგეშო; წარმოვიდგინე, როგორ მოევლინები ამქვეყანას ერთ მშვენიერ დღეს ჩემს გადასარჩენად. ვკითხულობდი, როგორ ელაპარაკებოდა კაინი თავის მძინარე უცოდველ ყრმას, თავისი სიშიშვლისაც რომ არა ესმოდა რა და ვფიქრობდი, განა დანაშაული არ ჩავიდინე, შენ რომ ჩაგსახე, ჩემო საბრალო შვილო! განა ამას ოდესმე მაპატიებ? ადას კაინთან საუბარმა გამახსენა ნეტარი წლები, როცა ჯერ კიდევ არ ვილტვოდი ჯილდოებისაკენ და არ ვიბრძოდი პირველობისათვის ჩემს ტოლებს შორის. არა, ჩემო შვილო, არა, ჩემი მეცნიერული კვლევები სუფთა გულით არ მიმიძღვნია უზენაესისთვის; არასოდეს მიძებნია სიმართლე და ცოდნა, მე მხოლოდ ჯილდოსა და დიდებას ვეძებდი და მის დაჯაბნაზე ვოცნებობდი.       მას კი, აბელს, ჭეშმარიტად უყვარდა თავისი ხელოვნება და ეთაყვანებოდა, მას მხოლოდ წმინდა ზრახვები ამოძრავებდა და თავისი ხელოვნებით ჩემი დამდაბლება აზრადაც არასდროს მოსვლია, არა! მას არ წაურთმევია ჩემთვის დიდება, არა! მე კი, უგუნური, მისი საკურთხევლის შერყევაზე ვოცნებობდი! თურმე რარიგად ვცდებოდი! ვცდებოდი იმიტომ, რომ არასოდეს არავიზე მიფიქრია, საკუთარი თავის გარდა!.       ამ შემაძრწუნებელი, დემონური პოეტის მიერ აბელის სიკვდილის ეპიზოდის აღწერამ სულ ერთიანად ამირია ჭკუა-გონება, ეს რომ წავიკითხე, ვიგრძენი, როგორ გადაბრუნდა ჩემს არსებაში ყველაფერი და ამ დღიდან, ამ უღმერთო ბაირონის წყალობით, ჩამესახა რწმენა". XIII       ანტონიამ ხოაკინს ქალიშვილი გაუჩინა; "ქალიშვილი! - თქვა მან თავისთვის, - მას კი ვაჟიშვილი ჰყავს!" მაგრამ მაშინვე სცადა თავიდან მოეშორებინა ბნელი აზრები, ავი სული რომ ჩასჩიჩინებდა. ხოაკინმა თავისი ვნებიანი სულის მთელი ძალით შეიყვარა შვილი და მასთან ერთად დედამისიც. "ის იძიებს ჩემს მაგივრად შურს!" - გადაწყვიტა მან, თუმცა კი არ ესმოდა მაინც ვისზე უნდა ეძია შური, მერე გადაიფიქრა, "არა, მე იგი დამეხმარება, სულიერად განვიწმინდო!"       "მერე დავიწყე ყველაფერი ამის ჩაწერა, - ნათქვამია "აღსარებაში", - ჩემი ქალიშვილისათვის, რომ ჩემი სიკვდილის შემდეგ მაინც გაეგო სიმართლე უბედური მამამისის შესახებ და სიბრალული და სიყვარული აღძვროდა. აკვანში მძინარეს რომ დავყურებდი, ასეთ უბიწოსა და უცოდველს, ვფიქრობდი, უზადო და სპეტაკი უნდა აღვზარდო-მეთქი, მაგრამ ამისათვის ჯერ მე უნდა განვწმენდილიყავი და განმეკურნა კეთროვანი სული. მინდოდა ყველა ჰყვარებოდა და მით უმეტეს, ისინი. და აქ, მის უმანკო აკვანთან დავიფიცე, რადაც არ უნდა დამიჯდეს, ამ ჯოჯოხეთურ ბორკილებს თავს დავაღწევ-მეთქი. უპირველეს ყოვლისა, აბელის დიდებაზე უნდა მექადაგა".       აბელ სანჩესმა დაამთავრა თუ არა სურათი, მაშინვე გამოფენაზე წაიღო და ამ შედევრმა უმალ საერთო აღიარება მოიპოვა, ყველას აღტაცება გამოიწვია. აბელი საპატიო მედლით დააჯილდოვეს.       ხოაკინიც დადიოდა გამოფენაზე, საათობით იდგა ხოლმე სურათის წინ და ისეთი გრძნობა ეუფლებოდა, თითქოს სარკეში იყურებოდა, თან მნახველებსაც აკვირდებოდა და სულ იმას ცდილობდა, მათი გამომცდელი მზერა დაეჭირა, რადგან ეჩვენებოდა, ისინი ღვარძლიანად შესცქეროდნენ და სურათზე გამოსახულ კაინსა და ხოაკინს შორის მსგავსებას ეძებდნენ.       "ეჭვი მღრღნიდა, - წერდა იგი თავის "აღსარებაში", - რომ აბელ სანჩესი კაინის ხატვის დროს ჩემზე ფიქრობდა, იხსენებდა ჩვენი საუბრის წვრილმანებს, როცა მის სახელოსნოში ვისხედით და ამ სურათის დახატვის სურვილი გამიმჟღავნა, მერე "დაბადებიდან" ნაწყვეტებიც წამიკითხა; მაშინ ისე ვიყავი საკუთარ თავში ჩაფლული, სულ დამავიწყდა ბიბლიური კაინი და მის წინაშე ერთიანად გავაშიშვლე ჩემი ავადმყოფი სული. მაგრამ არა! აბელის კაინი ერთი ბეწოთიც არ მგავდა! მისი ხატვის დროს სულ არ უფიქრია ჩემზე და მაშასადამე, არც ჩემდამი სიძულვილი ჰქონდა, არც სიძულვილით დაუხატავს და არც ელენას ვუხსენებივარ მასთან. მათ ისიც ჰყოფნიდათ, რომ წინასწარ ტკბებოდნენ გამარჯვებით; ჩემზე საფიქრებლად და სალაპარაკოდ სად მოიცლიდნენ!       მაგრამ ის უფრო მეტ ტანჯვას მგვრიდა, რომ მათ არამცთუ არ უფიქრიათ ჩემზე, არამედ, სიძულვილითაც კი არ ვძულებივარ. მერჩივნა, აბელსაც ისევე ვძულებოდი, როგორც მე მძულდა იგი. ეს უკვე რაღაც სხვა იქნებოდა და ეს "რაღაც სხვა" ეგებ ჩემი გადარჩენის საწინდარიც გამხდარიყო".       ბოლოს ეს მტანჯველი ფიქრები ერთმა აზრმა გაუნათა, იფიქრა, აბელის გამარჯვება უნდა აღინიშნოს და საგანგებო ნადიმი გაიმართოსო. განაცხადა, რაკი აბელის ყველაზე ძველი და ახლო მეგობარი მე ვარ, ნადიმის მოწყობის ყველა საზრუნავს ჩემს თავზე ავიღებო.       ხოაკინს კარგი მჭერმეტყველის სახელი ჰქონდა დავარდნილი. სამეცნიერო და სამედიცინო აკადემიაში ტოლს ვერავინ დაუდებდა ლაპარაკში. მისი ბასრი, გონიერი, ზუსტი და, როგორც წესი, სარკასტული სიტყვა, ცნობილი იყო. მისი გამოსვლები ენთუზიასტ დამწყებთ ცივი შხაპივით აფხიზლებდა და პესიმისტური სკეპტიციზმის დაუვიწყარ გაკვეთილად რჩებოდა. იგი ავითარებდა აზრს, რომ მედიცინაში ზუსტი არაფერი არსებობს, რომ ყველაფერი დაფუძნებულია ჰიპოთეზებზე, მეტ-ნაკლებად გამჭრიახ მიხვედრილობაზე და ერთადერთი სწორი მიდგომა მხოლოდ ვარაუდიაო. ამიტომ როცა ხმა გავარდა, ხოაკინი ნადიმს მართავსო, უმეტესობა ელოდა, რომ მოისმენდა გესლიან, ორაზროვან სიტყვას, მშრალი, გონებისმიერი ფერწერის სარკასტულ ხოტბას და წინასწარ ტკბებოდნენ, რა დაუნდობელი, თუმცა პირმოთნეობის სამოსელში გამოწყობილი ანატომირება ელოდა აბელის ფერწერას. ვისაც ერთხელ მაინც მოესმინა ხოაკინის აზრი აბელის მხატვრობაზე, სულ იქედნურად ეცინებოდა. მოსალოდნელი საშიშროების თაობაზე აბელსაც ჩასჩურჩულეს.   - ცდებით, - უპასუხა აბელმა, - ხოაკინს კარგად ვიცნობ და ვერც დავიჯერებ, რომ ასეთ რამეს ჩაიდენს. მისი ახირებული ხასიათიც მომეხსენება, მაგრამ მხატვრული ალღო ჭეშმარიტად აქვს და თუ იტყვის, ისეთს იტყვის, რომ მოსასმენად ღირდეს. სხვათა შორის, მისი პორტრეტის დახატვა მინდა.   - პორტრეტის?   - ჰო, ჩემსავით ხომ მას არავინ იცნობს. ხოაკინს ნამდვილად ცეცხლოვანი და მეამბოხე სული აქვს.   - მაგაზე ცივი კაცი!...   - არა, ასე მხოლოდ შორიდან ჩანს. ეს სიცივე საფარველია, შიგნიდან კი ისეთი ცეცხლი უგიზგიზებს, მთლად გადაგბუგავს...       აბელის ასეთმა მსჯელობამ ხოაკინის ყურამდეც მიაღწია და უფრო ააბორგა მისი სული, უფრო გააღვივა მისი ეჭვი და მერყეობა. "ნეტავ სინამდვილეში რას ფიქრობს ჩემზე? - თქვა მან. - ნუთუ მართლა ჰგონია, რომ ცეცხლოვანი და მეამბოხე სული მაქვს? იქნებ უბრალოდ მიაჩნია, რომ ბედის ახირების მსხვერპლი ვარ და მეტი არაფერი?"       ერთხელ ისეთი რამ ჩაიდინა, რომ მერე სულ სირცხვილით იწვოდა. ისე მოხდა, რომ ხოაკინის სახლში მოახლედ აიყვანეს ქალი, რომელიც ადრე აბელთან მსახურობდა. ხოაკინი ძალზე შინაურულად ექცეოდა, თან ცდილობდა თავისი რეპუტაციისათვის ჩრდილი არ მიეყენებინა; გადაკრულ და ორაზროვან სიტყვებსაც კი არ ერიდებოდა, ოღონდ კი როგორმე დაეცდევინებინა, რას ლაპარაკობდნენ მასზე აბელის სახლში.   - აბა, ერთი მითხარი, რას ლაპარაკობდნენ ხოლმე ისინი ჩემზე?   - სულ არაფერი გამიგინოა სენიორიტო, სულ არაფერი.   - დავიჯერო, არც ერთხელ არ ვუხსენებივართ?   - არა, ხსენებით კი გახსენებდნენ, მაგრამ განსაკუთრებული არაფერი უთქვამთ.   - სულ არაფერი?   - არ ვიცი, მე კი არაფერი გამიგონია; სუფრასთან, როცა კი შევსწრებივარ, ძალიან ცოტას ლაპარაკობდნენ; ისიც ჩვეულებრივ ამბებზე და კიდევ მის სურათებზე...   - გასაგებია, მაშასადამე, ჩემზე არასოდეს არაფერი გაგიგონია?   - არა, არაფერი არ მახსენდება.       მოახლეს რომ განშორდა, ხოაკინმა საკუთარი თავისადმი ზიზღი იგრძნო: "ნამდვილი იდიოტივით მოვიქეცი, - თქვა მან, - რას იფიქრებდა ჩემზე ის გომბიო?" ისე შეაწუხა ამ აზრმა, რომ პირველივე მიზეზი დაიხვია ხელზე და სახლიდან დაითხოვა. "ვაითუ ისევ აბელთან დაბრუნდეს, - მერე მოეგო გონს ხოაკინი, - და ყველაფერი უამბოს?" იგი მზად იყო ცოლისთვის ეთხოვა, მოახლე უკანვე დააბრუნეო, მაგრამ რატომღაც ვერ გაბედა, ქუჩაში გასვლისაც ეშინოდა, სადმე არ გადავეყაროო. *გაგრძელება* …
დაამატა Kakha to ლიტერატურა at 12:52pm on მარტი 18, 2014
თემა: ამინეს შორეული მოგზაურობა
უნდოვანი და ზედმეტი, რომელიც არც არაფერს ერთვის და არც განსაზღვრული ადგილი გააჩნია.       ბენგალელი ამინე გრძელი შავი თმით, ქათქათა თეთრი კბილებითა და უაზრო მზერით, იდუმალი ოცნებით გამოწვეული ნეტარებისაგან დამძიმებული ქუთუთოებით, სამხრეთ ბანგლადეშიდან გახლდათ და ინდური ფილმების თვალმიბნედილ მსახიობს მოგაგონებდათ. ჯანსაღი და ბუნებრივი ღიმილი ჰქონდა, მისი ზანტი და ნამძინარევი სხეული სინაზითა და მორცხვი ქალური კეკლუცობით იყო აღსავსე. იცოდა, მრავალი თვალი ედევნებოდა უკან, მრავალ მზერას იტაცებდა მისი ტკბილი ბაგეები და თბილი უზადო სხეული, მით უფრო, რომ მეწამულ-მწვანე აბრეშუმისგან შეკერილი ჭრელა-ჭრულა კაბები ეცვა, წვრილი ოქროსფერი ყვავილებით დაჩითული და ბრჭყვიალა ქობაშემოვლებული. ორი წლის წინ ჩამოსული სპარსულად უკვე თავისუფლად ლაპარაკობდა. ბედნიერი და უდარდელი ვინმე გახლდათ, სულერთი იყო მისთვის, სად იმყოფებოდა. მისჩვეოდა უცხო ქალაქებში მუშაობას. ეს ჩვენ ვუყურებდით მას ეჭვითა და გაკვირვებით, ჩვენი უნდო და ფრთხილი გულების სიღრმეში უცხო ელემენტის არსებობა (თუმცაღა ამას არ ვიმჩნევდით) არ მოგვწონდა და უხერხულობას გვიქმნიდა. ჩვენსა და მრავალ სხვათა ცხოვრებაში უცხოური მოვლენა შემოჭრილიყო და ეს მცირედი ცვლილება, ეს უბრალო შემთხვევა ჯერ არნახული ამბების უხმაურო მოახლოებას მოასწავებდა. თითქოს უჩინარ ხელს ქალაქის კარიბჭე გაეღო და თემის რაციონალურ წესრიგს უცხო რეალობის იერიში ემუქრებოდა.       ამინეს საკუთარი სამყარო ჰქონდა, მისი ფიქრები და სურვილები გულისთქმასა და თითზე ჩამოსათვლელი მოგონებების საზღვრებს არ სცილდებოდა. ჰყავდა ოცდაათი წლით უფროსი ქმარი, სახელად აყარაჯა ("მისტერ რაჯა"), ცოლშვილიანი - პირველი ცოლითა და უფროსი ვაჟებით. ამინეს თქმით, მას რვაოთახიანი სახლი ჰქონდა. ყველა ოთახში ხალიჩა ეფინა, ხალიჩები პირველი ცოლისა იყო. ჭურჭელი, ფარდები, ხავერდის ბალიშები და, მათთან ერთად, გალეული, შავტუხა მისტერ რაჯაც, გაქონილი თმითა და ლურჯი ტუჩებით, პირველი ცოლის საკუთრება გახლდათ.       ქალიშვილის სურათი მაჩვენა - ექვსი-შვიდიოდე წლის გოგონა იქნებოდა, შავ-შავი, გამხდარი, თითქოს პირში სული ძლივს უდგასო, სიფრიფანა კისერი და გაბურძგნილი თმა ჰქონდა, ფართო პირი და განცვიფრებული თვალები. დიდი ადამიანის ნაღვლიანი თვალები. ყველა ინდოელი მათხოვარი ბავშვივით ფეხშიშველა და მშიერი, სახელად შალიმე. ძილისგუდა ბრძანდებოდა ამინე, ათსაათიან ღრმა ძილს გამოაცხობდა ხოლმე, გეგონება, ლეთარგიამ დარია ხელიო. საიქიოდან მობრუნებულივით გაოგნებული და გამოთაყვანებული დილაობით გულდაწყვეტით და უხალისოდ დგებოდა, დარეტიანებულ და გაბრუებულ სხეულს ოთახიდან ოთახში ბარბაცით მიათრევდა. სხვაგან იყო მისი სული და მრავალი საათი გადიოდა, სანამ დაფანტულ ფიქრებს თავს მოუყრიდა. იმისათვის, რომ რეალურ დროსა და ადგილას ეგრძნო თავი, გაეცნობიერებინა, ვინ იყო და სად იმყოფებოდა, მისი ხელებისთვის რაიმე ხელშესახები საქმე უნდა მიგვეჩინა - გარეცხილი სარეცხის თოკზე გადაფენა ან მტვრიანი ხალიჩის დაგვა. ინდოელი მსახიობებისა და მომღერლების ფოტოებით აჭრელებული რამდენიმე კინოჟურნალი ჰქონდა. დაჯდებოდა ბაღში, ხის ჩეროში და მოჯადოებული არსების გატაცებით ჩააცივდებოდა ამ ფოტოებს. დაძახება არ ესმოდა, ადამიანების მოძრაობას ვერ ამჩნევდა. სადღაც სხვაგან იყო, სადღაც - ყოველდღიურ მოსაწყენ რეალობათა მიღმა, იქ, სადაც აყარაჯა, მათხოვარი შალიმე და ჩვენ ვერ მივწვდებოდით.       დამჯდარა მეოცნებე ამინე მდელოზე, ტირიფის ჩრდილქვეშ, ფეხშიშველი, მოშვებული და მოდუნებული, ჭკუა თითქმის არ ეკითხება. ცხვირის ნესტოში უელავს მწვანე თვალი, თითქოს გამჭვირვალე ხალიაო. ნორჩ ხელებზე ბავშვური ფერადი შუშის რგოლები აუსხამს. სადილის ჭურჭელი არ გაურეცხავს, თოკიდან სარეცხი არ ჩამოუხსნია. მუშაობის ხალისი არა აქვს, დაჰყურებს ჟურნალის ფოტოებს, მიშტერებია წარმოსახვით სასიყვარულო ფილმს, გულის ამაჩუყებელი სცენებითა და დიდაქტიკური ამბებით სავსეს. თავის თავს ხედავს: ფეხზე ეჟვნებშებმული ფერდობზე დარბის და გულსაკლავად მღერის.       უხმობენ. არ ესმის. სხვაგან ქრის მისი გონება. არ ახსოვს, რომ თეფშები დასარეცხია, ოთახები დასაგველია, ბავშვები - დასაძინებელი. არ ახსოვს, რომ უცხოელი მოახლეა, რომ ყოველი თვის დასაწყისში ჯამაგირი ქმარს - აყარაჯას უნდა გაუგზავნოს. წამით დავიწყებია შალიმეც, სიგამხდრისაგან სული პირში ძლივს რომ უდგას, წარსულისათვის არა სცხელა. იქ - ოცნების სამყაროში, მსახიობია ამინე. მისი ფოტოები ჟურნალებშია დაბეჭდილი. აყარაჯასთვის, შავტუხა შალიმესა და მათხოვარი მამისათვის ზურგი შეუქცევია და ხანმოკლე ბედნიერების წამიერ ნეტარებაში ჩაძირულა.       აი, უმიზეზოდ მხიარული ამინე, მიწას მოწყვეტილი ჰანგებით, განუხორციელებელი სურვილებით. რა ვუყო, რით დავეხმარო? ვინ იცის, რომ არა ქმარი (ქმარი, რომელმაც მოატყუა, ახლა კი იყენებს მას), რომ არა შავტუხა გოგონა, რომელსაც სიგამხდრისგან ლამისაა სული გასძვრეს (უთქმელი და მომთმენი შალიმე, რომელიც არც თავის პატარ-პატარა სათქმელს ამხელს და არც დიდ-დიდ სადარდელს), რომ არა მათხოვარი მამა (ოფიციალური მათხოვარი, - მათხოვრის ნამდვილი მოწმობით) და რომ არა კიდევ ასობით ასეთი "რომ არ", იქნებ უცხო ქვეყნებში მოახლეობის ნაცვლად გულის ხმას აჰყოლოდა და კინოში ამოეყო თავი. ვინ იცის!..       როცა არ უნდა შევუღო ოთახის კარი, ვხედავ: დგას სარკის წინ და საკუთარ თავს ებაასება. იპრანჭება, ინაზება და კისკისებს ან იატაკზე ზის და თმაში ქოქოსის ზეთს იზელს, ხელ-ფეხის პაწაწინა ფრჩხილებზე ლაქს ისვამს. მეზობელს ავღანელი მსახური ჰყავს, რომელიც ერთ ინდოელ ქალს იცნობს. როცა ამინეს უქმე აქვს, ჩვენთან მოდიან და ამინეს პატარა ოთახში შეიყრებიან ხოლმე. უკრავენ, მღერიან, ამინე კი მათთვის ცეკვავს. მაგრამ მას თავს დასტრიალებს ჩია აყარაჯას უხილავი ლანდი ვეება ჩრდილით და ეს უცილობელი რეალობაა.       - ამინე, ფულს შენთვის რატომ არ ინახავ-მეთქი, ვკითხე.       "რატომ" იმ უაზრო და უცნობ სიტყვათაგანი იყო, რომელსაც ამინეს უტყვსა და მორჩილ სამყაროში ადგილი არ მოეძებნებოდა. აყარაჯა განსაზღვრავდა თითოეულ "რატომს" და პასუხსაც თავად იძლეოდა.       - ქალბატონო, ქმარმა მომატყუა. (ისე მითხრა, თითქოს ჩვეულებრივი ამბავი ყოფილიყო - ქმარი იმისაა, ცოლი მოატყუოს. მის ხმაში არც ბრაზი იგრძნობოდა, არც გაკვირვება, არც სინანული). პასპორტი გამოუცვლია. ცოლ-შვილი ჰყოლია - ორი მოზრდილი ვაჟიშვილი. რა ვიცოდი, არც გამიკითხავს. მუსლიმი ვარო, ასე მითხრა. მუსლიმ კაცს კი ენა და გული სუფთა აქვს. ტყუილს არ იტყვის. და თუ თქვა, გულკეთილობით მოუვა. მე ინდუსი ვიყავი. მითხრა, მუსლიმი უნდა გახდეო. დავთანხმდი. როცა მივხვდი, რომ ცოლი ჰყავდა, გვიანღა იყო. მცემა. ასე მითხრა, ქალმა ყველაფერი კი არ უნდა იცოდესო. არც უნდა თქვასო. კარგი ქალი თვალებს დაიბრმავებს და ყურებს დაიხშობსო. პირველი ცოლი მსუქანი და ზარმაცი ქალი იყო. ზედა სართულის ოთახებში ცხოვრობდა. მე კი - ეზოს ბოლოს ერთ ოთახში. პირველი ცოლი განაგებდა ყველაფერს. ნამდვილი ქალბატონი იყო. მიბრძანებდა და თან თმებით მითრევდა. ქმარმა მითხრა, უნდა იმუშაო და ჯამაგირი მე ჩამაბაროო. მე ბატონი ვარ, მე ვარ ყველაფერიო. ჯიდაში გამგზავნა. ორი წელი იქ ვიმუშავე. არაბი ბატონი ჩემს ჯამაგირს ქმარს უგზავნიდა. შალიმე მაშინ ორი თვისა იყო. არაბ ბატონს ჩემი შერთვა უნდოდა. ქმარს შეუთვალა, გაეყარეო. ქმარი არ დათანხმდა. ასე უთხრა: ამინემ უნდა იმუშაოს და ჯამაგირი მე გამომიგზავნოსო. არაბმა ბატონმა ქოში უკუღმა ჰყარა. ექვსი თვე ჯამაგირს არ მაძლევდა. თავად ოთხი ცოლი ჰყავდა. ცოლები ბებრები იყვნენ და დასანახად არ ვეჩვენებოდი. ჩემი მოწამვლა განუზრახავთ. ყოველდღე საჭმელში საწამლავს მიყრიდნენ ან ლოგინში მორიელსა და ფალანგას მისვამდნენ. არაბი ბატონი სადმე რომ გაემგზავრებოდა, სარდაფში მამწყვდევდნენ და ხმელა პურს მაძლევდნენ. ბატონი რომ მიხვდა, გული მოულბა. შეეშინდა, მის ეჭვიან ცოლებს არ მოვეკალი. ბანგლადეშში გამომისტუმრა. ოქროს რგოლი და ორიოდე ხელი კაბა მომცა. კარგი კაცი იყო. პირველმა ცოლმა ყველაფერი წამართვა. პირველი ცოლი ფულიანი იყო. კარ-მიდამო ჰქონდა. მაგრამ ძუნწი იყო, მისტერ რაჯას ერთ რუპიასაც არ აძლევდა. ჭამდა, ეძინა და დედ-მამის სიშორეს განიცდიდა. დაჯდებოდა ხოლმე აივანზე და დაკარგული ბავშვივით აზლუქუნდებოდა. მისტერ რაჯა არ უყვარდა. მისი ვაჟები ყომარბაზები და ნარკომანები იყვნენ. დედას სცემდნენ და სამკაულებს ჰპარავდნენ. პირველი ცოლი მთელი დღე - დილიდან, როგორც კი თვალს გაახელდა, დაღამებამდე - სანამ არ დაიძინებდა, ჭამდა და ჭამდა: კარის ხორეშთს, ბატკნის ხორცს, პურს, ბრინჯს - ფიალას ფიალაზე ცლიდა. ჭამდა, ვიდრე მუცელი არ გაებერებოდა და მერე ტკივილისგან კრუსუნებდა. დღითიდღე უფრო და უფრო სუქდებოდა. დაჯდებოდა ხოლმე სარკის წინ, თვალებზე სურმას წაითხიპნიდა, წარბებს შავად იღებავდა. ხალს დაისვამდა. თმას დაიხვევდა. ხედავდა, რომ გასივდა, დაბერდა და ღმუოდა. საკუთარ სხეულს ურტყამდა. სახეს იხოკდა. სარკეს კედელს ახეთქებდა და ლეწავდა. ხედავდა, ახალგაზრდა და გამხდარი რომ ვიყავი და გულს ეყრებოდა. შიშობდა, ჩემზე და მისტერ რაჯაზე უწინ არ მომკვდარიყო და ვიშვიშებდა. თვეში ერთხელ მამამისი მოდიოდა სანახავად. მამის მუხლებზე თავს ჩამოდებდა ხოლმე და ბავშვივით აქვითინდებოდა. შალიმესავით. . ."       ამინემ იცის, რომ აყარაჯამ მოატყუა და ოინი უყო. იცის, რომ იყენებს მას და ფულს სძალავს. იცის, რომ ქმარი ცუდი კაცია, შალიმეს სცემს ხოლმე. მაგრამ ეს ცოდნა მასში არანაირ რეაქციას არ იწვევს. მისტერ რაჯა ერთპიროვნული ბატონ-პატრონია და მისი არსებობის ფაქტი, რაოდენ ცუდიც არ უნდა იყოს ეს, ბუნებრივი მოვლენაა, ისეთივე, როგორც მუსონური წვიმები და მოვარდნილი წყალდიდობა, რომელმაც დედამისი და ძმები თან გაიყოლა, როგორც ცხოვრება, რომელიც კვლავინდებურად გრძელდება.       - ქალბატონო, ჩემს ქმარს გაგონილი ჰქონდა, ირანელები ფულიანები არიანო. ერთი ინდოელი ქალი ჩამოდიოდა ბანგლადეშში. მსახურებს აგროვებდა, ირანში მოჰყავდა. აყარაჯამ საქმე მოაგვარა და ჩემი თავი იმ ქალს ჩააბარა. შალიმე მამაჩემს დავუტოვე. მამას გაეხარდა. ასე მითხრა, მათხოვარს თუ თან ბავშვი ახლავს, უფრო მეტ ფულს შოულობსო. პირველ ცოლს, თუმცა არაფერი უჭირდა, მაინც ჩემი შურდა. შენ თავისუფალი ხარო, მეუბნებოდა, მე კი დატყვევებულიო. ზედა სართულის ოთახებიდან გაქცევა უნდოდა. როგორც კი აყარაჯას სუნი ეცემოდა, გულს აზიდებდა. მეცოდებოდა. ქმარმა მითხრა: "ამინე! თეირანელი კაცები გარყვნილები არიან. ნამაზს არ ასრულებენ. თუ გავიგე, რომ ცუდი თვალით შემოგხედეს, იცოდე, ტყავს გაგაძრობო!" ჩემი დაშინება უნდოდა. მატყუებდა. აქ თავისუფლად ვარ. როგორ მინდა, შალიმეც აქ მყავდეს!       შავტუხა დამშეული შალიმე შიგადაშიგ დედას ორსიტყვიან ბარათებს სწერდა. დაუწერდა თავის სახელს და - პაპამისისას.       ამინემ მითხრა: - ქალბატონო, მამაჩემი უბრალო და უღირსი მათხოვარი არ გეგონოთ, მათხოვრობა მისი ხელობაა. მათხოვრის მოწმობა აქვს. როცა მოკვდება, მოწმობა მე დამრჩება ან - შალიმეს. მამაჩემს სამუშაო უბანი აქვს: ერთი მოედანი და სამი ქუჩა. ინჟინრის ოფისივით. თავში ტილები ჰყავს. ტილები თუ გაწყდებიან, შალიმე სხვა მათხოვრებისგან ისესხებს და მამაჩემს თავში ჩაუსხამს. მათხოვარი ტილების გარეშე იგივეა, რაც მეფე - უგვირგვინოდ. მე მოახლე ვარ. მოახლე მათხოვარზე უარესია - სხვის სახლში ცხოვრობს."       მამაშენს სახლი თუ აქვს-მეთქი, - ვკითხე. კიო, მუყაოს სახლიო. მუყაოსა და თუნუქისააო. მათხოვრებს ასეთი სახლები აქვთო. ხო, მაგრამ, რაც არ უნდა იყოს, საკუთარი სახლიაო.       ამინეს ბავშვობის სახლი ალიზითა და თიხითაა ნაგები, ნამდვილი აივნით, კიბეებითა და ოთახებით, ჭერში ჩამოკიდებული ძველი ვენტილატორით, ფეხქვეშ დაფენილი დაძენძილი ხალიჩით, მძაფრი სანელებლებისა და უდის სურნელით, მკვეთრი სუნამოებით, თამბურის ხმებითა და ცისკრის ლოცვებით, კეთილი ჩასკვნილი მეზობლებითა და ბავშვებით სავსე ეზოებით. სოფელში ცხოვრობენ. კიტრისა და გოგრის ნათესები აქვთ. ერთი ძროხა და რამდენიმე თხაც ჰყავთ. დედა პურს აცხობს, ძმები კი ტვირთს ეზიდებიან. ღამით თავს მოიყრიან ხოლმე და მუცელი მაძღარი აქვთ. სავსე სტომაქით და ბედნიერი გაქონილი თითებით გვერდიგვერდ იძინებენ. მოსიყვარულე დედა ჰყავს - ძილის წინ თავის პაწაწინა ამინეს ჰკოცნის, მისთვის ლოცულობს. ძმები დილაობით ვირზე შესვამენ ხოლმე და სკოლაში დაჰყავთ. ლამაზია ამინე, დედა თმაში ფერად ლენტებსა და წითელ ყვავილებს უწნავს. მამა ამბობს, ამინე რომ გაიზრდება, ვინმე მაჰარაჯას გაჰყვება ცოლადო. ამინესაც დიდი სასახლეები ესიზმრება და ეშინია. ამასობაში წვიმების სეზონიც იწყება, წვიმებს ბოლო აღარ უჩანს. გზები იხერგება. ძმები შინ რჩებიან. ნათესები იტბორება. დედა ღელავს, მამა კი სულ უფრო დიდხანს ლოცულობს. გადაუღებლად წვიმს, დილიდან ღამემდე - ყოველდღე. ყოველ დღე. ყოველ დღე. წყალმა ნახევარი სოფელი დაფარა. ბრინჯის მარაგი გამოილია, აღარაფერი დარჩა შესაჭმელი. მამას სადღაც მკვახე საზამთრო უშოვნია - ერთადერთი, რისი პოვნაც შეძლო, - და მთელ ოჯახს უნაწილებს. შიათ. ძმები ძირხვენებსა და ხის ფოთლებს ჭამენ. დედა თავის წილ საზამთროს ამინეს უთმობს. თავის წილ ბრინჯს, მკვახე ხილსა და პურის ნარჩენებსაც ამინეს აძლევს. ღამით ნიაღვარი მოვარდება. დედას და ძმებს წყალი წაიღებს. ამინეს ოთხი ძმა ჰყავს და ოთხივე წყალს მიაქვს. მამა მას გულში იხუტებს და ხეს ეჭიდება. ამინეს თავი წყალში აქვს. სუნთქვა შეჰკვრია, პირი შლამითა და ტალახით ამოვსებია. თევზთეთრა, პატარა თევზი, შორეული ოკეანეებიდან, სამყაროს მრუმე დასალიერიდან მოსული, ქუთუთოებსა და ტუჩებს ულოკავს. ნაწლავებსა და ხელ-ფეხში წყალი ჩასვლია, თვალებშიც, თავშიც. იცის ამინემ, რომ მკვდარია და არ ეშინია. სიკვდილი ერთგვარი დაძინებაა, ამინეს კი ძილი უყვარს. სხეული დამზრალი აქვს, გონება უკვე აღარ მუშაობს. მუცელში პატარა თევზი ჰყავს.       მდინარის გადაღმა ის და მამამისი წყლიდან ამოჰყავთ. განადგურდა თიხის სახლი ნამდვილი ოთახებით, ნეტარების აღმძვრელი სურნელით, მასთან ერთად - ძროხები და თხები. დედა, ძმებიც - ყველანი დაიღუპნენ.       ამინე ჯერ კიდევ წყალშია და მოსწონს წყალქვეშ ყოფნა. ახსოვს, როგორ მშვიდად და ჩუმად დაშორდა დედამისი. ხედავს, როგორ უხმაუროდ, წინააღმდეგობისა და შიშის გარეშე მიჰყვება ტალღებს. არც იძირება, არც ლოდს ეხლება, არც - ქარაფს, არც ტალღის ქვეშ ექცევა და არც ხელ-ფეხს იქნევს. წყლიდან თვალები უჩანს. შესცქერის მას იმ ადამიანის უშფოთველი მზერით, ბედნიერ მოგზაურობაში რომ მიემგზავრება, ნაცნობ მხარეში.       გაყინულ წყალში ამინე დედის მზერაზე ფიქრობს და თავის გახევებულ სხეულს ზღვის კანონს ანდობს. ხელ-ფეხს არ ანძრევს. ძილს ეძლევა, უცხო არ არის მისთვის სიკვდილის მდუმარება.       - ამინე, ფული შენთვის დაიტოვე. შენი ქალიშვილისთვის გადადე-მეთქი, ვუთხარი.       შემომხედა დედამისის ჩუმი მზერით, მორჩილი თვალებით. ვერ გაიგო. ვერ დაიჯერა. შეუძლებლად ეჩვენა. მხრები აიჩეჩა და თავის შიშველ ფეხებს დააშტერდა.       - ქალბატონო, მისტერ რაჯა ჩემს ფულს ბანკში დებს. ინახავს. ოქროებს მიყიდის.       ამინე ჯერ კიდევ წყალქვეშ იმყოფება, სიზმარს ხედავს - წყალწყალა სიზმრებს. გასაქცევად ერთი გზა აქვს: ჟურნალში მსახიობების ფოტოებს მიშტერება, სარკის წინ ცეკვა და მოგონილ ფილმებში თამაში.       ვერ შეეკამათები. მუცელში სიკვდილის თევზი ჰყავს და წყალმა თავზე გადაუარა. ქმარი ბატონია, მამა - მათხოვარი. დედა წყალმა წაიღო, შალიმეს კი არავინ აბადია. ეგ არის და ეგ. მისჯილი აქვს სხვის სახლში მუშაობა, იატაკის ხეხვა, სარეცხისა და ჭურჭლის რეცხვა. მთელი ცხოვრება ქალაქიდან ქალაქში უნდა იწანწალოს და ფული ქმარს ჩაუთვალოს. სხვა გზა არ დარჩენია. კიდევ ასჯერ რომ მოვიდეს ამქვეყნად, არაფერი შეიცვლება. მაგრამ ეგებ შალიმეს მაინც ეშველოს რამე, ეგებ!       - ქალბატონო, დამეხმარე, წავალ, შალიმეს ჩამოვიყვან. თქვენ არ შეგაწუხებთ, სკოლაში მივაბარებ. საჭმელ-სასმელი და ჩაცმა-დახურვა ჩემზე იყოს. ჩემს ოთახში დაიძინებს. ამოდენა სახლში ხელს არავის შეუშლის.       აყარაჯა უნდა დაგვეყოლიებინა. ამინემ მისწერა და ქმარმა პასუხად შემოუთვალა, მათხოვარი შალიმე აქ დარჩებაო.       ისევ გავუშანშალეთ წერილები, უფრო გრძელ-გრძელი. ვუთხარით, რომ ამინეს ხელფასს გავუზრდიდით და ბატონსაც მეტი ფული ერგებოდა, გაცილებით მეტი, ვიდრე ციცქნა შალიმე მათხოვრობით შოულობს. კიდევ მრავალი ტკბილი და დაშაქრული სიტყვა მივწერეთ, სანამ ბოლოს ინდოელი კაცუნა არ დაგვთანხმდა.       ცხადია, გვაგრძნობინა, რომ გადაწყვეტილებას ერთპიროვნულად იღებს, ყოველ წამს შეუძლია გადაიფიქროს და სხვა გადაწყვეტილება მიიღოს.       ამინეს ვერ დაეჯერებინა. იტირა. კინოჟურნალები აჩქარებით ამოდო ლეიბქვეშ. მცირეოდენი მოგროვილი ფულით შალიმეს ფეხსაცმელი და ტანსაცმელი უყიდა. შეკრა ჩემოდანი და ფაცხაფუცხით წავიდა.       რევოლუცია ახალი დაწყებული იყო. სამი თვე გავიდა. ქალაქი არეულობას მოეცვა. რეპრესიები. სამხედრო მმართველობა. მეფე წავიდა. მოვიდა იმამი. გამოცხადდა, უცხოელებმა ქვეყანა უნდა დატოვონო. ფილიპინელი, ავღანელი და ინდოელი მსახურები სასწრაფოდ წავიდნენ. წავიდნენ ადგილობრივი მოსამსახურეებიც. გაჩნდა ბენზინის დეფიციტი. ხორცი გაძვირდა. ასეთ ვითარებაში, ისტორიის ჩარხის ბრუნვასა და ყოველდღიური მოვლენების ორომტრიალში, ამინე და შალიმე ჩვენი მეხსიერების ფურცლიდან გაქრნენ.       რა ბედი ეწია ამინეს? მათხოვარ შალიმეს რა დაემართა? არც წერილი. არც ტელეფონის ზარი. არაფერი. არაფერი ვიცოდით. ჩვენც ჩვენი გაგვჭირვებოდა. ამინე უცხოელი მსახური იყო. ალბათ უფრო დალაგებულ ქვეყანაში უკეთესი სამუშაო იშოვა - აყარაჯას საკბილო.       სამი წელი გავიდა და ამ სამი წლის მანძილზე მრავალი ადამიანი დაიხოცა. ბევრი წავიდა. მრავალი სახტად დარჩა და ამ მდგომარეობიდან აღარც გამოსულა. მრავალმა ტაში დაუკრა და სიხარულით ქუდი ჭერსა ჰკრა, მე კი პარიზში ამოვყავი თავი. მარტოდმარტომ, ორი ონავარი ბავშვით ხელში, რომლებიც ყირაზე გადადიოდნენ და პატარა უცოდველ ოცნებაში დედის მკერდს დაეძებდნენ, რომელიც ბუამ წაიღო.       ფრანგი მსახურის მოყვანა რთული საქმე გახლდათ. ძვირი ჯდებოდა. შეუძლებელი იყო. ვინც არ მოვიყვანე, ყველა ინაზებოდა, თავს იფასებდა და მე - ირანელს, მესამე სამყაროს წარმომადგენელს, ადამიანად არ მთვლიდა. პორტუგალიელი მსახური უხიაგი ადამიანი გამოდგა, ბავშვებს სცემდა. მესამე - პოლონელი იყო. ლოთობდა და ჩემი შინ არყოფნისას უცხო მამაკაცები მოჰყავდა. ჩემს თავს ვუთხარი: "არ გეყოლება მოახლე - მორჩა და გათავდა!" არავინაც არ მჭირდება. ა - რა - ვინ! ყველა მახსოვდა, ამინეს გარდა. თურმე აყარაჯას არ დავვიწყებივარ. ჩემი მისამართი გაეგო, დაშაქრულ-დათაფლული, კარისა და ინდური სუნამოს სუნით გაჟღენთილი, წყალწყალა ქათინაურებით, სიყვარულის ტყუილი ფიცითა და ყალბი კეთილგანწყობით აღსავსე წერილი მომწერა. დამტვრეული ინგლისურით სამი ფურცელი ორივე მხარეს გაევსო. ერთი სიტყვით, მისი სულზე უტკბესი ამინე უმუშევარია. მე და ჩემი საყვარელი შვილები მოვენატრეთ და პარიზში ჩამოსვლას ლამობს. უნდა მტლედ დამედოს მე, დედაჩემს - დიდ ქალბატონს, განსვენებულ მამაჩემს, მამიდაჩემს, ბიძაჩემსა და ჩემს შვილებს, ჩემს მარცხენა თუ მარჯვენა მეზობლებს, ბატონ მიტერანს, სხვათა და სხვათა.       ამინე პარიზში?! თავისი კოხტაპრუწობით და კეკლუცობით, სიფრიფანა ინდური კაბებით? - არასოდეს!       არა-მეთქი, - ვუპასუხე.       მეორე წერილი მივიღე. ისევ ის სიტყვები, თხოვნა-მუდარა. მეო, როგორც თავგადაკლული ქმარი, ამინეს წასვლა-წამოსვლის ბილეთების საფასურს თავადვე გადავიხდიო. სულითა და გულითაც გადავიხდიო. ხმასაც არ ამოვიღებ, ისეო. არ არსებობს საქმე, აყარაჯა თეირანელი ქალბატონისთვის რომ არ გააკეთებსო. ამაზე იოლი და უკეთესი რაღა იქნებაო? ვთქვათ, უკმაყოფილო იყოთ, - რასაკვირველია, არ იქნებით, - ჩასვამთ ამინეს თვითმფრინავში და უკან გამოუშვებთო. კიდევ ორი ფურცელი იმის შესახებ, რომ ამინე ნახევრად უცხოელია, ნახევრად-ევროპელი, სპარსული იცის, მიცნობს, სანდო, კეთილი, კარგი ბუნების ადამიანია, ათას ერთი ღირსება აქვს და ა.შ. და მისთ.       არ ვუპასუხე. მაგრამ ბუზღუნი დავიწყე. ვჭოჭმანობდი. თავს დავეთათბირე. ნაწილობრივ დავთანხმდი.       მესამე წერილი თავად ამინესგან იყო, ინგლისურ ენაზე, გასაგები და გამართული ინგლისურით. ვიღაცისთვის მიეცა დასაწერად, მაგრამ სიტყვები მისი იყო: ტკბილი, უბრალო და ახლობელი. წინადადებებიდან იფრქვეოდა მისი ნამძინარევი მზერა, ხავერდოვანი ხმა (ხის ძირას რომ მღეროდა ხოლმე) და ქოქოსის ზეთის სურნელი, თმაზე რომ უდიოდა. თვალწინ დამიდგა მისი თბილი სხეული და თეირანის მზე მომენატრა. გავბრიყვდი.       ვიცოდი, აყარაჯას გამორჩენის სურვილი ამოძრავებდა, ამინე კი მისთვის ფულის შოვნის საშუალება იყო. მცირე ხელფასი შევთავაზე. აყარაჯამ ვაჭრობა დაიწყო. სამი ფურცელი ააჭრელა ამინეს ღირსებების ჩამოთვლით: მზარეულობა, ჭრა-კერვა, სახლის მოვლა, ხალიჩების ქსოვა, დართვა. ამინეს ყოველი თითიდან ხომ თითო ღირსება იღვრება. ... და კიდევ ათასი სხვა რამ. ერთმანეთზე უფრო ქლესური. ვიცნობდი ამინეს, მახსოვდა, რომ ზარმაცი და უმაქნისია. ამინეს ერთადერთი ღირსება მიამიტობა და გულკეთილობა, სილამაზე და ტკბილი ღიმილი იყო. ვიცოდი, რომ კარგი ხასიათი აქვს, ბავშვებს არ დამიჩაგრავს. ოღონდ აყარაჯასთან ჩემი ურთიერთობა თავიდანვე უნდა განმესაზღვრა. გარეწარ და პირისმტეხელ კაცთან მქონდა საქმე. ჩემთვის გავიფიქრე: ამინეს ბანკში ანგარიშს გავუხსნი და ნებას არ დავრთავ, საკუთარი ფულიდან თუნდაც ერთი ფრანკი ან დოლარი "მისტერ რაჯას" გაუგზავნოს-მეთქი.       აყარაჯა თვეში ოთხას დოლარს ითხოვდა, თანაც, - ერთიანად.       - ორასი დოლარი-მეთქი, მივწერე.       სამას ორმოცდაათ დოლარს დამთანხმდა.       მივწერე: "ორასი დოლარი და გავათავოთ".       არ მეშვებოდა, სამასი დოლარიო, მთხოვდა და მევედრებოდა.       - ორასი დოლარი და ხმა გაიწყვიტე-მეთქი. ვთქვი და გავათავე.       გაიბუტა. მოჰყვა წუწუნს. მომწერა, ამინე განძიაო. ათას დოლარზე მეტი ღირსო. არ გამოვაგზავნიო. აქვე დარჩებაო. სულ კარგად ბრძანდებოდეთო. ნუ გამოგზავნი! ჯანდაბამდე გზა გქონია! ისევ წერილი. დავიდარაბა. ბოლოს დანებდა. გავაფორმეთ ხელშეკრულება და ამინეს ჩამოსვლას დავყაბულდი. ისე, რომ არც დავფიქრებულვარ, თუ რა თავსატკივარს გავიჩენდი. არ ვიცოდი, წინ რა მელოდა.       გაირკვა ამინეს პარიზში ჩამოსვლის თვე და რიცხვი: ჩვიდმეტი დეკემბერი. დღის ორი საათი. ეარ ფრანსის რეისი.       ბავშვებს უხაროდათ. სხვა ვიღაც, ჩემს გარდა, შემოდიოდა ჩვენს სახლში, ვიღაც, ვინც მათთან იცხოვრებდა და მათ ფეხთით დაიძინებდა.       დღეში ათჯერ მეკითხებოდნენ, შენ რომ მოკვდე, ჩვენ ვინ მოგვხედავსო. ახლა შემეძლო მეთქვა, რომ როცა არ ვიქნები (სამუდამოდ წავალ), შავთვალა, მომხიბვლელი ამინე ხანუმი, გრძელი მაჯისსიმსხო თმით, ჭრელა-ჭრულა კაბებით, კინომსახიობი, შავტუხა შალიმეს დედა, ბანგლადეშში წაგიყვანთ და მათხოვრის მოწმობებს აგიღებთ-მეთქი.       ჩვიდმეტ დეკემბერს ციოდა. წვიმდა და ქარი ქროდა. ყველა მგზავრს, ამინეს გარდა, პიჯაკი და პალტო ეცვა, ყელზე კაშნე ეკეთა და ქოლგა მოემარჯვებინა. შიშველ-ტიტველ ამინეს მოკლე, უსახელო, მოტკეცილი ბლუზა ეცვა, უწინდო ფეხზე კი - სანდლები. მკერდს ქვემოთ მუცლამდე სხეული მოეტიტვლებინა, ტანზე ლიმონისფერი ძველი სარი შემოეხვია. პატარა ხელჩანთა გულზე მიეხუტებინა, აკანკალებული და დაბნეული ცივი, გამოცარიელებული თვალებით დამეძებდა. ის ამინე აღარ იყო. მოტეხილი და გაქუცული მეჩვენა, ახალგაზრდული სიხალისე დაჰკარგვოდა. უმწეო, აკანკალებულ ფეხებს მიათრევდა და ირგვლივ ადამიანებს შიშნარევი დამორცხვებით უცქერდა. უცხო იყო. გული დამიმძიმდა, რაღაც ბუნდოვანი გრძნობა თუ ინტუიცია მკარნახობდა, რომ წყალში ისე გადავეშვი, ფონი არ მიკითხავს. შევეცადე, გულში ცუდი არ გამევლო. ხელი დავუქნიე. ვერ დაინახა. სხვაგან იყო მისი ფიქრები. როგორც ყოველთვის, ჭკუა არ ეკითხებოდა, თავგზააბნეული, სხვა დროსა და სივრცეს შერწყმოდა. მოფრატუნებდა და უმიზნოდ მოსდევდა ხალხს. მის მზერაში ღრმა ძილს დაებუდებინა, გარშემო არსებული რეალობისა არა გაეგებოდა რა. თითქოს დაუქოქავთო და ახლა ეს დროებითი ინერცია ელეოდა.       მივხვდი, ამინე პარიზში სულ სხვა ადამიანია. ბრწყინვალება და პეწი აღარა აქვს. მესამესამყაროელია. იაფფასიანი ფილმის მესამეხარისხოვანი მსახიობია. მისნაირები მრავლად არიან, მაგრამ მუშტარი არა ჰყავთ. თეირანში ამინეს მიდი-მოდი ჰქონდა. სხვებს თვალს სჭრიდა. კოლორიტული არსება იყო. მისი უცხოელობა პრივილეგიად ითვლებოდა და ავტორიტეტს მატებდა.       იცის ბენგალელმა მსახურმა - ფეხშიშველამ და შავთმიანმა, თავზე ქოქოსის ზეთის სუნი რომ უდის, მოგონებები ქაფურისა და უდის სურნელით აქვს გაჟღენთილი - პარიზი მისი შესაფერი ადგილი არ არის. ეშინია, ოქროსფერთმიან გამხდარ ქალებსა და ტანწერწეტ ფერმკრთალ მამაკაცებს გაკვირვებითა და ძრწოლით შესცქერის. ეტყობა, მთელი ღამე თვალი არ მოუხუჭავს, შალიმესთან განშორებას დარდობდა. სახე ჩამოსტირის.       - ამინე, ძვირფასო, აქ ინდოეთი ან არაბეთი არ გეგონოს. ყინვა იცის-მეთქი, ვუთხარი და მხრებზე ჩემი პიჯაკი მოვახურე. ჩემოდანი არ ჰქონდა. თან მხოლოდ ერთი ძველი ხელჩანთა ჩამოეტანა, რომელიც წითელი წიწაკითა და ცხარე თავბრუდამხვევი სუნელებით გაევსო.       ტაქსის ერთ კუთხეში მიიყუჟა და ობოლი ბავშვივით მანქანის კედელს აეკრო. დავინახე, თვალები ცრემლით ჰქონდა სავსე, ცხვირის ნესტოები უთრთოდა. ხელში ავიღე მისი ხელი, დაღლილი და უმწეო.       ვუთხარი: "მოითმინე, სანამ შინ მივიდოდეთ. ბავშვები გელიან. დაუფიქრდი! პარიზში ჩამოხვედი! ცოტას თუ ეძლევა ასეთი შანსი."       არ მიპასუხა. შალიმე მოვიკითხე. თავი ასწია. ყურები ცქვიტა. თვალებში შალიმე ეჯდა. მითხრა: - შალიმეს წამოყვანა მინდოდა თან. მისტერ რაჯამ არ დამანება. ორი წლის ბიჭიც მყავს. მოჰშენი ჰქვია.       გაიცინა. სახე გაებადრა. თვალებში ნაპერწკალი გაუკრთა. უწინდელ ამინეს დაემსგავსა.       - მოჰშენი უბედურის ერთია. ღორმუცელაა. ტიკჭორა, - და ლოყები დაბერა. თავი გადააქნ-გადმოაქნია. სიცილისგან კინაღამ გაიგუდა.       ენა ახალი ადგმული აქვსო და მის ლაპარაკს გამოაჯავრა. დაავიწყდა, სად იმყოფებოდა. მიმოიხედა. დაორთქლილი მინა ხელის ზურგით გაწმინდა. დადუმდა.       ამინეს საკუთარი შვილები უნდოდა. მისი გული მოჰშენთან და შალიმესთან იყო. ერთი დღეც არ მადროვა. ჩემი შვილები რომ დაინახა, გადმოყარა ცრემლები.       ვაი, შენს დღეს!       დაჯდა სამზარეულოში იატაკზე და მორთო ვაი-უშველებელი. თავი მუხლებში ჩარგო და მოჰყვა სლუკუნს.       ვაი - მე!       - გული დამელია, ისე მომენატრა მოჰშენი. რა ვქნა?       როგორ შევცდი! გამაცურა ინდოელი კაცუნას დათაფლულ-დაშაქრულმა სიტყვებმა. რა გულუბრყვილო ყეყეჩი ვარ! სულსწრაფობამ დამღუპა.       ბავშვები გაოგნებულები და შეწუხებულები შეჰყურებდნენ.       ჩემი გოგონა ხელში აიყვანა. სახე დაუკოცნა. შალიმეს სახეს კოცნიდა.       - შალიმე უფრო მაღალია. მაგრამ ისეთი გამხდარია, ჩონჩხი გეგონება. მოჰშენი ღორმუცელაა და ბუთხუზა. ორივე მამაჩემთანაა. ერთად მათხოვრობენ.       რომ მიგეშვა, დილამდე საკუთარ შვილებზე ილაპარაკებდა. გაუთავებლად: შალიმე, მოჰშენ. მოჰშენ, შალიმე.       ვიცოდი, წინდაუხედავად მოვიქეცი. შევცდი. პარიზი ამინეს შესაფერი ადგილი არ არის. დარდს გადაჰყვება.       გავიფიქრე: "კიდევ კარგი, უკან დასაბრუნებელი ბილეთი აქვს. ახლავე უნდა ავუკრა გუდა-ნაბადი. თავის ატკივებად არ ღირს. ხვალვე ჩავსვამ თვითმფრინავში და უკან გავუშვებ."       ამინეს დაბრუნება აზრადაც არ მოსვლია. თავში სხვა გეგმები უტრიალებდა. მითხრა: "ქალბატონო, დამეხმარე! შენც ხომ შვილები გყავს. გამიგებ. მოჰშენი ორი წლისაა. ვერ ვუყურებ ჩემს ცარიელ ხელებს. ღამით ჩემს მკლავებზე იძინებდა. ჯერ კიდევ ჩემს ძუძუს ჭამს. რაიმე მომიხერხე, რომ მოჰშენი და შალიმეც აქ, ჩემთან ჩამოვიყვანო."       მოჰშენი - შალიმე - ეს აჯაფსანდალი პარიზში?! ესღა მაკლდა!       - პირველი ცოლი ჩემი შვილების მტერია. რომ გაიგო, აყარაჯა პარიზში გაგზავნას მიპირებდა, გადაირია. აკივლდა. მიწაზე დავარდა. მტვერში გაგორდა. შენ მოახლე ხარ, მაგრამ თავისუფალიო, მითხრა. მე გალიაში ვარ დამწყვდეულიო. ტუსაღი ვარო. მცემა. შალიმესაც სცემა. ბოლთას სცემდა და მამამისს ეძახდა. ზემო სართულის ოთახები მისია. ყველა ხალიჩაც მისია, მაგრამ სულ მოთქვამს. დაჯდება ან დაწვება სიბნელეში და სახეზე საბანს აიფარებს ხოლმე. არ უნდა, ვინმემ ნაოჭები დაუნახოს. სახეზე ადუღებული ზეთის გადასხმას მიპირებდა. სულ იმის შიშში ვარ, ჩემს შვილებს რამე არ აუტეხოს.       - ამინე, ჩემი ცხოვრება შეიცვალა. აქ თეირანი ნუ გგონია. მე ვარ, ორი ბავშვი და ერთი პატარა ბინა. შენთვისაც კი არ არის ადგილი. სასტუმრო ოთახში უნდა დაიძინო და შვილების ჩამოყვანას აპირებ?       გონიერი ქალი იყო. მოფიქრებული ჰქონდა უკვე. პასუხები - გამზადებული.       - ოთახს ვიქირავებ. მოჰშენს ბაგა-ბაღში მივიყვან. შალიმე ათი წლისაა. დიდია. სკოლაში ივლის. დღისით თქვენს საქმეებს გავაკეთებ. აი, ასე მარტივად გაარიგა ყველაფერი.       - რომელ ოთახს? სად? აქ ბანგლადეში ხომ არ გგონია? იქნებ გინდა, ქუჩის კუთხეში მუყაოს სახლი დადგა?       - ვიმუშავებ და ბინის ქირას გადავიხდი.       - ჯერ აქ ყოფნის უფლება უნდა მიიღო. ვინმემ რეკომენდაცია უნდა გაგიწიოს. ორი თვის ბინის ქირა წინასწარ უნდა გადაიხადო. იქნებ გგონია, აქ განუკითხაობაა და წეს-კანონი არ არსებობს?       თავისი დაეჩემებინა: "შალიმე - მოჰშენი - მოჰშენი - შალიმე" და ფეხს არ იცვლიდა.       არა-მეთქი, დავუღრიალე. გადავშალე მისი ბილეთი. გავიფიქრე, ამ დედაკაცს პირველივე რეისით უკან გავუშვებ-მეთქი. ამის ადგილი ევროპაში არ არის. მისტერ რაჯამ სხვა რამ უნდა მოიფიქროს საკუთარი ცოლებისთვის.       - ჰა!       ამინეს ბილეთი ერთი გზობისა იყო - ბანგლადეშიდან პარიზამდე. უკან დასაბრუნებელი არ აუღიათ. მაგრად მაჭამეს!       ბილეთი ამინეს ცხვირთან მივუტანე. ბრაზისა და რისხვისაგან ვცახცახებდი: - განა შენმა ქმარმა არა თქვა, რომ ორი გზობის ბილეთს ვუყიდიო?       - დიახ. ასე თქვა.       - მერე, სად არის?       თავი გაიქნია. იატაკს ჩააშტერდა.       - შენმა ქმარმა სიტყვა მომცა. მომწერა. მაშ, რა მოხდა?       სცენარის მეორე ნაწილი დაზუთხული ჰქონდა, მაგრამ დამაჯერებლობა აკლდა. ცუდად თამაშობდა. პირველი ნაწილი სიმართლე იყო. ფაქტი. მართლაც უნდოდა ბავშვები თან ჰყოლოდა და არა ცრუობდა.       მეორე ნაწილი ხელოვნური იყო, აბდაუბდა და უთავბოლო. მისტერ რაჯას სიტყვებს ამბობდა: ამინეს წამოსვლამდე ორი დღით ადრე დიდი ხანძარი იფეთქებს. ქალაქის ნახევარი დაიწვება (რომელი ქალაქის, - გაურკვეველია). სხვა სახლებთან ერთად მისტერ რაჯას სახლიც ნადგურდება და იგი თავის ავლა-დიდებას კარგავს. პირველი ცოლი და უფროსი ვაჟები იმ დღიდან მოყოლებული მაწანწალებად იქცნენ. ბედნიერი მისტერ რაჯა იმ ღამეს გაუბედურდა. (ჯანდაბამდის გზა ჰქონია!) თეირანელი ქალბატონი, ძვირფასი ქალბატონი, ხომ გულკეთილი, ხელგაშლილი ანგელოზია (გმადლობთ!). დაეხმარება მათ. გაკოტრებულმა მისტერ რაჯამ, რომელსაც სახლი დაეწვა, ავლა-დიდება კი ქარმა წაიღო, ნასესხები ფულითა და რის ვაი-ვაგლახით, ამინესათვის მხოლოდ ერთი გზობის ბილეთის ყიდვა მოახერხა, რათა თეირანელ ქალბატონთან პირშავად არ ყოფილიყო. კეთილი მისტერ რაჯა, რა მდგომარეობაშიც არ უნდა იყოს, ძილში თუ ცხადში, თეირანელ ქალბატონზე და მის შვილებზე ფიქრობს. მიუხედავად თავს დატეხილი ამდენი უბედურებისა, სიტყვა არ გატეხა. თეირანელი ქალბატონი, გულუხვი ქალბატონი, ამინეს ბილეთის საფასურს გადაიხდის და ყველანი ერთად ას წელიწადს ტკბილად და ბედნიერად იცხოვრებენ.       აი, ასე მარტივად და იოლად.       ამინემ იცოდა, რომ მის ხმას გრძნობა და დამაჯერებლობა აკლდა. წინადადებები დაეზეპირებინა და თუთიყუშივით იმეორებდა. ცუდი მსახიობი იყო. თავს ძალას ატანდა, ცრემლი რომ გადმოეგდო და ვერ მოეხერხებინა. გულისყური შვილებთან ჰქონდა. მაგრამ მისტერ რაჯას დაჰპირებოდა, რომ თეირანელ ქალბატონს დაიყოლიებდა და იძულებული იყო, მოგონილი ამბავი თავიდან ბოლომდე, მძინარესავით, ნაწყვეტ-ნაწყვეტ ემეორებინა: ხანძარი გაჩნდა. მთელი ქალაქი დაიწვა. მისტერ რაჯა და პირველი ცოლი დაიწვნენ (ვფიქრობ, ეს ნაწილი ამინემ თავად დაამატა, რადგან ერთადერთი წინადადება იყო, რომელსაც გულით ამბობდა). თეირანელი ქალბატონი ანგელოზია. დაგვეხმარება.       თეირანელი ქალბატონი ანგელოზი არ არის. მგელია. ამასაც ნახავთ!       ისევ გაიმეორა: "თეირანელი ქალბატონი გამიგებს."       ეს რა ყულფში გავყავი თავი!       ამინე ბილეთის ფულს ითხოვდა, მაგრამ ცივი და გულგრილი ტონი ჰქონდა. ხასიათზე ვერ იყო. მისი ნაღვლიანი ხელები მოჰშენს დაეძებდნენ და არ თვალთმაქცობდა. არც თამაშობდა, ბავშვების მონატრება არც მოჩვენებითი იყო, არც რაიმე ხრიკი.       - ჯერჯერობით წადი, დაიძინე, ხვალ კი ვნახოთ. ღმერთი მოწყალეა-მეთქი, ვუთხარი და თავს ფიქრის საშუალება მივეცი. ის, რომ ამინე უკან უნდა დაბრუნებულიყო და თანაც, რაც შეიძლება მალე, ეჭვს არ იწვევდა. მაგრამ ბილეთის ფულს ვინ გადაიხდიდა? ათას დოლარს! არც მას ჰქონდა, არც მე და არც იმ გაიძვერა სახლკარდაქცეულ მისტერ რაჯას.       როგორც კი გათენდა, გამოთაყვანებული და ნამძინარევი ამინე, რომელმაც ხეირიანად არც იცოდა, სად იმყოფებოდა, სკამზე დავსვი. თავად წინ დავუჯექი და პირდაპირ, მიკიბვ-მოკიბვის გარეშე ვუთხარი, რომ მისი შვილების პარიზში ჩამოყვანა შეუძლებელია. ჩემს სახლში ადგილი არ არის. თუ ჩემგან წასვლა უნდა, სხვა საქმეა. გზებიც დამილოცნია. თვითონ იცის და აყარაჯამ. ახლა ბილეთის ამბავიც ვიკითხოთ. პირდაპირ და დაუფარავად მივახალე, რომ ერთი სიტყვაც არ მჯერა მისი მონაყოლიდან. ხანძრის ამბავი მოგონილია. სასაცილოა. თავიდან ბოლომდე მტკნარი სიცრუეა.       ამინე გაწითლდა და მერე გადაიხარხარა.       ვუთხარი: "თუ დაბრუნება გინდა, დაბრუნდი, მაგრამ შენი ბილეთის ფული არა მაქვს. მისტერ რაჯას უთხარი, გამოგიგზავნოს".       ჩემი სიტყვები მტკიცედ ჟღერდა და ამინე გაჩუმდა. თავისი როლი უკვე ნათამაშევი ჰქონდა. უმალ აღიარა, რომ მისტერ რაჯა, საღ-სალამათი და უვნებელი, პირველი ცოლის გვერდით მოკალათებულიყო და ეს ტყუილი და ზღაპარი სულ მისი ბრძანებით ითქვა.       ვკითხე: "ახლა რას აპირებ?"       დაფიქრდა. დავრჩებიო, მითხრა.       - შვილების გარეშე!       არ მიპასუხა.       დარჩა ამინე. თვეში სამას დოლარს ვუხდიდი. ვუთხარი, რომ ამ თანხიდან ას დოლარს გადავუნახავ. უფლებას არ ვაძლევ, მთელი ფული უკლებლივ ქმარს გაუგზავნოს.       - ვაიმე, ქალბატონო! რომ გამიგოს, მომკლავს. შალიმესაც მოკლავს.       - დედიმისისას მიირთმევს. მისწერე, თეირანელი ქალბატონი ორას დოლარზე მეტს არ მიხდის-თქო. თუ ბიჭია, ჩამოვიდეს აქ და ჩემთან დაიჭიროს საქმე.       ეშინოდა ამინეს. აყარაჯა საშიში კაცი გახლდათ. შეიძლებოდა ჩამოსულიყო პარიზში, მე და ამინე მოვეკალით. მისი შვილებისთვის ტყავი გაეძრო. მამამისის მათხოვრის მოწმობა ცეცხლში დაეწვა. ქალაქი გადაექოთებინა. აყარაჯას ხელი ყველგან მიუწვდება. . . კიდევ გააგრძელებდა, მაგრამ გავაჩერე. დრრრ! ვის? სად? ეგ არ მოხდება. არაფერი შეეშალოს!       როგორმე ამინესათვის უნდა შემეგნებინებინა, რომ მისტერ რაჯა ყოვლისშემძლე არ არის, ამ აზრის ამინეს ხის თავში ჩადება კი ძნელი საქმე იყო.       - ამინე, ყურები კარგად გამოიბერტყე. დაიხსომე პირველი გაკვეთილი: შენ შრომობ და ფულიც შენია.       "შენია" ახალი სიტყვა გახლდათ და ამინეს ყურისთვის უცხოდ ჟღერდა. შემომხედა. გაოგნებული და უნდო გამომეტყველება ჰქონდა. ამ მზერის მიღმა ბუნდოვანი, პირველყოფილი შიში ბობოქრობდა. ვინ იყო ეს "შენ"?       კვლავ გაიმეორა: "მომკლავს!"       ვუთხარი: "ძალიანაც მიჰქარავს. თუ შენზე ხელი აღმართა, პოლიციას დაურეკავ. უჩივლებ. მოუვლიან და დაუყოვნებლივ გააძევებენ."       უჩივლებო? რაო? ამინე უჩივლებს მისტერ რაჯასო?! მოახლე ამინე დიდ ბატონს უჩივლებსო! ჭკუიდან შემცდარა თეირანელი ქალბატონი. სისულელეებს როშავს. პირველი გაკვეთილი ძნელი და რთული აღმოჩნდა, გაუგებარი, და ამინეც ზარმაცი მოსწავლე გახლდათ. გაკვეთილებს არ სწავლობდა. მიუხედავად ამისა, ჩემი უცნაური სიტყვების მოსმენა, ვერ ვიტყვი, არ მოეწონაო. თვალებში ბავშვური ნაპერწკალი გაუკრთა, ტკბილი შიშის ნაპერწკალი და მომაჩერდა. თითქოს წინ აღმართულ კედელს შესცქეროდა (ღმერთმა უწყის, თავში რა უტრიალებდა), ფრთხილი და გაუბედავი კმაყოფილებით ჩაიცინა. შიში აცინებდა.       ჯერ კიდევ ღიმილი სახიდან არ მოეშორებინა, რომ ხელახლა მოეძალა ტკბილი მოგონებები და შვილები მოენატრა - ეს იყო ერთგვარი მარადი, ჩუმი, უსიტყვო მონატრება, საყვედურისა და ჩივილის გარეშე, მაგრამ საგრძნობი და მტანჯველი, როგორც უხილავი დრო, დღის წამებად დანაწევრებული.       ამინეს სევდიან გამოხედვასთან ერთად ჩვენს ცხოვრებაში უხმაუროდ შემოვიდნენ შალიმე და მოჰშენი და რეალურად არსებული ფიზიკური სხეულების სიცხადით ადამიანებსა და საგნებს შორის მყარი, მუდმივი ადგილი დაიმკვიდრეს. თითქოს ჩვენთან იყვნენ და ერთად ვცხოვრობდით. ყოველთვის, როცა ამინე ბავშვს დაინახავდა, როცა თვალი გაუშტერდებოდა ან ცრემლით აევსებოდა, როცა ქუჩაში პატარა ბავშვის ხმის გაგონებაზე ადგილიდან წამოფრინდებოდა, როცა მამის წერილს მიიღებდა, როცა მოიკუნტებოდა, ან საწოლში კედლისკენ პირს იბრუნებდა, ან თავისთვის ბუტბუტებდა, ყოველთვის, როცა სარკის წინ დაჯდებოდა და გულსაკლავ მელოდიას ღიღინებდა, მოდიოდნენ ხოლმე შალიმე და მოჰშენი, ჩამოსხდებოდნენ ჩვენთან ტელევიზორის წინ, საწოლთან დაგებულ ხალიჩაზე, ან პარკში მერხზე და ჩვენს საქმიანობასა და ყოველდღიურ რიტუალებში მონაწილეობდნენ.       მათ ხშირად ვამჩნევდით სიტყვებს შორის ჩამოვარდნილ პაუზაში, ჩვენს სიზმრებში, ქუჩის კუთხეში საბრალო მათხოვარი ბავშვისკენ გაქცეულ მზერაში, ომის, წყალდიდობისა და მიწისძვრის შესახებ ინფორმაციაში, ამინეს მომზადებული ცხარე კერძების სურნელში, ინდური სეითარის საამო ჰანგების მოსმენაში. ზოგჯერ, როცა განცხრომაში ვიყავით და თავს ბედნიერად ვგრძნობდით, სიბნელის სიღრმიდან გამოანათებდნენ შალიმესა და მოჰშენის სევდიანი თვალები და საკუთარი არსებობით თავს გვახვევდნენ ცოდვის დროებით და ხანმოკლე განცდას. ვხედავდი, როგორ მათხოვრობს მთელი დღე კნაჭა, შავტუხა შალიმე ქუჩა-ქუჩა გაოგნებული დიდი თვალებით, ფეხშიშველი, პაპისთვის მოზრდილ ტილებს დაეძებს. იატაკის მორეცხვა, სახლის დაგვა-დასუფთავება, პატარა ძმის მოვლა მისთვის მიუნდვიათ. ვიცოდი, როგორ ენატრება დედა, როგორი ეული და დაღლილია. ვიცოდი, რომ ღამ-ღამობით მოჰშენი ქვეშ ისველებს, ძილში ყვირის, ღორმუცელა და გაუმაძღარია, პირველ ცოლს ბანანებს ჰპარავს. ბევრჯერ დაისაჯა, მათრახი იწვნია, დაამწყვდიეს, ენაზე და ქუთუთოებზე პილპილი მოაყარეს, მაგრამ არ იქნა მისი გამოსწორება. ამინეს მუნჯურ ფორიაქსა და უხმო ღელვაში ვხედავდი, რომ მოჰშენი ავად გამხდარა, გაციებულია, სიცხე აქვს და ახველებს. ამინეს მსუბუქ და მშვიდ მიხრა-მოხრაში მისი ვაჟის კარგად თუ ავად ყოფნას ვარაუდით ვხვდებოდი. როცა სარკეში საკუთარ თავს ათვალიერებდა და თმის ვარცხნისას ღიღინებდა, ვიცოდი, რომ საფრთხემ გადაიარა და პატარა მოჰშენი გამოჯანმრთელდა.       ამინე შინიდან გარეთ არ გადიოდა. ეშინოდა და სციოდა. ან ძილი ერეოდა. რომ მიგვეშვა, მთელ დღეს იძინებდა. როცა ეღვიძა, მაშინაც ჭკუა არ ეკითხებოდა.       ტანში გამჯდარი ჰქონდა ერთგვარი აპათია და თანდაყოლილი სიზანტე, რომელიც არც გუშინდელი იყო და არც გუშინწინდელი. არც დედის სიკვდილს უკავშირდებოდა, არც წყალდიდობასა და არც წყალქვეშა სიბნელეს. ფესვები ძველ ტრადიციაში, მისტიკურ უგონობასა და ერთგვარ მამა-პაპურ მორჩილებასა და მოთმინებაში ჰქონდა გადგმული. უნდა ხელი გეკრა, შეგენჯღრია, თმები მოგეწია, რათა აზრზე მოსულიყო, განძრეულიყო. პატარა სარკე და კინოჟურნალი ბალიშის ქვეშ ამოედო, ამდგარიყო, შვილების ტკბილი ხილვა მცირე ხნით ქუთუთოებს მიღმა ან გონების სიღრმეში გადაემალა, მტვრის გადასაწმენდად და სახლის დასალაგებლად წალასლასებულიყო.       ბოლოს და ბოლოს, ძალითა და მუქარით სახლიდან გარეთ გავაგდე. სკოლის გზა ვუჩვენე და დილაობით შვილებთან ერთად ამ ქუჩას გავუყენებდი ხოლმე. პირველ დღეს წასული არ იყო, რომ მობრუნდა. მეორე დღეს თავი მოიავადმყოფა და ადგილიდან არ დაძრულა. მესამე დღეს განაცხადა, არ წავალო, ხვეწნა-მუდარა და ტირილი დაიწყო. მეხუთე დღეს კი კამათი მოგვივიდა და ვიჩხუბეთ. მეექვსე დღეს, რა გაეწყობოდა, დათანხმდა და წავიდა. მომდევნო დღეებშიც წავიდა და გარეთ გასასვლელი გზა ისწავლა. მალე აითვისა, ზედმეტადაც. თავდაპირველად იქვე, ახლომახლოს დადიოდა. მთავარი ქუჩის ბოლომდე მივიდოდა და დაკარგვის შიშით უკან ბრუნდებოდა. თანდათანობით მიმდებარე ორი ქუჩაც გაიცნო, პარკის გადაღმა მოედანი და ადგილობრივი კინოთეატრიც აღმოაჩინა. იაფი მაღაზიებიც. მიხვდა, რომ #87 ავტობუსი ეიფელის კოშკამდე მიდის და უკან ბრუნდება და - დაიღუპა. ჩვენც დავიღუპეთ.       - ამინე!       - ამინე-მეთქი!       - ამინე ხანუმ!       არა და არ ჩანდა. როგორც კი თავს მივატრიალებდი, ამინე დროს იხელთებდა და ფეხაკრეფით, კითხვისა თუ განმარტების გარეშე, სახლიდან გაიძურწებოდა. შიში გაუქრა, შინ მისი დაკავება ისევე ძნელი იყო, როგორც კატისა, რომელმაც გარეთ გასასვლელი გზა ისწავლა. ჩაჯდებოდა ავტობუსში და ღმერთმა უწყის, თავს სად ამოყოფდა. გაუცნია რამდენიმე მოახლე - ტუნისელი და მაროკოელი. მისი ტოლი ქალები გახლდნენ, მაგრამ დღის მოვლენების კურსში იყვნენ, ნახევრად აღმოსავლური, ნახევრად - დასავლური აზროვნებით, მორჩილი, მაგრამ ჭკვიანი და კრიტიკული გონებით, ქალი - დიასახლისი, ქალი - მუშა, რომელმაც იცის საკუთარი უფლებები და მათი საზღვრები. ამინეს ახალი მასწავლებლები.       კვირაობით ამინე ისვენებდა. პირველ ხანებში შინ რჩებოდა, მაგრამ არ მუშაობდა. ეძინა. ჟურნალებს კითხულობდა. წერილებს წერდა და სიზმრებში შვილებს ნახულობდა. სიმარტოვის შეგრძნება რომ გაუმძაფრდებოდა ან იძულებული ხდებოდა, უბნის ეკლესიაში დადიოდა. ამ მისვლა-მოსვლაში ტუნისელი კონსიერჟი ჯამილა გაიცნო. ორი ღერი ფრანგულისა და ერთი მუჭა არაბულის მეშვეობით სათქმელის თქმას ახერხებდა. ჩაგვივლიდა ხოლმე ამინე დღითიდღე უფრო გამოფხიზლებული და ხარბი - ნახვასა და გაცნობას დახარბებული, მზერა წინ უსწრებდა.       ჯამილა მისი მასწავლებელი იყო, ახლომდებარე ქუჩებსა და შუკა-ბანდებში დაატარებდა და ევროპული ცხოვრების ანაბანას ასწავლიდა. თანდათან ღელვა დავიწყეთ. უნდა მოგვეთოკა. აყარაჯამ, ვგონებ, ეჭვი აიღო და უნდოდა, სცოდნოდა, სად არის ამინე, რასა იქმს და რატომ აქვს ასე მცირე ჯამაგირი. თითქოს იყნოსა, რომ ამინე რაღაცას ეშმაკობს და დოლარების ნაწილს თავისთვის ინახავს. დამტვრეული, ჩიქორთული ინგლისურით წერილი მომწერა და ამინეს ამბავი მკითხა. დაიმუქრა კიდეც: თუ გავიგე, რომ ამინემ მომატყუა, ტყავს გავაძრობო. არ ვუპასუხე. სანამ ერთ დღეს შეშინებულმა და აფორიაქებულმა, მაგრამ აღტაცებულმა ამინემ ამბავი არ მოიტანა, რომ მის ძვირფას ქმარს მონატრებია და პარიზში ჩამოსვლა სწადია. პირველი შემთხვევა იყო, როცა აყარაჯა მის მიმართ სიყვარულს ამჟღავნებდა და ამინე, წყალქვეშ უგონოდ მყოფი ამინე, მუცელში ძილის პატარა თევზით, მიწითა და შლამით ამოვსებული პირით, ალერსს იყო მოწყურებული. მყისვე გონებაში გამოთვალა, რომ აყარაჯამ თავი დაანება თავის პირველ ცოლს - სქელ უჟმურ დედაკაცს და გააცნობიერა ამინეს სილამაზე და სინორჩე. ჩამოვა, შალიმესა და მოჰშენსაც თან ჩამოიყვანს. პატარა ოთახს იქირავებენ - ნამდვილ ოთახს. ყველანი ერთად. ვინ იცის, იქნებ მათხოვარი მამაც შეუერთდეს მათ და შეძლოს საფრანგეთის მთავრობისაგან მათხოვრის ოფიციალური მოწმობის მიღება და კიდევ ათასი "იქნებ" და "ნეტავ" - მომავალ ბედნიერ დღეებთან და უკეთეს ცხოვრებასთან დაკავშირებული. რა არ ვუთხარი, ჯამილაც რამდენს არ ელაპარაკა - უშედეგოდ. ამინე ჯერ არ გამოფხიზლებულიყო, აყარაჯას ჯადო ჩვენს ლოგიკურ ვარაუდებზე უფრო ძლიერი აღმოჩნდა. ინდოელი კაცუნას ფანდები იმთავითვე ცხადი იყო, მაგრამ ამინე ვერ ხედავდა, ან არ უნდოდა, დაენახა. აყარაჯა უეცრად (ყოველგვარი განსაკუთრებული მიზეზის გარეშე) თავის ახალგაზრდა ცოლზე გამიჯნურებულიყო და მასთან განშორებით იტანჯებოდა! რატომ და როგორ? - ღმერთმა უწყის! ასეთი რამ ხდება ხოლმე. სიყვარული დაუკითხავად მოგადგება. მოვა და უბეში ჩაგიძვრება. ამინეს სასწაულის სჯეროდა, პატრონის მიერ სიყვარულის გამოცხადება კი ამ სასწაულის დასტური გახლდათ. წერილი წერილს მოსდევდა. ტყუილი - ტყუილს. ერთი სიტყვით, მოულოდნელად სიყვარულით ანთებულ უეცრად გამიჯნურებულ ქმარს ოფიციალური მოწვევა სჭირდებოდა და მეტისმეტი მოკრძალებით ამინეს უმორჩილესად სთხოვდა მოწვევის გაგზავნასა და ბილეთის ფულის გაღებას. ის კი, ამ სიკეთის სანაცვლოდ, თავის ტურფა და მოსიყვარულე ცოლს ოქროს სამაჯურსა და იაგუნდისთვლიან საყურეს ჩამოუტანს კალათა სიყვარულთან, ზარდახშა ალერსთან და ქვეყანა კეთილ განზრახვასთან ერთად.       - ამინე, არ გაბრიყვდე-მეთქი, ვუყვირე.       - ქალბატონო, ქმარი უფროსია. ბატონია. სიტყვა მომცა. ტყუილს არ იტყვის.       მეგონა, მომესმა. ვკითხე: "ტყუილს არ იტყვის?!"       თავი დაეხარა. არ უნდოდა, ჩემთვის თვალებში შემოეხედა. მითხრა: "მოჰშენს ჩამოიყვანს. ოქროს სამაჯური არ მინდა. დამპირდა, მოჰშენს ჩამოვიყვანო."       - ჯანდაბამდე გზა გქონია! ვინც რისი ღირსია, იმას მიიღებს.       მივეცი გადანახული ფული. მისი ფული იყო. ათას ოცდახუთი დოლარი. ქარის უსწრაფესად გავარდა, ბილეთი იყიდა და ბატონს გაუგზავნა. მოწვევა ჯამილას გამოართვა.       ორ თვეში ჩამოვიდა აყარაჯა. ხელცარიელი, ოქროს სამაჯურის, კალათა სიყვარულისა და, რა თქმა უნდა, შვილების გარეშე. უმოჰშენოდ. უშალიმეოდ. პირველად ვხედავდი. იმაზე უფრო ჩაჩანაკი და გაზინთული აღმოჩნდა, ვიდრე წარმომედგინა. გაყვითლებული, ტანმორჩილი და ჩია, სლიკინა ტუჩებით, დაჭიანებული კბილებით და ურცხვი, თავხედური გამოხედვით. ინგლისურად ლაპარაკობდა, თავს აქნევდა და ლურჯ ტუჩებს წარამარა ილოკავდა. შემოსვლისთანავე სცადა, ნათელი მოეფინა, თუ რომელ საზოგადოებრივ ფენას ეკუთვნოდა და რა ადგილი ეკავა, რომ ვინიცობაა, არ მეფიქრა, ამინეს ქმარი მასავით მათხოვარიაო. დაიწყო ბღენძა.       - თეირანელო ქალბატონო, ფულიანი კაცი გახლავართ. დიდი სახლი მაქვს. რვა ოთახი გავაქირავე.       მინდოდა უხეშად მეპასუხა, მაგრამ ენას კბილი დავაჭირე. ამინემ ლანგრით ჩაი მიუტანა. სახე არეოდა. იცოდა, რომ მოატყუეს, მაგრამ არ იმჩნევდა.       ვუთხარი: "ფულიანი თუ ხარ, შენი ცოლი მოახლედ რატომ მუშაობს? ბილეთის ფული თავად რატომ არ გადაიხადე?"       გაიცინა. ვითომ ვერ გაიგო. ფეხი ფეხზე გადადებული სიგარეტს ეწეოდა და თითზე ოქროს ბეჭედს ატრიალებდა. მერე უეცრად მოაგონდა, რომ სახლ-კარი ცეცხლში დაებუგა, მისი ავლა-დიდება ქარმა წაიღო და მყისვე ნაღვლიანი, მართალი კაცის სახე მიიღო. ის იყო, კვნესა-ოხვრას უნდა მოჰყოლოდა, რომ გავაჩერე. ამინე დაბნეული და განერვიულებული იყო. ღელავდა.       ამინე თვეში რამდენს იღებსო, მკითხა.       - ორას დოლარს.       ვიცრუე. ამინეს ფულის მისთვის მიმცემი არ ვიყავი. თვალები დაუწვრილდა. ცოლს გადახედა, ამინემ სახე მიაბრუნა. მიხვდა, რომ ოქროს რგოლებისა და პირველ ცოლთან გაყრის ამბავი, სიყვარულის გამოცხადება, როგორც ყოველთვის, ტყუილი გამოდგა. მის გონებაში ბუნდოვანი ამბოხი მომწიფებულიყო. განადგურებული, დარცხვენილი თვალებით მიწას ჩასჩერებოდა.       დაევსოს თვალი. გამაღიზიანა ამ ქალის სიბრიყვემ და მისი დასჯის წინააღმდეგი არ ვიყავი. მე ვერაფერს გავაწყობდი. ამინეს შეცვლას დრო სჭირდება. შესაძლოა, უფრო მეტი დრო, ვიდრე ჩემი ან მისი სიცოცხლე გასტანს.       აყარაჯას ჩამოსვლამ ამინესა და ჩემი ცხოვრების განაწესი არივ-დარია. სრულუფლებიანმა ქმარმა, მაშინვე, პარიზის არაბებით დასახლებულ უბანში ოთახი იქირავა. გადაწყდა, რომ ამინე ღამით ქმართან დარჩებოდა, დღისით იმუშავებდა და მთელ ფულს უკლებლივ მას ჩააბარებდა. ღამით ბავშვებთან ვინმეს დარჩენა ჩემთვის მნიშვნელოვანი იყო. ამინეს წასვლა შეთანხმებას ეწინააღმდეგებოდა. ხელშეკრულებაში ეწერა, რომ ამინე დღე და ღამე ჩემს განკარგულებაში იქნებოდა.       ამინეს ქმრის ფარატინა ხელშეკრულება ვუჩვენე და ვუთხარი, რომ მისი წასვლა კანონიერ პირობას ეწინააღმდეგებოდა. თავი ჩაქინდრა და დადუმდა. ვერაფერს იზამდა. მისი სიცოცხლე ქმრის ხელში იყო. ხელშეკრულებებსა და კანონებს ის განსაზღვრავდა. ვიფიქრე, "პატრონი" ცოტა ხნით გასასეირნებლად ჩამოვიდა და მალე წავა-მეთქი, მაგრამ, ნურას უკაცრავად, დასარჩენად, დროის გასატარებლად, ამინეს საცემრად ჩამოსულიყო და უკან დაბრუნებაზე არც ფიქრობდა.       ამინეს ფულსა და ოქროს სამაჯურზე ხელი ჰქონდა ჩაქნეული. საკუთარი ხელფასის დაკარგვასაც შესჩვეოდა. ერთადერთი, რისი დავიწყებაც ვერ შეძლო, ბავშვების მონატრება იყო. დარწმუნებული გახლდათ (ბრიყვული რწმენა!), რომ აყარაჯა შალიმესა და მოჰშენთან ერთად ჩამოვიდოდა. დოლარები შვილების ნახვის ეშხით დაკარგა და ამჯერად აყარაჯას ხრიკი ის ძნელად მოსანელებელი ლუკმა გამოდგა, ყელში რომ არ გადადიოდა.       მითხრა: "ქალბატონო, თავად წავალ და შვილებს ჩამოვიყვან."       მისი ხმა მტკიცედ ჟღერდა. შევხედე. შევცბი. ვერ ვიჯერებდი. უცნობი ქალი მელაპარაკებოდა, გამძვინვარებული ქალი, პირველყოფილი ინსტინქტებით აღსავსე, რომელიც ველურ კატასავით მზად არის თავისი შვილების დასაცავად.       - არ დავუშვებ შალიმეს გამათხოვრებას. არ დავუშვებ, რომ მოჰშენმა ქუჩაში დაიძინოს. წავალ და შვილებს ჩამოვიყვან!       - რანაირად? რომელი ფულით?       - ისევე, როგორც თავად ჩამოვედი. გამოვნახავ გზას. პირველმა ცოლმა ფულები მომპარა. გამოვართმევ. ჩემი ვალი აქვს. ვუჩივლებ. მის სახლს ცეცხლს წავუკიდებ. ხალიჩებს მოვპარავ!       - აყარაჯას ნებართვის გარეშე?       ჭკუაზე არ იყო. თვითონ არ იცოდა, რას ამბობდა. თავში რაღაც გადაუტრიალდა. გაშტერებული იყურებოდა.       ვღელავდი ამინეს გამო, ინდოელი კაცუნას რეაქციის მეშინოდა. ჩემი ვარაუდი გამართლდა: აყარაჯა გაიგებს, რომ ამინე წასვლასა და შვილების ჩამოყვანას აპირებს, თანაც მისი ნებართვის გარეშე, და მგლის ფერი დაედება. მშიერ-მწყურვალს ოთახში დაამწყვდევს და დაემუქრება, ტყავს გაგაძრობო. ამინე უპრეცედენტო გამბედაობით იმეორებს, წავალო, და განზრახვაზე ხელს არ იღებს. გვარიანად იბეგვება.       იმ დღეს, როცა ამინეს დალურჯებული სახე დავინახე, ჩემი ხმა ცას მისწვდა. ტუჩი დასიებული ჰქონდა და ხელს იტკიებდა.       - ქალბატონო, ქმარმა მითხრა: რაო, ვითომ, დედა გყავს მიტერანი, მამა გყავს მიტერანი და ახლა ჩემთვის "მადამ ამინე" გახდიო?       თვალები ცრემლით ჰქონდა სავსე, მაგრამ გონებაჩამორჩენილი ბავშვივით ახარხარდა.       - ქმარი მეუბნება: ყოველ დილით ფული მაგიდაზე უნდა დამიდო. თეირანელ ქალბატონს მეტი გასამრჯელო უნდა მოსთხოვო. თუ არ მოგცა, სხვაგან წახვალ, ფრანგ ქალბატონთან იმსახურებო.       ვკითხე: "შენ თვითონ რა გინდა, ამინე?"       თვალი თვალში გამიყარა. ისევ ის მარადიული დაბნეული და არეული გამოხედვა. "შენ" არარსებული ადრესატი გახლდათ, ვიღაც წარმოსახვითი, ფილმში, სიზმარში ნანახი. მთავარი იყო, აყარაჯა რას იტყოდა. მას რა სურდა. გადაწყვეტილებას ხომ "ის", "თქვენ", "ისინი" იღებდნენ.       მითხრა: "ქალბატონო, ქმარია. უარის თქმა არ შეიძლება."       მაგრამ ამ უკანასკნელი წინადადების "უარის თქმა არ შეიძლებას" მიღმა ყრუ ამბოხი დუღდა. ჭოჭმანობდა. მისი სულის ნახევარი ტოკავდა, განსჯიდა და ამ მეამბოხე ნახევარს საკუთარი შვილებისთვის უკეთესი ცხოვრება სურდა.       მითხრა: "წავალ, შვილებს ჩამოვიყვან. იქ თუ დარჩნენ, გამათხოვრდებიან. ორივე მათხოვრად იქცევა. მინდა, რომ შალიმემ ისწავლოს. თქვენი შვილებივით." ამ იმედით და ფიქრით შეპყრობილი ამინე ჩემგან წავიდა. სამი თვე არაფერი ვიცოდი მის შესახებ, სანამ ისევ არ გამომეცხადა - ავადმყოფი, გამხდარი და დათრგუნული. ფერი დაჰკარგვოდა, თვალის უპეებზე სიშავე გადაჰკრავდა. ლაპარაკის სურვილი არ ჰქონდა. დაჯდა. მისი დუმილი დარდზე უფრო მძიმე იყო. ვიფიქრე, შალიმეს ხომ არაფერი შეემთხვა-მეთქი. თავი გადააქნია. რაღაც სტკიოდა. მობუზულიყო. ბოლოს ენა ამოიდგა. მიამბო, რა უბედურებაც გადახდომოდა თავს: ამ ხნის მანძილზე პარიზში ყოფილა და უმუშავია. ერიდებოდა ჩემთან მოსვლა. მერე დაფეხმძიმებულა. აყარაჯას ბავშვი არ უნდოდა და მუცელში წიხლი ჩაუზელია. სამი დღეა სისხლისდენა აქვს, ტკივილი ძვლებს უხრავს. მითხრა: - ქალბატონო, ვიცი, მუცელში ბავშვი მომიკვდა.       ვუთხარი: "ექიმს უნდა მიაკითხო. წამო, წავიდეთ საავადმყოფოში."       ფეხებში ჩამივარდა. ეშინოდა. აყარაჯა ნებას არ დართავდა. უთქვამს, ექიმს თუ შეატყობინე, მოგკლავო.       ვიცოდი, რომ აყარაჯას ვიზას ვადა გაუვიდა და თუ გაუგებდნენ, გააძევებდნენ. ვუთხარი: "პოლიციას უნდა შეატყობინო."       თავი გაიქნია.       - ამინე, კანონი დაგიცავს. სიმართლე შენს მხარეზეა.       ამინეს უფლებისა და კანონისა არაფერი გაეგებოდა. რა უფლება, რის უფლება? სამყარო ასეა მოწყობილი. ასეთია ბუნების წესი.       ამინე ძალისძალად წავიყვანე საავადმყოფოში, ორი დღის მერე მუცელი მოსწყდა. ექიმს ვუამბე, რაც მოხდა. ოხვრა აღმოხდა. მაშინვე მუნიციპალიტეტში დარეკა და ამინეს საზოგადოებრივ დამცველთან შეხვედრა დაუნიშნა. ამინე ჩემთან დავიტოვე.       დამფრთხალი და ქლესა აყარაჯა კარზე მომადგა. ამინეს წაყვანა უნდოდა. არ შემოვუშვი. ამინეს ოთახის კარი ჩავკეტე. დამემუქრა. პოლიციას გამოვუძახე. გრიგალივით წამოიჭრა და აორთქლდა.       მთელი კვირა ვუჩიჩინებდით მე, ჯამილა და საზოგადოებრივი დამცველი ამინეს. თითქოს მორჯულდა, მაგრამ მისი ნდობა არ შეიძლებოდა. ერთ წუთს რომ გადაწყვეტილებას მიიღებდა, მეორე წუთს ყოყმანობდა. თავს ძალას ატანდა, ფართხალებდა და ცეცხლს ჰყრიდა.       ბრაზის არსებობა აღმოაჩინა.       წყლიდან თავი ამოყო.       თვალი აეხილა.       აყარაჯა არ ეშვებოდა. იცოდა, პოლიციის ხელში თუ მოხვდებოდა, კარგი დღე არ დაადგებოდა. გამოსავალს ეძებდა. თეირანელი ქალბატონი საშიში იყო. ამინეს გზას აცდენდა. კვირის ბოლოს ისევ მოვიდა ამინეს სანახავად, მორჩილი და დარცხვენილი, ერთი წყვილი ტყავის ფეხსაცმლითა და ერთი ხელი საკაბე ქსოვილით ხელდამშვენებული, ფართო ღიმილით, ცრემლიანი თვალებითა და ყვითელი კბილებით.       ბანგლადეშში მინდა დაბრუნებაო. ცხადია, ამინესთან ერთადო. არ მინდა, ამინემ რომ იმუშაოსო. ამიერიდან მასაც და მის მათხოვარ მამასაც თავად შევინახავო. ცოლის ადგილი ქმრის გვერდითააო და ამინეს შეხედა. ამინეს მოსწონდა ტყუილი, დათაფლული, მარტივი, სიყვარულით გაჯერებული ტყუილი. პატრონმა იცოდა ამინეს სუსტი წერტილი. აღუთქვა, რომ ზედა სართულის ერთ-ერთ ოთახს დაუთმობდა. პირველ ცოლად გაიხდიდა და შალიმეს სკოლაში მიაბარებდა. გაიფურჩქნა ამინე. მის გაბრიყვებას რა უნდოდა! შვილებზე რომ ჩამოვარდებოდა სიტყვა, დნებოდა ხოლმე. ქრებოდა ჭკუისა და ლოგიკის ის ერთი მარცვალიც, ტვინში რომ ჩავუტენეთ.       მითხრა: "ქალბატონო, გული გადამეწურა შვილების უნახაობით. უნდა დავბრუნდე. შალიმეს ხელის შემშველებელი არავინა ჰყავს. მოჰშენი ტირის. აღარ შემიძლია მათთან განშორების ატანა."       ისევ ერთი და იგივე!       ამინეს წასვლის დღეს წვიმდა. ზუსტად ცხრა თვის ჩამოსული იყო. ერთწლიანი ვიზა მქონდა მისთვის აღებული.       - ამინე! კიდევ სამი თვე შენი ვიზა ძალაშია. შეგიძლია, დაბრუნდე. მე, ფრანგი ქალბატონი (ამინე ფრანგ ქალთან მსახურობდა) და საზოგადოებრივი დამცველი - ყველანი დაგეხმარებით.       მითხრა: "თუ ოდესმე დავბრუნდი, შვილებსაც თან ჩამოვიყვან. ბავშვებს არ დავშორდები."       წავიდა ამინე და დავრჩი მარტოდმარტო. საკუთარ თავს სიტყვა მივეცი, რომ აღარავის მოვიყვანდი, მიხაროდა, აყარაჯას სიფათის დანახვისაგან რომ გავთავისუფლდი.       ჯამილას შიგადაშიგ მოსდიოდა ამინეს ამბები და მეც მაცნობებდა ხოლმე. პირველ ცოლს გამოუგდია. ოთახი ბაღის ბოლოში გაუქირავებიათ. შალიმესა და მოჰშენთან ერთად მათხოვარი მამის სახლში ცხოვრობდა - მუყაოს სახლში, გადაუღებელი წვიმების ქვეშ. წყალში.       ამის შემდეგ მისი კვალი დავკარგე. ამინეს დაკარგვა ძნელი საქმე არ გახლდათ. იოლად გაუჩინარდებოდა, მერე კი უმიზეზოდ და მოულოდნელად გამოცხადდებოდა ხოლმე.       ამინე მრუმე წყლებშია გაუჩინარებული, მაშინდელივით - პატარა რომ იყო, წყალი რომ ადიდდა და ძმები დაიკარგნენ, - ოთხივე ძმა. სამი ფარსანგის მოშორებით მისი გაბერილი სხეული ამოაქვთ წყლიდან. არავინ ფიქრობს, რომ ეს გალურჯებული, გაყინული გოგონა ცოცხალია. მაგრამ ასეა. სუნთქავს, შეუმჩნევლად სუნთქავს. ზემოდან თეთრ ქსოვილს აფარებენ. მაგრამ სახე მოუჩანს. ვიღაც მის თავთით ლოცულობს. ამინე ხედავს. ამინეს ყველაფერი ახსოვს - ყოველი წამი წვიმის დაწყების პირველი დღიდან, - ღამე, როდესაც წყალდიდობა დაიწყო და ბაღში ხე მოთხარა, ძროხები და თხები გაიტაცა, - ყველაფერი ახსოვს. დედას აივანზე ეძინა. მამა უკანა ოთახში ლოცულობდა. ლანგარი ვახშმით კართან იდო. უკანასკნელი ვახშამი - ერთი ფიალა მოხარშული ბრინჯი მთელი ოჯახისათვის. ამინეს ყველაფერი ზუსტად ახსოვს, ის დროც კი, წყალში რომ დაჰყო, დრო, როდესაც მკვდარი იყო, - თავიდან ბოლომდე - ყოველი წუთი.       გავიდა ორი წელი. მშრომელთა საერთაშორისო დღე იყო. ბავშვები პარკში მიმყავდა სასეირნოდ, როცა ზარი დაირეკა. არავის ველოდი. კარი გავაღე, დავინახე ამინე, შავტუხა გოგონა და ბუთხუზა ბიჭი. ამინე მოსულიყო შალიმესა და მოჰშენთან ერთად. თვალებს არ ვუჯერებდი. გადაიხარხარა. თვალებში ნაპერწკლები უკრთოდა. გასუქებული მეჩვენა. დამენანა. მაგრამ ზომიერი და მოხდენილი სიმსუქნე იყო, ბედნიერი დედებისთვის დამახასიათებელი.       შალიმე მორცხვი და მორიდებული გოგონა აღმოჩნდა. სწორედ ისეთი, როგორიც წარმომედგინა. მოჰშენი - ტიკივით და ღორმუცელა. აქეთ-იქით იყურებოდა და შავ თვალებს აკვესებდა. შემოვიდა თუ არა, ბანანს დასტაცა ხელი და ჩაკბიჩა. გატკბილული ხელები დედას შეაწმინდა კალთაზე, გამოტენილი პირით გაიცინა და მეორე ბანანს დასწვდა. შალიმემ თავი გააქნია და არაფერი ისურვა.       ამინეს ბედნიერებისაგან თვალები უბრწყინავდა. ლაპარაკი უნდოდა ოდესღაც ნასწავლი ტკბილი და გამართული სპარსულით, რომელიც კარგად ახსოვდა. არ იცოდა, საიდან დაეწყო.       ამბავს თავიდან მოჰყვა: როგორც კი დაბრუნდნენ, ქმარმა სიტყვა გატეხა და მასზე ჯავრი იყარა. პირველი ცოლი ავად გამხდარა. იქექებოდა, ტანს ფეხქვეშ დაფენილ ნოხსა და ეზოს აგურებს უხახუნებდა, კედლებს თავს ურტყამდა. ღამით ხელ-ფეხს უკრავდნენ და ბნელ ოთახში ამწყვდევდნენ. აყარაჯა ღვინის სმას იყო გადაყოლილი და შინ ცუდი ყოფაქცევის ქალები მოჰყავდა. უფროსი ვაჟები არ მუშაობდნენ. სულ ფულს თხოვდნენ აყარაჯას და სახლიდან ნივთებს ყიდდნენ. აყარაჯამ ისევ სამუშაოდ გააგზავნა. ამჯერად - იორდანიაში. ინგლისელი დიპლომატის ბინაზე. დიპლომატმა ხელშეკრულების ვადის გასვლის შემდეგ ვიზა აუღო და ლონდონში თან წაიყვანა. მერე დაეხმარა და შვილებიც - შალიმე და მოჰშენი - ეს აჯაფსანდალი თავისთან ჩაიყვანა.       სხაპასხუპით ლაპარაკობდა და შვილებს გადახედავდა ხოლმე. გულმკერდი აუდ-ჩაუდიოდა. მკერდი სიდიდით ფეხმძიმე ქალის მკერდს მიუგავდა, ქალისას, დედობრივი ინსტინქტებით მინიჭებული ნეტარებით რომ არის დამძიმებული.       მითხრა: "წარმოგიდგენიათ, ქალბატონო, ბოლოს და ბოლოს, ჩამოვიყვანე ჩემი შვილები!"       ბოლოს და ბოლოს.       - ინგლისელი ქალბატონი კარგი ქალი იყო, მაგრამ ბავშვების თავი არა ჰქონდა. მართალიც იყო, ქალბატონო. თავად ხომ შვილი არა ჰყავდა. აწყობილი ჰქონდათ ცხოვრება. შალიმე არ ცელქობდა, მაგრამ მოჰშენი სულ მაცივარში მიძვრებოდა. ვერ მორჯულდა. ინგლისელი ქალბატონი დღეში სამ ბანანს აძლევდა, მაგრამ ამ ღორმუცელა ბავშვს თვალი სულ კანფეტების კოლოფისკენ გაურბოდა. სადაც არ უნდა დაემალათ კოლოფი, ყველგან პოულობდა. შოკოლადს ერთიანად მუსრს ავლებდა. დაიღალა ინგლისელი ქალბატონი. ვაჟიშვილს გადახედა. გაიცინა. ნაწლავების სიღრმიდან, მისი უბედნიერესი გულის პარკუჭიდან ამოხეთქილი სიცილი იყო.       - ქმარმა წერილი მომწერა: ინგლისელ ბატონს მოსთხოვე, მეც გამომიგზავნოს ვიზაო, მეც თქვენთან ჩამოვიდეო. ისევ ჩემი მოტყუება უნდოდა. ბანგლადეშის საელჩოს წერილი მისწერა - ცოლმა შვილები მომპარაო. ათასი ტყუილი მოჩმახა.       - მაშ, მისტერ რაჯას ტყუილის თქმაც სცოდნია!       ამინე გაწითლდა. შალიმეს ლოყაზე მიუალერსა. იატაკზე დაჯდა და შვილები გვერდით მოისვა. მითხრა: - ინგლისელი ქალბატონი ხელგაშლილი და გულღია ადამიანი იყო. სამი თვის ჯამაგირი მომცა. მკითხა, გინდა, პარიზში თეირანელ ქალბატონთან წახვიდეო?       ეს ის მორჩილი, უნიათო ამინე აღარ არის. ბავშვების ბედ-იღბალი მის ხელთაა და მათთვისაა, რომ იბრძვის. იცის, გაუძნელდება შვილების ევროპაში აღზრდა, მაგრამ გადაწყვეტილება მიღებული აქვს. თვალი აეხილა და ყური გამოიბერტყა. მის გონებაში ყალიბდება აზრები - საკუთარი აზრები. ნამდვილია გრძნობები, მისი ტვინის დახშული საკუჭნაოებიდან გარეთ რომ მოიზლაზნებიან. ჯერ კიდევ სიზმარშია და კვლავინდებურად წარმოსახვით ფილმებში თამაშობს, მაგრამ ფილმისთვის სცენარს თვითონ წერს, რეჟისორიც თავადვეა. ერთი კვირა ჩემთან სტუმრობდა, მერე კი ოთახი იქირავა. დღისით მუშაობდა, მალულად, მუშაობის ოფიციალური ნებართვის გარეშე. მისი შემოსავალი ხარჯებს ჰყოფნიდა. შალიმე დაწყებით სკოლაში, ხოლო მოჰშენი უბნის საბავშვო ბაღში მიაბარა - მადმუაზელ შალიმე და მუსიე მოჰშენი. ღამით ბავშვებს აქეთ-იქით მოიწვენდა ხოლმე და იცოდა, რომ მომაკვდინებელი მუსონური წვიმების სეზონი დასრულდა.       კვირაობით ისვენებდა და საღამოხანს შვილებთან ერთად მომინახულებდა ხოლმე. შალიმემ, სიგამხდრისაგან სული პირში ძლივს რომ ედგა, ცოტა მოიკეთა და შეივსო. გარემოსა და ადამიანებს ათვალიერებდა, სალამსა და მარტივ კითხვებს პასუხობდა. მთელი ამ ხნის მანძილზე აყარაჯა აჩრდილივით ამინეს კვალს იყო ადევნებული, თავს არ ანებებდა. ამინე მისი შემოსავლის წყარო იყო, პირველი ცოლი კი ფულს არ აძლევდა.       ვუთხარი: "ამინე, ფრთხილად იყავი. ვშიშობ, პატრონს უწინდელივით შენი სიყვარულის გუდა არ გაუსკდეს და ტვინი არ გადაუბრუნდეს". მითხრა: - ქალბატონო, ვერ დავუშვებ შალიმეს გამათხოვრებას. მინდა, თქვენი შვილებივით ისწავლოს. ექიმი გახდეს. მინდა, მოჰშენმა იმუშაოს. უნივერსიტეტში იაროს. საელჩოში მივალ, დახმარებას ვითხოვ. ყველაფერს გავაკეთებ, რასაც შევძლებ.       ეს იყო ცხელებიანი, აღგზნებული და მეამბოხე ადამიანის სიტყვები. თავი წყლიდან ამოეყო და ჰაერს ღიად ჩაისუნთქავდა. არასოდეს მინახავს ამინე ასეთი მტკიცე და თავდაჯერებული, ასეთი ფხიზელი და მზრუნველი. ვხედავდი, რომ ფეხებს აღარ მიაფრატუნებდა, აღარ დაბარბაცებდა, რომ თვალები სავსე ჰქონდა კითხვებითა და პროტესტით, სმენა - გაფაციცებული.       აყარაჯა ჩემი მეშვეობით ცდილობდა ამინეს პოვნას, მე კი მის წერილებს წაუკითხავად გადავუძახებდი ხოლმე სანაგვეში და არ ვიცოდი, რომ თურმე ბარგი-ბარხანა შეუკრავს და საცაა გამოგვეცხადება. ამინემაც არაფერი იცოდა. მუშაობითა და ახალი ცხოვრებით იყო გართული. შალიმე, უმწეო სხეულითა და მორიდებული მზერით, ხელ-ფეხს იქნევდა და დასავლეთში ცხოვრების სიძნელეებს ერკინებოდა. საწუთროს სიტკბო და სიმწარე ნაგემი ჰქონდა, იცოდა, როგორ ეწია მარტოს ჭაპანი. პატარა ძმა საბავშვო ბაღში დაჰყავდა და დედის არყოფნისას მის საქმეს აკეთებდა.       უშფოთველად მიედინებოდა ცხოვრება. შიში წარსულს ჩაბარდა.       შინ ვიყავი, როცა კარზე დააკაკუნეს. ბრახ, ბრახ, ბრახ! - მერე გაბმული ზარი. კარი გავაღე და სუნთქვა შემეკრა. არ ველოდი ინდოელ სტუმარს, მით უფრო ასეთი სიფათისა და აღნაგობის მქონეს. დერეფანში მძაფრი სუნამოს თავბრუდამხვევი სუნი ტრიალებდა, აყარაჯას ხშირი სუნთქვა სანელებლების ქოთნის ძირიდან ამოდიოდა. მოჩვენებითი თავაზიანობით მომესალმა, შევამჩნიე, კბილები უფრო გაჰყვითლებოდა, ენა კი რაღაც წითელი ნივთიერებით ჰქონდა მოთხვრილი. ჰალსტუხი ეკეთა, ტანთ შავი კოსტიუმი, ფეხზე კი ახალი ბოტასები ეცვა, რომელიც, ეჭვი არ არის, ქუჩის თავში რომ ფეხსაცმლის მაღაზიაა, იქ შეეძინა იმ დღეს.       ატყდება ახლა დავიდარაბა.       დასწყევლოს ღმერთმა.       მომესალმა, მომიკითხა და ამინე იკითხა. არ შევიმჩნიე. არ ვიცი-მეთქი, ვუთხარი და გავაგდე. არ მომეშვა. ხელმეორედ დააკაკუნა: ბრახ, ბრახ, ბრახ! ზარიდან ხელს არ იღებდა. კარს უკნიდან ვუთხარი, რომ თავს მაბეზრებდა და პოლიციას შევატყობინებდი. ინდოელ კაცუნას პოლიციის ხსენებაზე პანიკური შიში ეუფლებოდა, როგორც კი "პ"-სა და "ც"-ს მოჰკრავდა ყურს, დაფრთხებოდა ხოლმე. ამჯერადაც, სასწრაფოდ კუდი ამოიძუა და წავიდა. თურმე, ნუ იტყვით, ქუჩის თავში დგას დადარაჯებული! ეს მის ყოველდღიურ საქმიანობად ქცეულიყო.       კვირა დღეც დადგა. ამინეს მოსვლას ველოდი, რომ მისთვის ქმრის ჩამოსვლის ამბავი მეცნობებინა. საღამო ხანი იყო, მოვიდა მხიარული და გალაღებული, შვილების თანხლებით - შალიმესა და მოჰშენთან ერთად. არაფრის აზრზე არ იყო.       ამაყად, ნაზად და ძველებური სიკეკლუცით იყურებოდა ირგვლივ და უნდოდა, სხვებსაც ეცქირათ მისთვის. საკუთარი თავი ეპოვნა, კმაყოფილ და გონიერ სხეულს ისე დაატარებდა, თითქოს პატივცემული გვამი ყოფილიყო. ვხედავდი, დედად ქცეულიყო, სახეზე მსუბუქი ღარები გასჩენოდა. ნიკაპქვეშ საყვარელი ღაბაბი დასდებოდა და მბზინვარე თმაში რამდენიმე თეთრი ღერი უჩანდა. თვალის გუგების ფსკერზე ნეპერწკალი უელავდა - უაზრო აღტაცებისა და გაურკვეველი მუდარის ნაპერწკალი. რისხვა ახალი გრძნობა იყო, რომელიც ძალას მატებდა და აღანთებდა. მისი სხეული ერთ ადგილას ვერ ისვენებდა. მოძრაობდა, იკლაკნებოდა, ხვითქი გადასდიოდა, შინაგან სიმხურვალეს უჩიოდა. ერთ წუთს რომ კარგ გუნებაზე და საკუთარ თავში დარწმუნებული იყო, მეორე წუთს - აღელდებოდა, ბორგავდა. ჩამოეკიდებოდა ხოლმე დაუსრულებელ ფიქრებსა და ჩუმ ოცნებებს, ნაირ-ნაირ გეგმებს აწყობდა. ათასი რამე ეწადა და ეხარბებოდა. ათასი რამ იყო, რაც არ სურდა, რასაც უფრთხოდა.       - რა გულხელი დაგიკრეფია, ამინე! შენი ქმარი ჩამოვიდა-მეთქი, ვუთხარი. გაშრა. შალიმეს ხელი დაავლო და შეშფოთებული მოჰშენს მიაჩერდა. ნაცნობი შიში შეუძვრა სხეულში.       ძველი შიში.       ცივ წყალში სიკვდილის თეთრი თევზის შიში.       ადგა. გაქცევა დააპირა. ცახცახებდა. დაბნეული და დამფრთხალი მზერა წყლის გაშლილ ნუჟრებს მიუგავდა, მის სხეულს უწინდელი სიმყარე აღარ ეტყობოდა.       - ახლავე ქალბატონ დამცველს მოვძებნი. ერთ ვექილსაც ვიცნობ. შვილების წასართმევად ჩამოვიდა. რაღა ვქნა?       შალიმე ხმას არ იღებდა. ჩვენი საუბრიდან ერთი სიტყვაც არ ესმოდა, მაგრამ ხედავდა, რომ დედამისი აფორიაქდა და დარწმუნებული იყო, დედის უეცარი აღელვება მისტერ რაჯას უკავშირდებოდა. მოჰშენმაც კი იყნოსა, რომ მას და დედამისს რაღაც ფარული საფრთხე ემუქრებოდა და მესამე ბანანის უკანასკნელი ლუკმა ლოყაში დარჩა გაჩრილი.       გამოსავალს ვეძებდით, როცა ზარი გაისმა. თავად ბრძანდებოდა - "პატრონი" რაჯა. შალიმე და მოჰშენი დედას მიეკვრნენ, ამინე კი ჩემს ზურგს ამოეფარა. მისი გულის ბაგაბუგი მესმოდა. მოჰშენი გაბღუსულიყო, შალიმე კი იატაკს ჩასჩერებოდა.       მომღიმარმა აყარაჯამ, ყვითელი კბილებითა და სელის თეთრი ფეხსაცმელებით კარებში შემოაბიჯა, სიგარეტის ნამწვი კართან ყვავილის ქოთანში მოისროლა, რამდენჯერმე ჩაახველა და ნახველი ჭუჭყიანი ცხვირსახოცით მოიწმინდა. ერთი ყუთი ტკბილეული მომიტანა. ჯიბიდან ორი ნატეხი შაქარყინული ამოიღო და მოჰშენს მისცა. ამინე წინ გამოხტა და ქმარს მიაჩერდა.       აყარაჯას ამინესათვის ერთი ოქროს რგოლიც ჩამოეტანა - აი ის, პირველმა ცოლმა რომ წაართვა. ამინემ იცნო რგოლი და ხმა ამოიდგა: ჯერ წყნარად, მერე - სულ უფრო და უფრო ხმამაღლა. ღმერთმა იცის, რას ამბობდა. მისი ენა არ მესმოდა, მაგრამ ხელისა და თავის მოძრაობიდან სიტყვების შინაარსი ნათელი იყო. მოჰშენი ატირდა, შალიმემ დაჰკრა ფეხი, სამზარეულოსკენ მოკურცხლა და ჩაიკეტა.       ჩემი ჩარევის დროც დადგა. ამინე დავაშოშმინე და აყარაჯას ვუთხარი, ხელი აეღო ამინეს მუქარასა და წვალებაზე.       მოჰყვა "ქალბატონო, ქალბატონოს" ძახილს. გაღიზიანება და ბრაზი გადაყლაპა. თავგადაკლული მამისა და ქმრის სახე მიიღო და ამინეს შესციცინა. თავი მოისაწყლა, მოჰშენს ლოყაზე აკოცა. თავი ჩაღუნა, გულის სიღრმიდან გმინვა ამოუშვა, დაგვემშვიდობა და თითქოს წავიდა. არც მე დავიჯერე და არც ამინემ.       ვუთხარი: "ამინე! ღმერთმა არა ქნას, მის ანკესზე წამოეგო!"       შვილებისათვის ხელი ჩაევლო. ტვინი ამღვრეოდა და ასე არეული წავიდა ჩემგან. გავიდა ერთი თვე. ამინესაგან არაფერი ისმოდა. დარწმუნებული ვიყავი, რომ ქმარს ჩაუვარდა ხელში, არ ვიცოდი, რა უბედურებას გადაეყარა, სანამ ქუჩაში ჯამილა არ შემხვდა. სცოდნია ამინეს ამბავი. მითხრა, კვლავინდებურად მუშაობს და ფულს, როგორც ყოველთვის, ბატონს უდებს თაროზეო. აყარაჯას ერთ ინდურ რესტორანში სამუშაო უშოვია, ოთახი უქირავებია, ტელევიზორი უყიდია და მშვენივრად გრძნობს თავსო.       ვკითხე: "განა აქვს მუშაობის უფლება?"       არა. მუშაობის უფლება არ ჰქონია. მადლობა ღმერთს! თუ უკანონოდ მუშაობს, დაღუპულია მისი საქმე-მეთქი, გავიფიქრე. შეიძლება ქეჩოში ხელის ჩავლება და ჭიტლაყის ამოკვრა. ოღონდ, გააჩნია, ამინე რა გადაწყვეტილებას მიიღებდა. ამინე, მიუხედავად მისი აზრებისა, რისხვისა თუ გადაწყვეტილებებისა, მიუხედავად შვილებისა, ქმრის ძალისა და ბრძანების წინაშე ჯერ კიდევ უძლური იყო და დარწმუნებული არ გახლდით, რომ მისთვის წინააღმდეგობის გაწევის უნარი შესწევდა.       ჯამილას სჯეროდა, რომ ამინე საკუთარ თავს იჭამდა და გველივით იკლაკნებოდა. მინავლებული ცეცხლივით იყო, დღე-დღეზე აალდებოდა. ასეც მოხდა და ჩამქრალმა ვულკანმა ნავარაუდევზე ადრე დაიწყო თუხთუხი და ბუყბუყი. ამინე აფორიაქებულია, განადგურებული. ღამით ვერ იძინებს. ავადაა, სიცხე აქვს. გული გამალებით უცემს, ტანზე ცეცხლი ეკიდება. უკმაყოფილოა. არ არის თანახმა. არ სურს, საკუთარი ფული ბატონს შემოუდოს თაროზე. მიხვდა, რომ ეს მისი ფულია. შალიმეს და მოჰშენის ფულია. გული ერევა. უნდა, იყვიროს, მაგრამ ხმა არ ამოსდის. კერძი დაეწვა და გაილახა. ტუჩთან კანი გახეთქილი აქვს, წელში ამტვრევს. უნდა, კედლებს მუშტები ურტყას. უნდა, რამე დალეწოს და დაამტვრიოს. იცდის და ტანჯავს ეს მოლოდინი. იცის, რომ მოვლენებისა და მისი ცხოვრების მართვის სადავეები მისტერ რაჯამ ხელიდან გაუშვა. ეს თავისუფლება და წესის მოშლა აფრთხობს. აყარაჯა შუაღამით ბრუნდება მთვრალი და გალეშილი. ოთახი მანსარდაში აქვთ, მეექვსე სართულზე. მიზოზინებს. მიიზლაზნება. კიბის ყოველ საფეხურზე ჩამოჯდება და თვლემა წასძლევს.       ამინე კართან ელოდება. გული გამალებით უცემს.       აყარაჯა მთვრალია და მხიარული. მაძღრისად ჭამა და სვა, სიხარულით ფეხზე ვეღარ დგას. ღიღინებს. ადგომას არც ფიქრობს. რომელიღაც მეზობელი ბინის კარებს აღებს და უყვირის. მისტერ რაჯა გაილურსება. მისი ფეხის ხმა ამინეს ყურამდე აღწევს. ფეხსაცმელზე ნალები აქვს დაკრული და პაკიპუკი გააქვს. მერე ფეხსაცმელს გაიძრობს. მისი ხვნეშა მესამე სართულიდან ისმის. ამინეს ოთახის კარი შეღებულია. დერეფანში ნათურა გადამწვარია. მისტერ რაჯა მობარბაცებს. ხელის ცეცებით შემოდის. ბატონი შიშველ ფეხს გზად ჩემოდანს წამოსდებს და მალაყს გადადის. შალიმეს დაეცემა. შალიმე კივის, ქურდი ჰგონია და ადგილიდან წამოფრინდება. თავთან თუნგს დასწვდება და აყარაჯას მაგრად ჩასცხებს. ამინე ქალიშვილის საშველად გამოენთება. ცოლ-ქმარი ერთმანეთს დაეძგერება. აყარაჯა თმაში სწვდება ამინეს და დაითრევს. მოჰშენი მამას ფეხზე კბენს. ამინე კივის, წივის და მეზობლებს საშველად უხმობს. კარს გამოაღებს, ფეხშიშველი დერეფანში გავარდება და კიბეზე ჩარბის. აყარაჯა დაედევნება. ბავშვები ცოცხითა და ქაფქირით მისდევენ აყარაჯას. მეზობლები გარეთ გამოცვივდებიან. ამინე შვილების დასაცავად ქმარს სახეში ჩააფრინდება. აყარაჯაც შალიმეს ხელიდან ქაფქირს გამოსტაცებს და ბასრი პირით ამინეს ცხვირ-პირში უთავაზებს. ამინეს შუბლი გაუსკდება, თავზე ნაპრალი გაუჩნდება. დასისხლიანებული და ცოცხალმკვდარი კიბეზე უგონოდ ჩაიკეცება.       მეზობლები პრეფექტურას ატყობინებენ. აყარაჯა პოლიციის გამოჩენამდე გაუჩინარდება. ამინემ შვილები წამოასხა და ჩვენთან მოვიდა. მითხრა: - ქალბატონო, მინდა, ვუჩივლო. მასწავლე. ვის დავურეკო და სად?       ვუთხარი: "პოლიციას, ძვირფასო, პოლიციას" და შვებით ამოვისუნთქე. თითქოს მხრებიდან მძიმე ტვირთი ჩამომხსნესო. რამდენიმე ნაბიჯი გადავდგით წინ - დიდი, სასიცოცხლო მნიშვნელობის ნაბიჯები.       ამინემ მითხრა: "ამ კაცმა მე და ჩემი შვილები დაგვიბრიყვა. მინდა, გავეყარო. გაყრის თაობაზეც პოლიციას უნდა ვუთხრა?"       ამინემ პირველად გაიგო კანონის, პოლიციისა და ჩივილის გემო, იგრძნო, რომ ამქვეყნად მარტო არ არის. ვუთხარი: - მოიცა. ჯერ უნდა უჩივლო. გაყრის დროც დადგება.       ვერ ითმენდა. გაყრა სწყუროდა, იმ დღესვე, იმწამსვე.       ჯამილა იცნობდა უცხოელებისათვის გათვალისწინებულ სოციალურ დახმარებასა და კანონებს. ამინე უბნის მუნიციპალურ განყოფილებაში მიიყვანა და უფასო ვექილი აუყვანა. მე, ჯამილამ და ფრანგმა ქალბატონმა, რომელთანაც ამინე მსახურობდა, ერთობლივად ამინეს ანგარიშზე თანხა შევიტანეთ. ვინაიდან სათავეში მემარცხენეები იყვნენ და კანონები ვიზისა და ემიგრაციის თაობაზე უფრო ლიბერალური იყო, ამინეს ქვეყანაში ყოფნის უფლება ხუთი წლის ვადით გაუგრძელეს.       აყარაჯა ერთხანს იმალებოდა. სამსახურში არ ცხადდებოდა. ელოდა, როდის გადაივლიდა საფრთხე და ამინე ვირიდან ჩამოვიდოდა. ამინეს გონებაშეზღუდულობისა და გულმავიწყობის იმედით არხეინად ბრძანდებოდა. დარწმუნებული გახლდათ, რომ ორიოდე მაცდური სიტყვითა და ფერად-ფერადი დაპირებებით მისი მიამიტი გულის მოგებას შეძლებდა. ამინესათვის წერილი მიეწერა - ბავშვებთან განშორებით, მარტოობით, მონატრებითა და ნოსტალგიით გამოწვეული ოხვრითა და კვნესით სავსე. ამინემ ეს წერილი მომიტანა. მითხრა, ამ კაცის დაპირებები სულ ტყუილია და სანამ არ გავეყრები, ვერ მოვისვენებო. სიფრთხილისათვის ბინაც გამოიცვალა. ახალი მისამართი არავისთვის გაუმხელია.       აყარაჯა ამინეს დუმილს თანხმობის ნიშნად მიიჩნევს და ამინეს ფულების - ორი თვის ხელფასის მიღების იმედით ბავშვებს სკოლაში მიაკითხავს. შალიმე მას შორიდან დაინახავს. მოსწავლეებს შეერევა, მამის მთვრალ, მიბნედილ თვალებს დაემალება და დაითესება. მოჰშენი კი მახეში გაებმება - ერთი მუჭა შაქარყინული და ბანანი აცდუნებს. აყარაჯასთან ხელიხელჩაკიდებული სახლის კარს მიადგება. ინდოელი კაცუნა კვლავ ჩაუსახლდება ამინეს. ამინე ხელსაყრელ შემთხვევას ელის. დაურეკავს ჯამილას, ჯამილა კი მუნიციპალიტეტის ვექილს შეატყობინებს. ამინე ღმერთს ევედრება, რომ აყარაჯამ სცემოს. მეზობლებმა იციან ამ გეგმის შესახებ. მიეშველებიან. ერთ ღამეს მისტერ რაჯა შეზარხოშებული სიცილით კიბეს მიუყვება. ამინე კარს გაუღებს. თავს დაღუნავს და ხმას არ იღებს. აყარაჯა კმაყოფილია ცოლის წესიერებითა და თვინიერებით. თავს დააქნევს და შეაბიჯებს თუ არა, საჭმელ-სასმელს ითხოვს. ამინე ადგილიდან არ იძვრის, ინდოელი კაცუნა უფრო ხმამაღლა იმეორებს ნათქვამს. ამინე აინუნშიც არ აგდებს. მისტერ რაჯა გადარეულია. ვერ გაუგია. ჩვეული არ არის ამგვარ საქციელს. ცხვირის ნესტოები ებერება და მაგიდას მუშტს დაჰკრავს. ამინე კვლავინდებურად არაფერს იმჩნევს და ძაღლადაც არ აგდებს მას. მისტერ რაჯა ადგილიდან წამოფრინდება, ნაწნავში სწვდება და დაითრევს.       ბავშვები ყვირილით გარბიან დერეფანში, მშველელს უხმობენ.       ამინეს ოთახის კარზე აბრახუნებენ.       მისტერ რაჯას ვერაფერი გაუგია. საჭმელ-სასმელი უნდა. შია. მოთმენა არ შეუძლია. კარებს აღებს. კარს უკან ორი კაცი დგას. "მადამ ამინეს" კითხულობენ. შინ შემოდიან. მისტერ რაჯა საფრთხეს გრძნობს. წამოდგება და ისაა წასვლას დააპირებს, რომ წინ გადაუდგებიან. პასპორტს, ვიზასა და მუშაობის ნებართვას თხოვენ. არ გააჩნია. ცუდადაა მისი საქმე, უფრო ცუდად, ვიდრე თავად წარმოუდგენია. ჩავარდა, გასაქცევი გზა მოჭრილი აქვს.       ერთი კვირის ვადა მისცეს საფრანგეთის ტერიტორიის დასატოვებლად.       დანარჩენ საქმეებს ამინე მარტო აგვარებს. თავის ვექილთან ერთად დაუყოვნებლივ გაემართება ბანგლადეშის საელჩოში და განქორწინებას ითხოვს. მეზობლები მის სასარგებლოდ ჩვენებას აძლევენ. საელჩო ამინეს მხარეს იჭერს. აყარაჯა, დამარცხებული და მოვიშვიშე, წასვლის წინ ჩემს სანახავად მოვიდა. თავს იკატუნებდა, ძალად ტიროდა. იქნებ გულითაც. მითხრა, რომ ამინემ თავი მოსჭრა, საყვარელი გაიჩინა და ორსულადაა. მას, როგორც მუსლიმს, შეუძლია გარყვნილ ცოლს თავი მოაჭრას. მისი სისხლის დაღვრისათვის არ მოეკითხება, ალალია, მაგრამ, ვინაიდან გულკეთილი და სულგრძელი ადამიანი გახლავთ, მზადაა, აპატიოს ამინეს იმ პირობით, თუ მორჩილი იქნება, მოინანიებს და მასთან ერთად ბანგლადეშში დაბრუნდება.       გავჩუმდი. არ ვიცი რატომ, მაგრამ უცბად შემებრალა. შემრცხვა, არ მინდოდა, თავისი სულმდაბლობა გამოევლინა. მითხრა: - პირველი ცოლი საავადმყოფოში წაიყვანეს. ამბობენ, ცოფიანმა ძაღლმა უკბინაო. ვერ მორჩებაო. გაგიჟებულა. ამინეც გაგიჟდა. გაცოფდა. ღმერთი შემომწყრა. ცხოვრებაში რაც ცოლი მყოლია, ყველა გაცოფდა. თეირანელო ქალბატონო, აბა, ახლა როგორ მოვიქცე?       იჯდა და წასვლას არ აპირებდა. დაბნეული იყო, მის ბებერ გონებას ახალი მოვლენების ახსნის უნარი არ შესწევდა. მითხრა: - ქალბატონო, მამაჩემს სამი ცოლი ჰყავდა. ცოლებს სცემდა. არც ერთი არ გაცოფებულა. ოჯახში წესი იყო ასეთი. აღიარებდნენ, რომ კაცი პატრონია. ბუნების კანონია. ქალი რომ საკუთარი ქმრისთვის პოლიციას გამოიძახებს, ქალი არ არის. ევროპამ გააუბედურა ამინე. ჩემი ბრალია, აქ რომ გამოვგზავნე. როცა ირანში იყო, კარგი გოგო იყო. კეთილშობილი. არაბეთშიც რომ წავიდა, მორჩილ ცოლად დარჩა. არ გაცოფებულა. ევროპამ გამოცვალა. გააუბედურა.       პირველი ცოლი სარდაფში დაამწყვდიეს, უფროსმა ვაჟებმა მამის ბინა და მონაგარი გაანიავეს. მისტერ რაჯას შეთხზული ზღაპარი (ქალაქისა და სახლის დაწვის შესახებ) სინამდვილედ იქცა და, გინდაც მოინდომოს ამინეს ბილეთის ფულის გადახდა, ჯიბეში ერთი დინარიც კი არ მოეძევება, სულს იქით არაფერი აბადია. ვერ მიმხვდარა, ასეთი რა დიდი ცოდვა ჩაიდინა, მოვლენათა არსში ვერ გარკვეულა. პირველი ცოლი შეძლებული ოჯახიდანაა. მამამისი ფართლეულით ვაჭრობს. მაშასადამე, ზედა სართულის ოთახები მისია. უნდა იყოს კიდეც. ეკუთვნის. ამინე ინდუსია. მამამისი მათხოვარია. გულით მუსლიმი არ არის. მაშასადამე, ამინეს ადგილი ქვედა სართულის ოთახშია. ბუნებრივია. ყველაფერი კანონისა და ძველი სიბრძნის თანახმად მოხდა. ოღონდ ამინე აჯანყდა და ფეხი საბანზე მეტად გაჭიმა. უნდა გაილახოს. უნდა მორჯულდეს. ლაგამი უნდა ამოსდო და ხელ-ფეხი შეუკრა. აყარაჯა თავისი ტომის კანონის შესაბამისად მოიქცა, მამა-პაპათა წესისამებრ. საკუთარი თავის დასადანაშაულებლად მიზეზი ვერ უპოვია და საფრანგეთის პოლიციას ემართლება. მაგრამ ვერ მოერევა. ნეტავ, ამინე ევროპაში არ გაეგზავნა. ნეტავ! ამინემ მიიღო განქორწინება. მოხიბლული და განცვიფრებული ათვალიერებს ადამიანებს და გარემოს. თავის ახალ "მეს" არ იცნობს და აშინებს ის შიშველი თავისუფლება, გარს რომ ახვევია. მის წინ გადაშლილია უთვალავი გზა და შესაძლებლობა. რომელი ერთი აირჩიოს? ამიერიდან საკუთარ საქმეებზე თავად აგებს პასუხს, საკუთარი შვილების ბედს თავად განაგებს. აყარაჯა აღარ არის, რომ ძალა დაატანოს, მისი ცხოვრება განსაზღვროს. დარბის. ბზრიალებს. ეცემა და კედლებს ეხლება. დამფრთხალია. მარტოა. და მაინც, ფეხქვეშ სიმყარეს გრძნობს. ეს მიწა ფეხქვეშ შვილების ბედია და მომავალი. ამ მიწის შუაგულში სახლს საძირკველი ჩაუყარა და ადგილი დაიმკვიდრა. აი, სწორედ აქედან უნდა დაიწყოს, ამ ქვაკუთხედიდან, სწორედ ახლა.       შალიმე ექიმი უნდა გამოვიდეს. მოჰშენმა უნდა იმუშაოს და თავისი ბანანების ფული იშოვოს. ამინეს ნამდვილი სახლი უნდა ჰქონდეს, ქვითა და ცემენტით ნაგები, წყალდიდობასა და ქარიშხალს რომ გაუძლებს.       ჩემთან მოდის, აქოშინებულია. მეუბნება: "ქალბატონო, ბევრი საქმე მაქვს. მუშაობის უფლება უნდა მივიღო. ფული უნდა ვიშოვო. შვილები უნდა გავზარდო. ვიზაზე უნდა ვიფიქრო და ჩემს მომავალზეც!"       "მომავალი!" ეს სიტყვა უცხოა ჩემთვის. მე და ამინე მუდამ წარსულზე ვსაუბრობდით, თეირანზე და ჩვენს სახლში გატარებულ დღეებზე. ეს იყო ერთადერთი რეალური სამყარო, რომელსაც ვიცნობდით. ახლა კი ამინემ ერთი ნახტომით გადამასწრო, ახალი დრო აღმოაჩინა - მერმისი. წინდაწინ საკუთარ თავსა და შვილებს უკეთეს დღეებში წარმოიდგენს და იმ დღეებთან შესახვედრად მიისწრაფის. ჩემთვისაც ხელი ჩაუვლია და მეწევა.       წავიდა ამინე და, როგორც ყოველთვის, გაუჩინარდა. სულ ვიგონებდი. მაგრამ არ მიღელვია. ვიცოდი, რომ სადმე მუშაობს და შვილებზე ზრუნვითაა დაკავებული. ქუჩაში ჯამილა შემხვდა. ბოლო ინფორმაცია ამინეს შესახებ ერთი წლის წინანდელი იყო. იცოდა, რომ ამინე პარიზიდან წავიდა და სხვა ქალაქში ცხოვრობს. ბოლოს თავადაც დარეკა. ორი წელი იყო გასული. საფრანგეთის სამხრეთის რომელიღაც ქალაქიდან რეკავდა.       ახლობელი და გულითადი იყო. მოცინარ-მოკისკისე, კარგ გუნებაზე. თითქოს, გუშინდელი წასულია ჩვენგანო. ვერ ხვდებოდა, რომ ორი წელი გავიდა (ორი ხანგრძლივი წელიწადი) და ამ ხნის მანძილზე ათასი რამ მოხდა. ორი წელი ხომ იმათ ცხოვრებაში, ვინც დღეებს ვითვლიდით და პატარ-პატარა ბედნიერებებს მისხალ-მისხალ ვწონიდით, ხანგრძლივობით ნოეს სიცოცხლეს უტოლდებოდა. ამინე სხვაგვარი ლოგიკით ქოქავდა საათს: მისი დამოკიდებულება დროის მიმართ ძველი ცოდნიდან, მითოლოგიური ღმერთების რამდენიმემილიონწლიანი ძილიდან საზრდოობდა.       - ამინე! ამდენი ხანი სად იყავი?       - რამდენი ხანი?       - ორი წელი - მთელი ცხოვრება. მე დავბერდი უკვე!       გაიცინა და სიცილი მასვე ჰგავდა, იმდროინდელ ამინეს, თეირანში ჩვენი ბაღის ხეებქვეშ რომ დაბორიალობდა და ოქროსფერ სიზმრებს ხედავდა. მითხრა: "ქალბატონო, ქმარი მყავს. ჩემი ქმარი ახალგაზრდა კაცია. პარკის დარაჯია. ჩვენც პარკში ვცხოვრობთ. დარაჯის ოფისის უკან ორი თვალი სახლი გვაქვს. ჩვენი ბაღი გეგონება. ნეტავ თქვენც ჩამოსულიყავით აქ, ჩვენთან. ღმერთმა მსოფლიოში ყველაზე დიდი ბაღი მე მარგუნა. თქვენთვისა და თქვენი შვილებისთვისაც მოიძებნება ადგილი. ქალბატონო, კიდევ ორი შვილი მყავს - ტყუპები. შალიმე სკოლაში დადის. ფრანგულად ლაპარაკობს. "მადმუაზელ შალიმე". საბრალო რაჯა გამათხოვრებულა. პირველი ცოლი მამასთან დაბრუნებულა. მამაჩემს სიკვდილის წინ თავისი მათხოვრობის მოწმობა მისტერ რაჯასთვის მიუცია. სამუშაო უბანი - მოედანი და ქუჩებიც მისთვის გადაულოცავს. რაც არ უნდა იყოს, მისტერ რაჯა მისი სიძე იყო. შალიმეს მამაა. მეც მინდა ერთხელ ჩავიდე და უკან დავბრუნდე. ჩემი გულის ნახევარი იქაა. ნახევარზე მეტი..."       ტელეფონი გაითიშა. დაველოდე. ვიფიქრე, ხელმეორედ დარეკავს-მეთქი, მაგრამ არ დარეკა. შევეჩვიე ამინეს წასვლა-წამოსვლას. ვიცოდი, რომ ისევ გამოჩნდებოდა. ათი წელი გავიდა მას შემდეგ, რაც ამინე უკანასკნელად ვნახე. კარებზე აკაკუნებენ. არ ჰგავს ჩემი შვილების გაბმულ და მოუთმენელ ზარს. ვიღაც უცხო და ფრთხილი ადამიანის ზარია. ადამიანისა, რომელიც ფიქრობს, რომ მისამართი შეეშალა ან უდროოდ მოვიდა.       - ვინ არის?       დუმილი. კართან ვდგები. უწინ ვინმეს რომ დაეკაკუნებინა, ჩვენი წესისამებრ ("სტუმარი ღვთისაა"), კარს გავაღებდით, გამოკითხვისა და ძრწოლის, უცნობი ადამიანების შიშის გარეშე. დიდი ხანი დაგვჭირდა, სანამ შევეჩვეოდით გამოკითხვასა და სიფრთხილეს, კარის შიგნიდან გადარაზვას და საჭვრეტიდან გახედვას.       კითხვას ვიმეორებ: "ვინ არის?"       უცნობი ხმა მპასუხობს: "მე".       ვინც არ უნდა იყოს ეს "მე", ნაზი და მორიდებული ხმა აქვს. ალბათ მისამართი შეეშალა. კარს ვაღებ. ჩემს წინ შავტუხა გოგონა დგას, დიდი მორცხვი თვალები, გრძელი დაწნული თმა აქვს, ფეხზე სანდლები აცვია, ტანთ - ინდური კაბა, სალათისფერი სარი.       დახვეწილი ფრანგულით მესალმება, აქცენტის გარეშე. შალიმე ჰქვია. თავი დაუხრია. ჭოჭმანობს. რომ გადავეხვევი, ცხვირში დედამისის სურნელი მეცემა. მაგრამ მასავით ლამაზი არ არის. მეუბნება, რომ უნივერსიტეტის ბოლო კურსზეა, სამედიცინო ფაკულტეტზე, პედიატრი უნდა გამოვიდეს. იცინის. დედამისივით ქათქათა კბილები აქვს.       ამბობს, მოჰშენი სკოლაში დადისო. მის ფოტოს მაჩვენებს. ფეხზე ბოტასი აცვია და კვლავინდებურად მსუქანია. ორივეს ფრანგული პასპორტი აქვს, თერთმეტი წლის და-ძმაც ჰყავთ. მამინაცვალი კარგი კაცია. ბავშვებს არჩენს. შალიმე სტიპენდიით სწავლობს და კვირაში სამი დღე ინგლისური წიგნის მაღაზიაში მუშაობს.       მინდა, ამინეს შესახებ მიამბოს, მის ცხოვრებაზე, დიდ ბაღსა და სამომავლო გეგმებზე. გაჩუმდება. იატაკს დააცქერდება და სახეზე ნაზი სევდა აღებეჭდება. ჭკვიანი და მორწმუნე გოგონას სევდა. ბენგალელი გოგონასი.       გული ჩამწყდება. არ მინდა, ვიცოდე. გავიფიქრებ: "უმჯობესია, აქვე, ამავე წამს დავშორდეთ ერთმანეთს. მინდა, წარმოვიდგინო ამინე თავის მწვანე ბაღში და ასეთად დამრჩეს სამუდამოდ მეხსიერებაში".       შალიმეს დუმილს თან რიდი და კმაყოფილება ახლავს. ჩანთას ხსნის და გაყვითლებულ კონვერტს იღებს. მეუბნება: "დედას უნდოდა, ეს სურათი თქვენთვის მომეცა. თქვენი მადლიერი იყო. ექვსი თვის წინ გარდაიცვალა. ორჯერ გაახილა თვალი და თქვენზე მელაპარაკა. თქვენი სახელი ახსენა. წელს სწავლას ვამთავრებ. ბანგლადეშში დავბრუნდები. ისევ წყალდიდობა მოხდა. ბევრი დაიღუპა. ექიმები აკლიათ. მამაჩემიც ავადაა. თვალის ჩინი დაკარგა. უნდა მოვუარო." დედის სიკვდილზე ისე მშვიდად და შეგუებით ლაპარაკობს, რომ მეც ამ დაუჯერებელ ამბავს იოლად ვიღებ. მეტი არაფერი მითხრა. რატომ და როგორ მოხდა? - რა მნიშვნელობა აქვს. სიკვდილი ხომ სიცოცხლის გაგრძელებაა. ერთგვარი მოგზაურობაა. ამინეს ხანგრძლივ გაუჩინარებებს მიჩვეული ვარ და ვფიქრობ, რომ ერთ დღეს ისევ გამოჩნდება. ჩემთვის ნაამბობი ჰქონდა, როგორ მშვიდად და ნელა შორდებოდა დედამისი, მღვრიე ტალღებს მიჰყვებოდა, თვალებში არც შიში ედგა, არც სინანული. კონვერტიდან ამინეს გამოგზავნილ ფოტოს ვიღებ. ფერადი ფოტოა. ამინე ქმარსა და ოთხ შვილს შორის დგას, იღიმის და ბედნიერია. მისი მზერის მიღმა კმაყოფილი ადამიანის სევდა დგაფუნობს. იცის, რომ უკურნებელი სენი სჭირს და მალე მოკვდება, მაგრამ არ ღელავს. თმა გასჭაღარავებია, თვალის უპეები სასიამოვნო ნაოჭებს დაუფარავს. ტანთ თეთრი აბრეშუმის კაბა აცვია, რომელიც უცნაურად გამხდარ ტანზე თხელი ნართივით აქვს შემოხვეული. ეს ცვლილება ლაზათს მატებს. იმ ჩიტის ლაზათს, რომელმაც ბარტყები დააფრთიანა და მზად არის უფრო შორეულ ქვეყნებში გასაფრენად. ტყუპები მამას ჰგვანან - ქერა და ცისფერთვალებანი არიან, მაგრამ დედის ანცი გამოხედვა და ღიმილი გამოჰყოლიათ. ბენგალელ-ევროპელი ბავშვები. მადამ ამინეს შვილები.       ვეკითხები: "მოჰშენი რას აპირებს? - რჩება თუ ისიც ბრუნდება?"       შალიმე ორაზროვნად მპასუხობს. შესაძლოა. არ იცის. მეუბნება: "ეს ბიჭი დედაჩემს დაემსგავსა. ერთ ადგილას ვერ დააბამ. მუშაობა უნდა. სწავლისთვის ნებისყოფა არ ჰყოფნის. თავში სულ მოგზაურობაზე ფიქრი უტრიალებს. რომ დაბრუნდეს კიდეც, არ დარჩება. რაც უნდა, ის ქნას. არ მედარდება. ვიცი, დედაჩემის სული იზრუნებს მასზე."       ქალბატონი შალიმე, პედიატრი, ხელს მართმევს, მემშვიდობება და მიდის. სიარული დედის სასიამოვნო გოგმანს მიუგავს, იმდროინდელი დედამისისა, როცა წარმოსახვით სამყაროში სასიყვარულო სევდიან ფილმში თამაშობდა, როცა სიმღერას ღიღინებდა და სარკის წინ ცეკვავდა. გრძელი, დაწნული თმა კეფიდან წელამდე სცემს. ბზინვარე შავი თმა, ქოქოსის ზეთით გაჟღენთილი. თვალწინ მიდევს ამინეს სურათი, როგორც საინტერესო წიგნის უკანასკნელი თავი. ფოტოზე მისი სახე ცოცხალია და მოძრავი, ყოველ წამს იცვლება. თითქოს ამინეს მთელი ცხოვრება, წინა ცხოვრებები და მის წინაპართა ცხოვრება, ყველა ერთად, როგორც ერთმანეთზე დაყრილი ასობით ფოტო, ამ უკანასკნელი სურათის წიაღში ჩამალულაო. ვხედავ ამინეს, რომელიც მღვრიე ტალღებში ფართხალებს და ქუთუთოებზე ძილის თევზი აზის. წყალდიდობას წაუღია მათი სახლი და ნათესები, დედა, ძმებიც. ოთხივე ძმა. ამინე წყლიდან ამოჰყავთ. სუნთქავს. ცოცხალია. მისი ქალიშვილის ბედისწერა მის მუცელშია დამარხული და ამინეს ქალური სულის სიღრმეში ოდინდელი დედა მის შვილებზე ღელავს. არა აქვს დასასრული ამინეს შორეულ მოგზაურობას. მისი გული უცნობი ჰორიზონტების მიღმა შვილიშვილებისათვის ძგერს. გოლი თარაყი …
დაამატა Kakha to ლიტერატურა at 11:02am on ივნისი 1, 2015
თემა: მფარველი ანგელოზი (დასასრული)
შვებული. მოკლედ, ნამდვილი გიგანტი იყო. და რადგან მანქანის სადგომი მხოლოდ ერთადგილიანი მქონდა, იძულებული გავხდით "როლსი" უამისოდაც ერთი ციცქნა ბაღში დაგვეყენებინა. მანქანის აქეთ-იქით, ორივე მხარეს ცოტა ბალახი დარჩა, რაც რომანტიკულ იერს აძლევდა აქაურობას. ლუისი ჭკუაზე არ იყო, მანქანის ირგვლივ დახტოდა და ჩემს ვერანდაზე მდგარი თავისი საყვარელი სავარძელიც კი გაცვალა ამ საოცრების უკანა სავარძელზე. თანდათან "როლსში" გადაზიდა ყველაფერი, წიგნები, სიგარეტები, ბოთლები, გადაღებებიდან დაბრუნებისთანავე შიგ ჩაჯდებოდა ხოლმე, ფეხებს კარზე გადმოაწყობდა და ტკბებოდა ღამისა და ობის სურნელით, ძველისძველ სავარძლებს რომ ასდიოდათ. მადლობა ღმერთს, "როლსით" ქუჩაში სიარულს მაინც არ აპირებდა. საერთოდ ვერაფრით ვერ მივხვდი, ეს რაღაც როგორ მოაგორეს სახლამდე.       შევთანხმდით, მანქანა ყოველ კვირას უნდა გაგვერეცხა. იმას, ვისაც კვირა დილით თავის გაუბედურებულ ბაღში ძეგლივით ერთ ადგილას მდგარი 1925 წლის "როლს-როისი" არ გაურეცხავს, ძალიან ბევრი დაუკარგავს ცხოვრებაში. საათ-ნახევრის განმავლობაში გარედან ვრეცხავდით ხოლმე მანქანას, ნახევარ საათსაც შიგნიდან. თავიდან ლუისს ვშველოდი, ვწმენდდით ფარებს, რადიატორს, მოკლედ, მთელ წინა მხარეს, შემდეგ უკვე მარტო დავეძგერებოდი სავარძლებს, საკუთარი სახლი არ დამილაგებია არასოდეს ასეთი შემართებით, თხლად წავუსვამდი ცვილს და მერე ნატის ნაჭრით ვასუფთავებდი, ისე ვაპრიალებდი ხის ტორპედოს, სულ ლაპლაპი გაუდიოდა, მერე დავაორთქლებდი ციფერბლატს, მტვერს ვაცლიდი და წამონთებული თვალებთ ვუყურებდი სპიდომეტრს, ამასობაში ლუისს უკვე მაისური გადაეცვა და ბორბლები, სალტეები და ბამპერი მოჰყავდა წესრიგში. პირველის ნახევრისთვის "როლსი" მთელი თავისი დიდებული ბრწყინვალებით წარმოგვიდგებოდა ხოლმე. ჩვენც ბედნიერები ვიყავით, მანქანას გარშემო ვუვლიდით, თან კოქტეილს ვსვამდით და ასეთი მშვენიერი დღის გათენებას ვულოცავდით ერთმანეთს. ვიცი რატომაც: რასაც ვაკეთებდით, სულ ამაო იყო, ერთი შვიდი დღე კიდევ ჩაივლიდა, ამ მანქანით კი, ცხადია, არავინ აპირებდა სიარულს. "როლსს" მაყვლის ბუჩქები გადაფარავდნენ, მაგრამ კვირის თავზე ყველაფერი ისევ განმეორდებოდა. ამიტომაც ბავშვებივით ძლიერად, ღრმად და გულწრფელად გვიხაროდა ეს ამბავი. ხვალ ორშაბათია, ჩვენ ყოველდღიურ საქმიანობას დავუბრუნდებით, დავუბრუნდებით საჭირო და შემოსავლიან სამუშაოს, ჭამის, სმისა და ძილის საშუალებას რომ გვაძლევს და უმტკიცებს გარშემომყოფებს - ჩვენ ვარსებობთ, მაგრამ ღმერთო, როგორ მძულს უამრავი მზაკვრობით სავსე ამგვარი ცხოვრება. რა საინტერესოა - ზოგჯერ იქნებ ღირდეს, თქვენც ჩემსავით შეიძულოთ სიცოცხლე, რომ მერე მისი ნებისმიერი გამოვლინების განუმეორებელი ხიბლი დააფასოთ.       სექტემბრის ერთ დარიან საღამოს ვერანდაზე ვიჯექი, ლუისის ჯემპრში ვიყავი ჩაფუთნული, ფართხუნა, ხორკლიანი და ძალიან თბილი იყო, ზუსტად ისეთი, მე რომ მიყვარს. ცოტა ხნის წინ დიდი ძალისხმევის შემდეგ ძლივს დავითანხმე ლუისი მაღაზიაში წამომყოლოდა და მან, როგორც იქნა, თავისი ბრწყინვალე ხელფასის წყალობით, მთლიანად განაახლა თავისი არარსებული გარდერობი. ჯემპრი მაშინვე მივისაკუთრე, ყოველთვის ჩემს ნებაზე ვექცეოდი იმათ ნივთებს, ვისთან ერთადაც ვცხოვრობდი. ვაღიარებ, ეს ერთადერთი ცოდვაა, რომელშიც მართლა შეიძლება ჩემი დადანაშაულება. მოკლედ, ვთვლემდი, თან დროდადრო არაჩვეულებრივად სულელურ სცენარს ჩავხედავდი ხოლმე, სამ კვირაში ამისთვის დიალოგები უნდა დამეწერა. მგონი ვიღაც გოგო-ბიჭის ამბავი იყო, როგორ გაიცნო ერთმა ჩერჩეტმა გოგომ ერთი ჭკვიანი ბიჭი და როგორ აქცია ამ შეხვედრამ ჭეშმარიტ სრულყოფილებად, თუ რაღაც ამის მსგავსი. ერთადერთ სირთულეს ის წარმოადგენდა, რომ ეს ჩერჩეტი გოგო მე იმ ჭკვიან ბიჭზე უფრო ჭკვიანად მეჩვენებოდა. მაგრამ წიგნი ბესტსელერი გახლდათ და ცვლილებების შეტანა არაფრით არ გამოდიოდა. ვამთქნარებდი და მოუთმენლად ველოდი ლუისის დაბრუნებას. არადა, ვინ დავინახე?! არცთუ ძვირფას ინგლისურ შავი ტვიდის კოსტიუმში გამოწყობილი, გადანაკეცზე ვეებერთელა გულსაბნევდაბნეული - სახელგანთქმული, შეუდარებელი, ჩინეჩიტადან ახლახან დაბრუნებული ლუელა შრიმპი!       იგი ჩემს ღარიბულ სახლთან გადმოვიდა მანქანიდან, რაღაც გადაულაპარაკა თავის ანტილიელ მძღოლს, ჭიშკარი გააღო და ბაღში შემოვიდა, შემოუარა "როლსს" და ჩემ დანახვაზე, მგონი, გაოცებისგან გაუფართოვდა შავი თვალები. შუბლზე ჩამოყრილი თმით, უზარმაზარ ჯემპრში ჩაფუთნული, მოწნულ შეზლონგზე მხართეძოზე წამოწოლილი, წინ სკოჩის ბოთლით - ტენესი უილიამსის რომელიღაც გმირებს ვგავდი, მუდამ მთვრალებსა და მარტოსულებს. სწორედ ამიტომაც მიყვარს ისინი. ლუელას კიბეზე სამი საფეხურიღა ჰქონდა ამოსავლელი, როცა გაჩერდა და მისუსტებული ხმით წარმოთქვა ჩემი სახელი: "დოროთი... დოროთი...". მე მას გაოცებული შევყურებდი, ლუელა შრიმპი ეროვნული სიამაყეა, იგი არსად ჩნდება პირადი მცველის, საყვარლისა და თხუთმეტიოდე ფოტოგრაფის გარეშე. კი მაგრამ, რას აკეთებს ეს ქალი ჩემს ბაღში? ჩვენ ერთიმეორეს ჭოტებივით შევაცქერდით და არ შემეძლო არ აღმენიშნა, რომ იგი გადასარევად ებრძოდა წლებს, 43 წლის ასაკში ჯერაც შემორჩენოდა გარეგნული სილამაზე და ოცი წლის გოგოს უზადო კანი. მან კიდევ გაიმეორა: "დოროთი", მეც ძალისძალად წამოვიწიე სავარძლიდან და ძლივს გასაგონი ხმით წარმოვთქვი "ლუელა". მერე იგი უკვე აჩქარდა, ახალგაზრდა ფურ-ირემივით ამოირბინა დარჩენილი საფეხურები, დავინახე, პიჯაკის ქვეშ როგორ უხტოდა მკერდი, და პირდაპირ მკლავებში ჩამივარდა. იმ წუთას თავში გამიელვა, ორივენი ფრენკის ქვრივები ვართ-მეთქი.       -ღმერთო ჩემო, დოროთი, როცა ვფიქრობ, რომ აქ არ ვიყავი... რომ თქვენ ყველაფერს მარტო მოერიეთ... დიახ, ვიცი... თავი დიდებულად ეჭირაო... უნდა მოვსულიყავი თქვენთან... უნდა...       მას უკვე ხუთი წელი იყო, აღარ აინტერესებდა ფრენკი და ამ ხუთი წლის მანძილზე ერთხელაც არ უნახავს იგი.       ამიტომაც ვივარაუდე, ან არ იცის, დღეს საღამოს რა აკეთოს, ანდა ახალი საყვარელი მის სექსუალურ მადას ვერ აკმაყოფილებს-მეთქი. ლუელა იმ ჯურის ქალი იყო, რომელსაც სრული უფლება ჰქონდა, მსგავსი საფიქრალით აეტკივებინა თავი. ამიტომაც ფილოსოფიური სახით მივუჩოჩე სავარძელიც, ჭიქაც და ჩვენ ორივე ერთხმად შევუდექით ფრენკის ქებას. ლუელამ პირველ რიგში ბოდიში მომიხადა, მაპატიეთ, ფრენკი რომ წაგართვითო. ვნება იყო, გასაგებია. მეც მაშინვე ვაპატიე, დრო ყველაფერს კურნავს და ჩვენ ერთმანეთს გადავეხვიეთ. სულის სიღრმეში ეს ამბავი ძალიანაც მართობდა. იგი ლაპარაკობდა გაცვეთილი ფრაზებით, გულწრფელად იშვიათად იტყოდა რამეს, ოღონდ მაშინაც საოცარ სისასტიკეს იჩენდა. ლუისი რომ გამოჩნდა, უკვე ორმოცდაცხრამეტის ზაფხულს ვიგონებდით.       იგი "როლსის" ბუფერის ქვეშიდან გამოძვრა. იღიმებოდა. ისეთი ტანადი და მოხდენილი იყო, როგორც არასდროს. ძველი ზედა ეცვა, ტილოს შარვალი, შავი თმები თვალებში ეყრებოდა. მე ჩვეულებრივად, ძველებურად შევხვდი, მაგრამ უცებ ყველაფერს ლუელას თვალით შევხედე და კინაღამ გამეცინა - იგი დაიძაბა, დაიძაბა, როგორც ცხენი იძაბება დაბრკოლების გადალახვისას, როგორც ქალი იძაბება კაცთან, რომელიც უცებ სიგიჟემდე მოუნდა. ლუისს ღიმილი სახეზე შეაშრა - ვერ იტანდა უცნობებს. მე თავაზიანად წარვადგინე, ლუელა კი უკვე კბილებამდე იყო შეიარაღებული.       ჩვენ წინ არც სულელი ქალი იჯდა, არც ვამპირი, არამედ მაღალი წრის გონიერი ქალბატონი, თავის საქმის ჭეშმარიტი მცოდნე. აღტაცებული ვადევნებდი თვალს მის გამოსვლას. ერთი წამით არ ცდილა ან ეცდუნებინა, ან აღეგზნო ლუისი. მაშინვე მაღალი წრის საუბარი წამოიწყო, ლაპარაკობდა მანქანაზე, დაუდევრად აიღო ხელში ვისკიანი ჭიქა, უგულისყუროდ გამოჰკითხა ლუისს მომავლის გეგმები, ერთი სიტყვით, კეთილ და უბრალო ქალს თამაშობდა. ღმერთო, რა შორს იყო ეს ყველაფერი ჭეშმარიტებისგან. თუმცა რას ვიზამთ, ეს ხომ ჰოლივუდია. ლუელას მზერაში ამოვიკითხე, რომ ლუისი ჩემს საყვარლად ჩათვალა და გადაწყვიტა, აუცილებლად წავართმევო.       ეს უკვე მეტისმეტი იყო, ჯერ საბრალო ფრენკი, მაგრამ ბოლოს და ბოლოს... თუმცა, ვაღიარებ, ცოტა არ იყოს, გული მომივიდა. მარტო ლუისს რომ გათამაშებოდა, კიდევ ჰო, მაგრამ ჩემი დაცინვაც გადაწყვიტა, ეს კი ნურას უკაცრავად... მან ჩემი თავმოყვარეობა შეურაცხყო, მეც ავდექი და სისულელე ჩავიდინე. მთელი ექვსი თვის მანძილზე პირველად მოვექეცი ლუისს, როგორც ჩემს საკუთრებას. იგი იატაკზე იჯდა, ჩვენ შემოგვყურებდა და თითქმის არ ლაპარაკობდა. მე ხელი გავუწოდე: - ჩემს სავარძელს მოეყრდენით, ლუის, თორემ, იმდენს იზამთ, ზურგი გეტკინებათ.       იგი ახლოს მოიწია, მე თითები დაუდევრად შევუცურე თმაში. მან მაშინვე უკან გადმოსწია თავი, მოულოდნელად მუხლზე დამადო, თვალები დახუჭა და ძალიან ბედნიერი სახით გაიღიმა, დამდუღრულივით გამოვწიე ხელი.       ლუელა გაფითრდა, მაგრამ ეს უკვე სულაც აღარ მსიამოვნებდა: მრცხვენოდა საკუთარი თავის. ლუელა, მარცხის მიუხედავად, ერთხანს კიდევ აგრძელებდა ლაპარაკს, ნამდვილად შესაშური თავშეკავება ჰქონდა, იმიტომ რომ ლუისს თავი არ აუწევია და ეტყობოდა, საერთოდ არ აინტერესებდა ჩვენი საუბარი.       ბედნიერ შეყვარებულ წყვილს ვგავდით და როცა შეცბუნებამ გამიარა, ვიგრძენი, ერთი გადახარხარება ქვეყანას მერჩია. ბოლოს ლუელასაც გამოელია ძალ-ღონე და წამოდგა. მეც წამოვდექი, ამან აშკარად შეაწუხა ლუისი, ისიც წამოდგა, ტანსაცმელი ჩამოიბერტყა და თან ისეთი ცივი, ისეთი ნაღვლიანი, ისეთი გაწამებული თვალებით შეხედა ლუელას, თითქოს ეკითხებოდა, წასვლას აღარ აპირებთო? აი მაშინ ლუელამაც თავის მხრივ ისე გადახედა, თითქოს იგი ადამიანი კი არა, უსულო საგანი ყოფილიყოს.   - მივდივარ, დოროთი, მგონი ხელი შეგიშალეთ. მაგრამ თქვენ თანამოსაუბრე კიდევ გრჩებათ, თუ კარგი არა, ყოველ შემთხვევაში, ლამაზი მაინც.       ლუისმა არაფერი შეიმჩნია. არც მე. ანტილიელ მძღოლს უკვე გაეღო კარი. მაშინ კი იფეთქა ლუელამ: - არ იცით, ახალგაზრდავ, რომ ქალბატონი, წესით, მანქანამდე უნდა მიაცილოთ?       იგი ლუისს მიუბრუნდა და მე დავინახე ცხოვრებაში პირველად როგორ უღალატა თავისმა ცნობილმა თავშეკავებამ.   - ქალბატონი კი, - მშვიდად უპასუხა ლუისმა. მე არ გავნძრეულვარ.       მაშინ ლუელამ ხელი ისე ასწია, თითქოს სილის გარტყმას უპირებსო, მე თვალები მოვჭუტე. ლუელას სახელი თავისი ცნობილი სილებითაც ჰქონდა განთქმული, როგორც ეკრანზე, ისე ცხოვრებაში. ძალიან ოსტატურად აკეთებდა ამას - ჯერ მარჯვნიდან, შემდეგ მარცხნიდან, თან ოდნავადაც არ გაატოკებდა მხრებს, მაგრამ ამჯერად უცებ გაშეშდა. მეც, ჩემი მხრივ, შევხედე ლუისს. იდგა, არ ინძრეოდა, არც არაფერი ესმოდა და ვერც ვერაფერს ხედავდა, ასეთი უკვე მენახა ერთხელ, ნელა სუნთქავდა და ზედა ტუჩი ოფლით დასცვაროდა. ლუელამ ჯერ ერთი ნაბიჯი გადადგა უკან, მერე მეორე, თითქოს უხიფათო მანძილზე გაცლას ცდილობსო. ლუელას შეეშინდა, მეც.   - ლუის! - დავუძახე და ხელები მკლავებში ჩავავლე. თითქოს გამოფხიზლდა და ლუელას ძველმოდურად დაუკრა თავი. იგი კი თვალს არ გვაცილებდა არც ერთს.   - აჯობებდა, ვინმე უფრო ასაკოვანი მოგეძებნათ, დოროთი, და უფრო თავაზიანიც.       ხმა არ ამომიღია. მხოლოდ ტანში გამცრა. გაოგნებული ვიყავი. ხვალ ამას მთელი ჰოლივუდი გაიგებს. ლუელა აუცილებლად იძიებს შურს, რაც, სულ ცოტა, ორ კვირის მანძილზე გაუთავებელ უსიამოვნებებს ნიშნავდა. ლუელა თვალს მიეფარა თუ არა, ვერ მოვითმინე, რომ ლუისისთვის საყვედური არ მეთქვა. პასუხად სიბრალულით სავსე მზერა დავიმსახურე.   - მართლა გაწუხებთ ეგ ამბავი?   - დიახ. მითქმა-მოთქმას ვერ ვიტან.   - მაგას მოვაგვარებ, - მიპასუხა მშვიდად. მაგრამ უკვე გვიან იყო.       მეორე დილით სტუდიისკენ მიმავალ გზაზე ლუელას კაბრიოლეტი მოსახვევში ცუდად შევიდა და ასიოდე მეტრით ქვევით, სან-ფერნანდოს ხეობაში გადაიჩეხა. IX თავი       დაკრძალვა მდიდრულად ჩატარდა. ბოლო ორ თვეში, ჯერი ბოლტონს თუ არ ჩავთვლით, უკვე მეორე ცნობილი ჰოლივუდელი ემსხვერპლა უბედურ შემთხვევას. თაყვანისმცემელთა მიერ გამოგზავნილი ყვავილების ზღვაში ჩაიკარგა საფლავი. იქ პოლთან და ლუისთან ერთად მივედი. ჩემთვის ლუელა მესამე მიცვალებული იყო, ამის წინ - ბოლტონი, უფრო ადრე - ფრენკი. და აი მე კვლავ მივდივარ სასაფლაოს მოვლილ ხეივანში. ვიგონებ სამივეს, ასე განსხვავებულებს და მაინც ერთნაირად სუსტებსა და შეუბრალებლებს, ხარბებსა და უპრინციპოებს. სამივეს, სხვებისა და საკუთარი თავისთვისაც ერთნაირად გაუგებარი გაშმაგებით რომ იბრძოდნენ რაღაცისათვის. მტანჯველი ფიქრია. ნეტავ რა კედელი ჰყოფს ადამიანთა ცხოვრებასა და მათ ყველაზე გულწრფელ სურვილებს, მათ დაუძლეველ სურვილს, ბედნიერები იყვნენ? იქნებ ბედნიერება ის ხატია, რომელსაც თვითონვე ქმნიან და რომელიც არასდროს არ ეთავსება მათ ცხოვრებას, იქნებ ქიმერაა მხოლოდ? იქნებ ეს მეტისმეტი მოცლილობის ბრალია ანდა პირიქით მოუცლელობისა? იქნებ ბავშვობიდან გამოყოლილი სევდაა?       შინ დაბრუნებული კვლავ ჩემს კაცებს შორის ჩავჯექი და დიდხანს ვაჯამებდი შედეგებს, ხან ამათ ვკითხავდი რამეს, ხან ვარსკვლავებს, მაგრამ არც ერთი არ მპასუხობდა. ბოლოს დავასკვენი, ჩემს მსჯელობაში უამრავი რამაა გაუგებარი-მეთქი. "ტრავიატა" ჩავრთე, ეს რომანტიკული მუსიკა ყოველთვის საფიქრელად განმაწყობს ხოლმე. მომბეზრდა სიჩუმე: - ლუის, ბედნიერი ხართ?   - დიახ.       პასუხის სიმოკლემ სასოწარკვეთილებაში ჩამაგდო. გავჯიუტდი: - შეგიძლიათ მითხრათ, რატომ?   - არა.       ახლა პოლს მივუბრუნდი: - თქვენ, პოლ?   - იმედი მაქვს, მალე ვიქნები.       ქორწინებაზე გადამიკრა სიტყვა, სისხლი გამეყინა ძარღვებში. სასწრაფოდ შევცვალე თემა.   - მომაქციეთ ყურადღება, ბოლოს და ბოლოს. აი, ვსხედვართ აქ სამნი, თბილა, დედამიწა ბრუნავს, ჯანმრთელები ვართ, ბედნიერები... მაგრამ რატომღაც ჩვენს ურთიერთობას თან სდევს რაღაც საშინელი... რაშია საქმე?   - შეგვიბრალეთ, დოროთი - გაღიზიანებული ხმით მითხრა პოლმა, - წარმოდგენა არ მაქვს, რაშია საქმე. გაზეთები წაიკითხეთ, სავსეა მასეთი გამოკვლევებით.   - რატომ არასდროს არავინ არ მელაპარაკება სერიოზულად? - გავბრაზდი. - მე რა, რეგვენს ვგავარ თუ იდიოტს?   - აბა, რა აზრი აქვს თქვენთან ბედნიერებაზე ლაპარაკს? - მიპასუხა პოლმა, - თქვენ თვითონ ხომ ხორცშესხმული პასუხი ხართ. ღმერთს ხომ არ ვკითხავ, არსებობ თუ არაო?   - ეს იმიტომ, რომ - წამოიწყო ხმამაღლა ლუისმა და მერე ჩურჩულით განაგრძო, - თქვენ, უბრალოდ, კეთილი ხართ, იმიტომ, რომ ძალიან კეთილი ხართ.       უცებ წამოდგა. პირდაპირ სახეში სცემდა სასტუმრო ოთახიდან შემოსული შუქი, უცნაური გამომეტყველება ჰქონდა და წინასწარმეტყველივით ასწია ხელი.   - შეიგნეთ... შეიგნეთ ბოლოს და ბოლოს... თქვენ კეთილი ხართ. ადამიანები კი, როგორც წესი, არ არიან კეთილები... მმ... საკუთარი თავის მიმართაც კი არ არიან...   - ღმერთო ჩემო, - ჩაერია პოლი, - დასალევად ხომ არ წავსულიყავით? სადმე უფრო მხიარულ ადგილას. რას იტყვით, ლუის?       პოლმა პირველად დაპატიჟა იგი და ჩემდა გასაოცრად, ლუისი დათანხმდა.       ცუდად გვეცვა, ამიტომ გადავწყვიტეთ მალიბუსთან ახლოს, ბიტნიკების ბარში შეგვევლო. ყველანი პოლის "იაგუარში" ჩავსხედით. მე სიცილით შევნიშნე, ლუისი ახლა უკეთესად გამოიყურება, ვიდრე ჩვენი პირველი შეხვედრისას-მეთქი. ამ მოსწრებული ხუმრობის შემდეგ გზას გავუყევით. მანქანას სახურავი გადახდილი ჰქონდა, პირდაპირ ცხვირ-პირში გვცემდა ქარი. თავს საოცრად კარგად ვგრძნობდი, ჩაჭეჭყილი ვიყავი ჩემს საყვარელსა და უმცროს ძმას (ვაჟიშვილს რომ უფრო ჰგავდა), შორის. ორივე ლამაზი, კეთილშობილი, თავაზიანი, ორივე მიყვარს. მიწაში დამარხული ლუელა გამახსენდა და კიდევ ერთხელ გავიფიქრე: ბედმა გამიღიმა, სიცოცხლე მშვენიერია-მეთქი. ბარი, სადაც ჩვენ შევედით, თმა-წვერმოშვებული ახალგაზრდებით იყო სავსე. რის ვაი-ვაგლახით ვიპოვეთ ცარიელი მაგიდა. თუ პოლს მართლა ჩვენი საუბრის შეწყვეტა სურდა, მაშინ დიდებულად გამოუვიდა ყველაფერი: მუსიკას ისეთ ხმაზე უკრავდნენ, არც ერთი სიტყვა არ ისმოდა. გამხიარულებული ბრბო დაუღალავად ცეკვავდა ჯერკის ხმაზე, და ვისკიც ნორმალური იყო. ლუისი გვერდით რომ აღარ გვახლდა, უცებ ვერც შევნიშნე. მოგვიანებით მაგიდასთან მობრუნებულს მზერა გაყინული ჰქონდა და გამიკვირდა - ბევრი არასდროს დაულევია.       უფრო ნელი მუსიკა დაუკრეს და მე პოლთან ერთად საცეკვაოდ გავედი. უკანა გზაზე კი ვიღაც გაოფლილი წვეროსანი დამეჯახა, იქვე მაგიდასთან. მე მექანიკურად ჩავიბუტბუტე: მაპატიეთ-მეთქი. იგი მოტრიალდა და ისე ბოროტად მომაშტერდა, რომ შევცბი. ალბათ თვრამეტის იყო, მეტის არა, ქუჩაში ალბათ უზარმაზარი მოტოციკლეტი უცდიდა და უკვე კარგად გალეშილიყო. შეიძლება იმ ცნობილ შავქურთუკიანებსაც ეკუთვნოდა, რომლებზე ლაპარაკითაც თავის დროზე გაზეთებმა ყურები გამოგვიჭედეს. ზუსტად ასე დამიღრინა: - შენ რაღა გინდა, ბებერო?       აღშფოთებული უკვე პასუხის გაცემას ვაპირებდი, რომ უცებ ვიღაცამ ტყვიასავით ჩამიქროლა გვერდით და ყელში ეცა ნაძირალას. ლუისი იყო! ისინი საშინელი ბრახუნით გაგორდნენ იატაკზე, მაგიდები ააყირავეს და პირდაპირ მოცეკვავეებს შეუცვივდნენ ფეხებში. მე გულის გამგმირავი ხმით ვიკივლე: "პოლ!" და თვალი მოვკარი, ჩემგან სულ რაღაც ორ ნაბიჯში როგორ ცდილობდა იგი გაერღვია ბრბო, მაგრამ აღგზნებული ახალგაზრდები გარს შემოხვეოდნენ მოჩხუბრებს და არ უშვებდნენ. ისევ დავიკივლე: "ლუის! ლუის!" მაგრამ იგი ყრუ ბრდღვინვით განაგრძობდა ძირს გორაობას და თან ჩემს წვერიანს ყელში უჭერდა ხელს. ამ მდგომარეობამ სულ ერთ წუთს გასტანა, ერთ საშინელ წუთს, მეტს არა. მოულოდნელად ორივენი გაშეშდნენ. ბნელოდა და თითქმის ვერაფერს ვარჩევდი, მაგრამ ეს უეცარი უმოძრაობა ჩხუბზე უფრო საზარელად მეჩვენა. ვიღაცამ იყვირა: - გააშველეთ, გააშველეთ.       პოლმა, როგორც იქნა, მოაღწია ჩემამდე. მისწი-მოსწია მაყურებლები, როგორც უკვე გითხარით, და მომვარდა. ახლა მხოლოდ ლუისის ხელს ვხედავდი. ეს გამხდარი, გრძელი ხელი ძველებურად უჭერდა ყელში იატაკზე გაუნძრევლად გაწოლილ ბიჭს. დავინახე, პოლი როგორ სწვდა ამ ხელს და სათითაოდ როგორ გააშლევინა თითები. მერე ვიღაცები დამეჯახნენ და მეც უღონოდ დავენარცხე სკამზე.       დანარჩენი ბუნდოვნად მახსოვს: ერთ კუთხეში ლუისი ეჭირათ, მეორეში შავქურთუკიანს ასულიერებდნენ. პოლიციის გამოძახებას აშკარად არავინ აპირებდა, ჩვენც საჩქაროდ გამოვძვერით ქუჩაში, გაჩეჩილები ძლივს ვითქვამდით სულს. ლუისს უკვე თითქმის დამშვიდებული, გულგრილი სახე ჰქონდა. უხმოდ ჩავსხედით "იაგუარში". პოლმა ღრმად ამოისუნთქა, სიგარეტი ამოიღო, მოუკიდა და მე გამომიწოდა, მერე მეორე ღერს მოუკიდა თავისთვის. მანქანა არ დაუქოქავს. მე მივუბრუნდი და რაც შეიძლებოდა მხიარულად ვთქვი: - ჰოო... რა საღამოა...       პოლს არაფერი უთქვამს, წინ გადაიხარა და ყურადღებით გადახედა ლუისს.   - რა დალიეთ? LSD?       ლუისმა არ უპასუხა. მე სკამზე შევხტი და მისკენ შევტრიალდი. იგი იჯდა, თავი უკან გადაეწია და გაშტერებული სახით მისჩერებოდა ზეცას.   - დაანებეთ თავი, - ჩუმად მითხრა პოლმა - ის ტიპი კინაღამ მოკლა... დოროთი, შეგიძლიათ ამიხსნათ, რა მოხდა?       შევყოყმანდი. არც ისე იოლი ასახსნელი იყო.   - იმ ბიჭმა მიმანიშნა, რომ მე... მმ... ცოტა არ იყოს, ხანში ვარ შესული ასეთი ადგილებისთვის.       ველოდი, პოლი ან იყვირებს, ან უბრალოდ აღშფოთდება მაინც-მეთქი, მაგრამ მან მხოლოდ მხრები აიჩეჩა და ნელა დაძრა მანქანა. სახლში მისვლამდე კრინტი არ დაგვიძრავს. ლუისს მგონი ეძინა და ოდნავი ზიზღით გავიფიქრე, ნამდვილად თავისი LSD-თია გათიშული-მეთქი. სხვათა შორის, ნარკოტიკების საწინააღმდეგო არაფერი მაქვს, უბრალოდ, მე ალკოჰოლიც მყოფნის, დანარჩენი კი მაშინებს. კიდევ თვითმფრინავების მეშინია, წყალქვეშ აკვალანგით ცურვის და ფსიქიატრიის. მშვიდად თავს მხოლოდ მიწაზე ვგრძნობ, რამდენ სიბინძურესაც არ უნდა იტევდეს იგი. როცა შინ მივედით, ლუისი პირველი გადმოვიდა, რაღაც ჩაიბურტყუნა და სახლში გაუჩინარდა. პოლი "იაგუარიდან" გადმოსვლაში მომეხმარა და ვერანდამდე მიმაცილა.   - დოროთი... გახსოვთ, რა გითხარით ლუისზე თავდაპირველად?   - დიახ, მახსოვს, პოლ, მაგრამ ახლა თქვენც ხომ მოგწონთ იგი, თუ ვცდები?   - არა, რა თქმა უნდა. მე...       რაღაც ჩაილაპარაკა გაუგებრად, ასეთი რამ იშვიათად მოსდიოდა ხოლმე. შემდეგ ხელზე ხელი მომკიდა, ამომიტრიალა და მაკოცა.   - იცით, არა მგონია, სრულ ჭკუაზე იყოს, კინაღამ მართლა მოკლა ის ტიპი.   - ვერავინ ვერ დარჩება სრულ ჭკუაზე, იმ წყეულ საზიზღრობას თუ დალევს, - შევეწინააღმდეგე სამართლიანად.   - მიუხედავად ამისა, რაც გააკეთა, ძალადობაა და სულაც არ მსიამოვნებს, რომ თქვენთან ერთად ცხოვრობს.   - გულწრფელად გითხრათ, მგონი, ძალიან ვუყვარვარ და არასდროს არაფერს დამიშავებს.   - ყოველ შემთხვევაში, - მითხრა პოლმა, - იგი მალე ვარსკვლავი გახდება და თქვენც გათავისუფლდებით მისგან. გრანტი მელაპარაკა, დიდ იმედებს ვამყარებთ ლუისზეო, თან ნიჭიერიცაა. დოროთი, როდის გამომყვებით ცოლად?   - მალე, - ვუპასუხე მოკლედ, - ძალიან მალე. გადავიხარე და მსუბუქად ვაკოცე ტუჩებში. მან ამოიოხრა. მე გამოვემშვიდობე და შინ შევედი, რომ მენახა, რას აკეთებდა ჩვენი ამომავალი ვარსკვლავი. იგი ძირს იწვა, მექსიკურ ხალიჩაზე. სამზარეულოში გავედი, ყავა მოვადუღე და ლუისს დავუსხი, თან გულში სიტყვას ვთხზავდი ნარკოტიკების მავნებლობაზე. მერე დავბრუნდი სასტუმრო ოთახში, გვერდით მივუჯექი და მხარზე მაგრად დავარტყი ხელი. ამაოდ.   - ლუის, დალიეთ ყავა.       არ განძრეულა.       ოდნავ შევანჯღრიე, ახლა იგი ალბათ ჩინურ დრაკონებსა და ფერადი გველების რაზმებს ებრძოდა. ცოტა არ იყოს, გავბრაზდი, მაგრამ მაშინვე გავიფიქრე, ამ ყმაწვილმა ხომ ერთი საათის წინ ჩემი ღირსება მუშტებით დაიცვა-მეთქი, ეს კი ისეთი რამაა, ნებისმიერ ქალს მოულბობს გულს. ჩავჩურჩულე: - ლუის... ძვირფასო...       იგი მოტრიალდა, მომეყრდნო. ერთიანად ცახცახებდა, ცალკე ქვითინისა და ცალკე ნერვიული დაძაბულობისაგან, სიმართლე გითხრათ, შემეშინდა. მკერდში ჩამეკრო და ძვირფასი ყავა ხალიჩაზე დამაქცევინა. მე კი ერთსა და იმავე დროს შეძრწუნებულიც და გულაჩუყებულიც, გაუნძრევლად ვიდექი და ყურს ვუგდებდი უცნაურზე უცნაურ ლოცვას, ჩემს თმებში ჩამალული ტუჩები რომ მეჩურჩულებოდნენ.   - შეიძლებოდა მომეკლა... ოჰ! უნდა მომეკლა... რაღაც უნდა გითხრათ... აჰ... აქამდე საიდუმლოდ ვინახავდი... საიდუმლოდ...   - მისმინეთ, ლუის, არ შეიძლება რაღაც წვრილმანის გამო ყელში სწვდეთ კაცს, სისულელეა და მეტი არაფერი.   - ღორი... ნამდვილი ღორი... თვალებიც ნადირის ჰქონდა. ზუსტად ისეთი, როგორიც ყველას აქვს ირგვლივ... თქვენ მართლა ვერ ამჩნევთ?.. ოდესმე ისინი ჩვენც მოგვწვდებიან, აი ნახავთ... დაგვაშორებენ. ისინი თქვენც მოგწვდებიან... თქვენც... თქვენც, დოროთი...       თავზე ხელი გადავუსვი, თმა ავუჩეჩე და საფეთქლები დავუკოცნე, როგორღაც დამანაღვლიანა ამ ბავშვურმა სევდამ. ჩემს მხარზე პატარა ბიჭი ქვითინებდა, ბიჭი, რომელიც ცხოვრებას შეეჯახა. მე დაახლოებით ამგვარი რამ ჩავიბუტბუტე: "დამშვიდდით, დამშვიდით, ყველაფერი კარგად იქნება". მისი სხეულის სიმძიმისაგან კანჭები დამიბრუჟდა, მუხლები მეკეცებოდა, საკუთარ თავს ვუთხარი: არა, ჩემს ასაკში ამგვარი სცენები აღარ შემეფერება-მეთქი. აქ ახალგაზრდა ქალია საჭირო, ის კი დაუბრუნებდა ამ ვაჟბატონს სიცოცხლის ხალისს. რაც შემეხება მე, უკვე მეტისმეტად კარგად ვიცი, რომ ცხოვრებასთან ხუმრობა არ ვარგა.       ფრთხილად გავითავისუფლე თავი მისი მკლავებისგან, ხალიჩაზე გადავაწვინე, პლედი გადავაფარე, და რადგან დაღლილობისგან ძლივს ვიდექი ფეხზე, პირდაპირ დასაძინებლად წავედი. X თავი       შუაღამისას გამომეღვიძა, ჩემი ახალი აღმოჩენის გადამკიდეს სისხლი მქონდა ძარღვებში გაყინული. ალბათ მთელ საათს ვიწექი სიბნელეში ბუსავით, ფაქტებს ვაჯამებდი. მერე სამზარეულოში ჩავედი, ციებიანივით მაკანკალებდა, დავისხი ერთი ჭიქა ყავა, ცოტა კონიაკი ჩავამატე და გადავკარი. ინათა. ვერანდაზე გავედი, მაღლა ავიხედე, აღმოსავლეთით თეთრად შეფერილიყო ცის კიდური. "როლსსაც" შევავლე მზერა, პარასკევი იყო უკვე და მაყვლის ბუჩქებს ისევ შემოეტიათ მისთვის. ლუისის საყვარელი სავარძელიც შევათვალიერე. მერე ჩამოვეყრდენი აივნის მოაჯირს, ხელები მაინც მიკანკალებდა. არ ვიცი, რამდენ ხანს ვიდექი ასე გაოგნებული, ერთი-ორჯერ სავარძელში ჩაჯდომაც ვცადე, მაგრამ იმ ძველმა ფიქრმა შეშინებული თოჯინასავით მაშინვე ზეზე წამომაგდო. ერთი ღერიც კი არ მომიწევია.       დილით, რვა საათზე, ჩემს ზემოთ, ლუისის ოთახში ფანჯარა გაიღო, გამაჟრჟოლა, გავიგონე სტვენა-სტვენით როგორ დაუყვა კიბეს სამზარეულოსაკენ და როგორ დაადგა წყალი. LSD-ის ზემოქმედებამ, ეტყობა, ძილში გაუარა, ღრმად ჩავისუნთქე დილის ჰაერი და მეც სამზარეულოში შევედი. შევატყვე, გაუკვირდა. მე კი წამით ენა ჩამივარდა გაოცებისგან, ისეთი ლამაზი იყო, ისეთი ახალგაზრდა, ისეთი გაჩეჩილი, ისეთი ნამძინარევი.   - გუშინდელისთვის ბოდიშს გიხდით, - მითხრა მაშინვე, - აღარასოდეს აღარ დავლევ ამ საზიზღრობას.   - რა თქმა უნდა, - ვუპასუხე მოღუშულმა და სამზარეულოს სკამზე ჩამოვჯექი. საოცარია, მაგრამ თანამოსაუბრის გამოჩენამ დამამშვიდა. თავიდან იგი უჩვეულო ყურადღებით შესცქეროდა ყავადანში მოთუხთუხე წყალს, თუმცა, ჩემმა კილომ აიძულა, აქეთაც გამოეხედა.   - მოხდა რამე?       ისეთი უმანკო სახე ჰქონდა ხალათმოსხმულს, გაოცებისგან ისე აეწია წარბები, წმინდანს ჰგავდა, წამით შევყოყმანდი კიდეც. საეჭვო დამთხვევათა, არაპირდაპირ მტკიცებულებათა და გაურკვეველ ნიშანთა გრძელი ჯაჭვი, რომელსაც მთელი ღამე ვჭედდი, თვალს და ხელს შუა ჩამომეშალა. ჩავისისინე: - ლუის, ისინი თქვენ არ მოგიკლავთ, ხომ მართალია?   - ვინ ისინი?       ამ პასუხმა, მე პირადად, თავზარი დამცა. შეხედვასაც ვერ ვბედავდი: - ყველა: ფრენკი, ბოლტონი, ლუელა.   - მე მოვკალი.       ჩუმად დავიკვნესე და სკამის საზურგეზე გადავწექი. მან იმავე კილოთი განაგრძო: - მაგრამ თქვენ ნუ იღელვებთ. სამხილები არ არსებობს. ის სამნი თავს აღარ მოგაბეზრებენ.       მან ცოტა წყალი ჩაამატა ყავადანში. მე გაშტერებული ვუყურებდი: - კი მაგრამ, ლუის... გაგიჟდით? ადამიანები ასე არ უნდა დახოცოთ, ასე არავინ არ შვრება.       არცთუ კარგად გამოვხატე ჩემი აზრები, მაგრამ იმდენად ვიყავი გაოგნებული, უკეთესი ვერაფერი მოვიფიქრე. ამგვარ ტრაგიკულ სიტუაციებში არ დაგიდევთ, მონაზონივით ვლაპარაკობ თუ ჩვეულებრივი თანამედროვე ადამიანივით, ყურადღებას არ ვაქცევ რატომღაც.   - რომ იცოდეთ, რამდენი რამ არ შეიძლება, ადამიანები კი მაინც აკეთებენ... თაღლითობენ, ერთმანეთს ქრთამავენ, ამცირებენ, ღალატობენ...   - მაგრამ არ კლავენ, - ვუთხარი მტკიცედ.       მან მხრები აიჩეჩა. მე ტრაგიკულ სცენას ველოდი და ამ მშვიდმა საუბარმა ძალიან შემაშფოთა. იგი მომიბრუნდა: - როგორ მიხვდით?   - ვფიქრობდი. მთელი ღამე ვფიქრობდი.   - ალბათ დაღლილობისგან კვდებით. ყავას არ დალევთ?   - არა. მე სწორედაც რომ არ ვკვდები, - ვუთხარი გესლიანად. - ლუის... ახლა რას აპირებთ?   - არაფერს. ერთმა თავი მოიკლა, მეორე გაძარცვის მიზნით მოკლეს, მაგრამ მოწმეები არ არსებობენ, მესამე ავტოკატასტროფაში დაიღუპა. ყველაფერი კარგადაა.   - კი მაგრამ, მე? - ვიფეთქე მოთმინებადაკარგულმა, - კი მაგრამ, მე? მკვლელთან ერთად ერთ ჭერქვეშ უნდა ვიცხოვრო? და ნება უნდა მოგცეთ, ასე განურჩევლად ხოცოთ ხალხი და თითი არ გავანძრიო?   - განურჩევლად? კი მაგრამ, დოროთი, მე მხოლოდ ისინი დავხოცე, ვინც ტკივილი მოგაყენათ, განურჩევლად არავინ მომიკლავს.   - თავი ვინ გგონიათ? ჩემი პირადი მცველი? მე გთხოვეთ, დამიცავით-მეთქი?       მან როგორც იქნა დადგა თავისი ყავადანი და მშვიდად მომიტრიალდა: - არა, - მითხრა მშვიდად, - მაგრამ მე თქვენ მიყვარხართ.       ამის გაგონებაზე, ერთი მკვეთრად შემოვბრუნდი, უძილობამაც თავისი ქნა, სკამზე ვეღარ შევიმაგრე თავი და ცხოვრებაში პირველად წამივიდა გული.       გონს კანაპეზე მწოლიარე მოვედი, პირველ რიგში ლუისის შეშფოთებული სახე მეცა თვალში. ცოტა ხანს უხმოდ ვუცქირეთ ერთმანეთს, მერე ლუისმა სკოჩის ბოთლი გამომიწოდა. ჯერ ერთი ყლუპი მოვსვი, ისე რომ მისთვის თვალი არ მომიშორებია, მერე - მეორე. გულისცემა დამიწყნარდა თუ არა, მაშინვე ახალი ძალით შემომიტია სიბრაზემ: - აჰ! ე.ი. გიყვარვართ, არა? მართლა? არ მატყუებთ? ის საბრალო ფრენკიც ამიტომ მოკალით? ან ის უბედური ლუელა! კი მაგრამ, პოლს რატომ არ კლავთ? ის ხომ ჩემი საყვარელია?   - იმიტომ, რომ თქვენ გიყვართ პოლი. მაგრამ თუ იგი თქვენს მიტოვებას შეეცდება ან გულს გატკენთ, მასაც მოვკლავ.   - ღმერთო ჩემო, გიჟი ხართ. ადრეც ხოცავდით ხალხს?   - თქვენს გაცნობამდე, არა. არასოდეს. არ დამჭირვებია, არავინ არ მიყვარდა და იმიტომ. იგი უცებ წამოდგა და გაიარ-გამოიარა ოთახში, თან ნიკაპს ისრესდა. ასე მეგონა, საშინელ სიზმარში ვარ-მეთქი.   - იცით, თექვსმეტ წლამდე არავინ მაქცევდა ყურადღებას. არავის არასდროს არაფერი მოუცია ჩემთვის. აი თექვსმეტის მერე ყველას უკვე რაღაც უნდოდა ჩემგან, კაცებს, ქალებს და ა.შ. მაგრამ ერთი პირობით, რომ... მმ...       და აქ მკვლელმა დაიმორცხვა, ეს უკვე მეტისმეტი იყო. გავაწყვეტინე: - დიახ მესმის.   - უანგაროდ არავინ არასდროს დამხმარებია, თქვენ გარდა. ყოველ დღე ვფიქრობდი, აი, ზემოთ რომ ვიწექი, მაშინ, თითქოს ერთ დღესაც მოდიხართ... მმ...       იგი გაწითლდა. მგონი, მეც გავწითლდი. პირდაპირ დ. ჰ. ჩეიზისა და დელის რომანებში მეგონა თავი. განადგურებული ვიყავი.   - როცა მივხვდი, რომ კეთილი ხართ და მხოლოდ ამიტომ დამეხმარეთ, შემიყვარდით. მეტი არაფერი. მშვენივრად ვიცი, რომ ჯერ ისევ ბავშვად მთვლით, რომ პოლ ბრეტი გირჩევნიათ და მე სულაც არ მოგწონვართ, მაგრამ, ყოველ შემთხვევაში, თქვენი დაცვა ხომ მაინც შემიძლია. სულ ესაა.       რა კარგი სათქმელია, სულ ესაა! თან როგორ ამბობს. საშინელ ხათაბალაში გავები. არაფრის გაკეთება არ შემეძლო. დავიღუპე. გზისპირა თხრილიდან შეშლილი, მკვლელი, მანიაკი ამომიყვანია. პოლი მართალი იყო, მართალი იყო, როგორც ყოველთვის.   - მიბრაზდებით?       რა უნდა მეპასუხა. თქვენ გაუბრაზდებით კაცს, რომელმაც სამი ადამიანი მოკლა თქვენი გულისთვის? მგონი, თვითონ სიტყვაც "მიბრაზდებით" სკოლის მოსწავლესავით თქვა. თავი მოვაჩვენე, ვფიქრობ-მეთქი, თუმცა თავში არანაირი აზრი არ მომდიოდა.   - ხომ იცით, ლუის, რომ ჩემი მოვალეობაა, პოლიციას ჩაგაბაროთ?   - თუ ასე გინდათ, - მითხრა მშვიდად.   - აჯობებს, ახლავე დავურეკო, - ვთქვი ჩუმად.       მან წინ დამიდო ტელეფონი და ორივენი ისეთი უმწეო სახეებით დავაშტერდით აპარატს, თითქოს ბოლოში მავთული არ ჰქონოდეს.   - როგორ მოხდა ყველაფერი? - ვკითხე მე.   - ფრენკს თქვენი სახელით დავუნიშნე შეხვედრა სასტუმროში, ნომერი ტელეფონით დავიქირავე. თვითონ ფანჯრიდან გადავძვერი. ბოლტონს მალევე მივუხვდი, რაც უნდოდა, თავი მოვაჩვენე, ვითომ თანახმა ვარ-მეთქი. მან მაშინვე საეჭვო სასტუმროში დამინიშნა შეხვედრა. აღტაცებული იყო. ოთახის გასაღები თავის ხელით მომცა. არავის დავუნახივარ. ლუელას შემთხვევაში მთელი ღამე მისი მანქანის ჭანჭიკებს ვხსნიდი. სულ ეს იყო.   - საკმარისია, - გავაწყვეტინე მკაცრად, - მე რა ვქნა ახლა?       შემეძლო არაფერი გამემხილა და უბრალოდ გამეგდო ლუისი სახლიდან. მაგრამ ეს მტაცებელი ცხოველის პირდაპირ ქუჩაში გაშვებას ნიშნავდა. იგი შორიდან გააგრძელებდა თვალთვალს და მექანიკურად დაიწყებდა ჩემი გარშემომყოფების ხოცვას. შემეძლო მისთვის ქალაქის სასწრაფოდ დატოვება მომეთხოვა, მაგრამ რამდენიმეწლიან ხელშეკრულებაზე ჰქონდა ხელი მოწერილი და მაშინვე მოძებნიდნენ. მისი პოლიციაში დასმენა ნამდვილად არ შემეძლო. საერთოდ ვერასდროს ვერავის დავასმენ პოლიციაში. ჩიხში აღმოვჩნდი.   - იცით, - მითხრა ლუისმა, - არც ერთს არ უწვალია. ყველაფერი ძალიან სწრაფად მოხდა.   - რა ბედნიერებაა, - წავკბინე გესლიანად. - ხომ შეიძლებოდა ჯიბის დანით აგეკუწათ.   - მშვენივრად იცით, რომ არ შეიძლებოდა, - მითხრა ნაზად და ხელზე ხელი მომკიდა. ისე დავიბენი, წინააღმდეგობა არ გამიწევია. მერე ვიფიქრე, ამ თბილ და თხელ ხელს, ჩემი მტევანი რომ ეჭირა ახლა, სამი კაცი ჰყავდა მოკლული და ნეტავ ეს ფიქრი წარმოუდგენელ საშინელებად რატომ აღარ მეჩვენება-მეთქი. როგორც იქნა, განვთავისუფლდი.   - გუშინ იმ ბიჭის მოკვლაც გინდოდათ, არა?   - დიახ. მაგრამ ეგ უნებურად მომივიდა, LSD-თი ვიყავი გათიშული და ვერ ვაცნობიერებდი, რას ვაკეთებდი.   - მაშინ, როდესაც ის ბიჭი... ლუის, ხვდებით რა ჩაიდინეთ?       შემომხედა. მე თვალი შევავლე მის მწვანე გუგებს, ლამაზად მოხატულ ტუჩებს, შავ თმას, სწორ ნაკვთებს და შევეცადე, სინანულის ან სადიზმის კვალი მაინც მეპოვა, მაგრამ ამაოდ. ვერაფერი ვნახე, ჩემდამი უსაზღვრო სინაზის გარდა. ისე მიყურებდა, როგორც პატარა ჭირვეულ ბავშვს, არაფრის გულისთვის რომ ერთ ამბავს ატეხს. დავიფიცებ, რაღაცნაირი შემწყნარებლური მზერა ჰქონდა. ამან სულ მომიღო ბოლო: ავქვითინდი. ლუისმა მკლავებში მომიქცია და თმაზე გადამისვა ხელი, დავემორჩილე.   - აბა, - ჩამჩურჩულა მან, - ახლა რაღა გატირებთ? XI თავი       რაღა თქმა უნდა, ისე მოხდა, როგორც ველოდი და მეტისმეტად ამტკივდა ღვიძლი. დიდი უსიამოვნებების დროს, ჩვეულებრივ, ღვიძლის შეტევა მეწყება ხოლმე. ამჯერად შეტევა ორ დღეს გაგრძელდა, კარგი კი ამ ამბავში მხოლოდ ის გახლდათ, რომ მთელი ორმოცდარვა საათი სხვაზე ვეღარაფერზე ვფიქრობდი. ტკივილმა გამიარა თუ არა, მტკიცედ გადავწყვიტე, ყველაფერს ერთხელ და სამუდამოდ მოვაგვარებ-მეთქი. იქნებ ორი დღე არც იყოს საკმარისი სამი გვამის დასავიწყებლად, მაგრამ პირველმა დაე მან მესროლოს ქვა, ვისაც არასდროს ასტკივებია ღვიძლი.       როცა საწოლიდან წამოვდექი, სისუსტისაგან ფეხები მეკეცებოდა და სიტყვის გაგონებაც არ მინდოდა წარსულ უსიამოვნებებზე, მეტი არაფერი. მკვლელობების გამო იმაზე მეტს როდი ვფიქრობდი, რამდენსაც საგადასახადო დეკლარაციების გამო ვფიქრობ ხოლმე. თან საბრალო ლუისმა მთელი ორი დღე ჩემს საწოლთან გაატარა, საფენები, ტაშტები და გვირილის ნაყენი დაჰქონდა აქეთ-იქით. ეტყობოდა, ძალიან ღელავდა, მე კი ასეთ თავგანწირულ მომვლელს ვერაფრით ვერ ვკრავდი ხელს.       თუმცა გადავწყვიტე, სერიოზულად დავლაპარაკებოდი. როგორც კი ერთი ნაჭერი სტეიკის ჭამა და ერთი ყლუპი ვისკის დალევა მოვახერხე, სასტუმრო ოთახში გამოვიძახე და ულტიმატუმი წავუყენე: 1. ფორმალურად, ჩემი თანხმობის გარეშე, მას სასტიკად ეკრძალებოდა ნებისმიერი ადამიანის მოკვლა, ვინც არ უნდა ყოფილიყო. თავისთავად იგულისხმებოდა, რომ ამ თანხმობას არასდროს მივცემდი, მაგრამ უფრო ჭკვიანურად მივიჩნიე, იმედი მაინც დამეტოვებინა.       2. შეწყვეტდა LSD-ის მიღებას.       3. რაც შეიძლება მალე მონახავდა სხვა საცხოვრებელს.       მესამე პირობის შესრულების ნაკლებად მჯეროდა. მაგრამ ლუისმა უაღრესად სერიოზული სახით მიიღო ყველა პირობა. ვინ იცის, იქნებ მართლა მანიაკია ან სადისტი? ვცადე, ეშმაკურად გამომეკითხა, როგორი გავლენა მოახდინა მასზე ჩადენილმა დანაშაულმა. პასუხმა ცოტა დამამშვიდა. ბოლომდე არა, რა თქმა უნდა, მაგრამ მაინც. აღმოჩნდა, რომ ამ საშინელ ამბავს მასზე ოდნავადაც არ უმოქმედია. ალბათ იმიტომ არ შეეშინდა, რომ თავის არც ერთ მსხვერპლს არ იცნობდა. მაგრამ არც სიამოვნება მიუღია. ეს უკვე რაღაცას ნიშნავდა. მეორე მხრივ, არც სინდისი ქენჯნიდა, არც სირცხვილის გრძნობა აწუხებდა და არც საშინელი სიზმრები ღამღამობით. უკვე საკუთარ თავს ვეკითხებოდი, ეს ყველაფერი ნამდვილად ხდება თუ მეჩვენება-მეთქი.       ჩემი ავადმყოფობის განმავლობაში პოლმა ორჯერ შემომიარა, მაგრამ მე არ დავენახე. შეტევის დროს უბრალოდ საშინელი შესახედავი ვარ. ის აზრი, რომ საყვარელს ჭუჭყიანი თავით, ჩაცვენილი თვალებით და გაყვითლებული კანით უნდა დავხვედროდი, პირდაპირ მზარავდა. სამაგიეროდ, ლუისის გვერდით ყოფნა ოდნავადაც არ მაცბუნებდა. ჩვენ შორის ხომ არაფერი ხდებოდა. თან იმ სამახსოვრო დღეს, სიყვარულში ისეთი ხმით გამომიტყდა, კეთრიც რომ მჭირვებოდა, მაინც ვერ შეაჩერებდა ეგ ამბავი. რაც თან მსიამოვნებდა და თან მწყინდა კიდეც. შევეცადე, ჩემი შეგრძნება პოლისთვის ამეხსნა, როცა გამოჯანმრთელების შემდეგ საყვედურით მითხრა: - ლუისი გივლიდათ, მე კი თქვენი ნახვაც აკრძალული მქონდა.   - ნამდვილი სიმახინჯის განსახიერება ვიყავი, მაშინ რომ გენახეთ, მეორედ აღარც გამოიხედავდით ჩემკენ.   - სისულელეა. იცით, დოროთი, დიდხანს ვფიქრობდი, თქვენსა და ლუისს შორის ხომ არაფერი ხდება-მეთქი, მაგრამ ახლა მშვიდად ვარ. ოღონდ, აბა ვისთან წევს ეს ბიჭი?       იძულებული ვიყავი, მეღიარებინა, რომ თვითონაც არაფერი ვიცოდი. ორი-სამი ღამე შინ არ გაუთევია და ჩავთვალე, რომელიმე მსახიობი გოგოს მკლავებში ნებივრობს-მეთქი. მაგრამ თურმე მან სწორედ იმ ღამეს ან ბოლტონი მოკლა, ან კიდევ ვიღაც-ვიღაცები.       თუმცა გლორია ნეშმა, ძალიან სწრაფად ამომავალმა ყველაზე კაშკაშა ვარსკვლავმა, განსაკუთრებით ახლა, როცა საბრალო ლუელა უკვე ცოცხლებში აღარ ეწერა, შენიშნა იგი და წვეულების მოსაწვევიც კი გამოუგზავნა, სხვაგვარად არ გამოდიოდა, ამიტომ ჩემმა დაპატიჟებამაც მოუწია. პოლს ვკითხე, წამოხვალთ თუ არა-მეთქი. მან თავი დამიქნია.   - ორივეს შემოგივლით. იმედი მაქვს, ამჯერად ჩვენი სამეულის ეს პატარა ერთობლივი გასეირნება წინაზე უკეთ დასრულდება.       მეც ამის იმედი მქონდა.   - და მაინც მიკვირს, რომ იმ უბრალო შეხლა-შემოხლამ თქვენზე ამდენად იმოქმედა. თქვენი შეტევები, დოროთი, მთელი ჰოლივუდისთვისაა ცნობილი. პირველი მაშინ გქონდათ, როცა ფრენკი ლუელასთან ერთად გაემგზავრა, მეორე - როცა ჯერის ბინძური წუწურაქი ხარო, მიახალეთ, მან კი ქუჩაში გამოგაგდოთ, მესამე - როცა თქვენი ძვირფასი მდივანი ფანჯრიდან გადმოვარდა. მაგრამ მგონი ამჯერად სერიოზული არაფერი მომხდარა.   - რას იზამთ, პოლ, ეტყობა ვბერდები. სერიოზული არაფერი მომხდარაო... რომ იცოდეს, ღმერთო, რომ იცოდეს! წამით მისი სახე წარმოვიდგინე და სიცილი ამიტყდა. სათქმელად საძაგლობაა, მაგრამ მთელი ხუთი წუთი სიცილისგან ცრემლად ვიღვრებოდი, უბრალოდ, როგორც ჩანს, ნერვები ცოტა დაძაბული მაქვს. პოლმა ლმობიერი, მომთმენი, მზრუნველი, ჭეშმარიტად ამერიკული, ვაჟკაცური გამომეტყველება მიიღო, ცხვირსახოციც კი გამომიწოდა ჩამოღვენთილი ტუშის მოსაწმენდად. როგორც იქნა, დავწყნარდი, რაღაც სისულელე წავიბურტყუნე და ვაკოცე, რომ ხმა აღარ ამოეღო. ჩემს კაბინეტში ვისხედით, კენდი გავიდა და პოლი სინაზის განსახიერებად იქცა. სათუთად მომხვია ხელი, შევთანხმდით, საღამოს მასთან გაგვევლო. ლუისს დავურეკე, გავაფრთხილე, უჩემოდ ესადილა.       იმ კვირას გადაღებები არ ჰქონდა. შესანიშნავ ხასიათზე ბრძანდებოდა და "როლსთან" ფუსფუსებდა. ვურჩიე, კარგად მოიქეცი-მეთქი და კინაღამ ისევ ამიტყდა სიცილი. შემომფიცა, ხვალ დილამდე ფეხს არსად გავადგამო.       მე ადრინდელივით მქონდა იმის შეგრძნება, თითქოს ყველაფერი სიზმარში ხდებოდა. პოლთან ერთად "რომანოვებში" ვისადილე, შევხვდი უამრავ ადამიანს, რომლებიც საერთოდ არ მიცნობდნენ. ფიქრმა ცოტა მომადუნა. მხოლოდ ღამით, როცა მძინარე პოლთან ჩახუტებული ვიწექი, მას, როგორც ყოველთვის, ლოყა ჩემს მხარზე ჩამოედო, ხოლო მარჯვენა ხელი მკერდზე გადმოეხვია, უცნაურად საზარელი მარტოობა და შიში ვიგრძენი. მე საიდუმლო მქონდა, საშინელი საიდუმლო! არადა, ვერასდროს ვინახავდი საიდუმლოებს. განთიადამდე სულ ამ ფიქრებში ვიყავი. აქედან ხუთ კილომეტრში კი თავის საკუთარ ლოგინში უშფოთველად ეძინა ჩემს საყვარელ მკვლელს და დარწმუნებული ვარ, ყვავილები და ჩიტები ესიზმრებოდა. XII თავი       გლორია ნეშის სახელგანთქმული წვეულებისთვის საფუძვლიანად გამოვიპრანჭეთ. მე შავი, ბრჭყვიალა, პარიზში არანორმალურ ფასად ნაყიდი კაბა ჩავიცვი. ძალიან მოხდენილად მიშიშვლებდა ზურგს, რაც დღემდე ჩემი ერთ-ერთი მთავარი სიამაყეა. ლუისი სმოკინგითა და შავი, კარგად აპრიალებული თმით შეუდარებელი იყო: ახალგაზრდა პრინცს ჰგავდა, თან თითქოს მხეცისაც ეცხო რაღაც. პოლი - ორმოციოდე წლის თავისუფალი ქცევების მქონე, ელეგანტური, საფეთქლებში ჭაღარაშეპარული და დამცინავთვალებიანი მამაკაცი. უკვე ბედს ვიყავი შერიგებული, ჩემი ბრჭყვიალები უიმედოდ ჩაიფერფლება ამათ სმოკინგებს შორის-მეთქი, როცა ლუისმა საზეიმოდ ასწია ხელი: - თქვენთვის ახალი ამბავი მაქვს, დოროთი.       გამაჟრჟოლა. მაგრამ აქ პოლმაც გადაიხარხარა, გაიცინა შეთქმულივით.   - ნამდვილი სიურპრიზია, დოროთი. წავიდეთ.       ლუისი ბაღში ჩავიდა, "როლსში" შეძვრა და რაღაცას დააჭირა თითი. "როლსმაც" ძლივს გასაგონად, თანაბრად დაიბრდღვინა, დაიძრა და ზუსტად ჩემ წინ გაჩერდა. ლუისი გადმოხტა, მანქანას შემოუარა და დიდი მოწიწებით გამიღო კარი. განცვიფრებული ვიყავი.   - ყოველ შემთხვევაში, აქამდე მაინც მოვიდა, - სიცილით თქვა პოლმა, - ნურც ასე ძალიან გაიკვირვებთ. ჩაჯექით, დოროთი. მძღოლო, ჩვენ სახელგანთქმულ გლორია ნეშთან მივდივართ, ჰოლივუდის ცნობილ ვარსკვლავთან, სან-სეტ ბულვარში. ლუისმა მანქანა დაძრა, ტიხარს იქით, სარკეში მის აღფრთოვანებულ, ბავშვურ თვალებს ვხედავდი, ისინი შეშფოთებული შემომყურებდნენ, ვასიამოვნე თუ ვერაო. მან შემომხედა და ჩემი კმაყოფილი ღიმილის პასუხად თვითონაც გაიბადრა. იყო წუთები, როცა მეჩვენებოდა, ყველაფერი მესიზმრება-მეთქი.       ამ უშველებელ გალიაში ძველი ტელეფონის მილაკი მოვსინჯე და ვკითხე: - მძღოლო, "როლსი" როგორ დადის?   - მთელი კვირა ამის შეკეთებას მოვუნდი, არცთუ ტყუილად.       პოლს გადავხედე. მან გამიღიმა.   - უკვე მესამე დღეა, ამას მიმტკიცებს. ხანდახან მგონია, თორმეტი წლისაა-მეთქი, - მიჩურჩულა.       და ისევ ლუისს მიუბრუნდა: - მძღოლო, გირჩევთ, დღეს საღამოს ეარშიყოთ დიასახლისს. თქვენი გულგრილობა შეიძლება არასწორად გაიგონ.       პასუხად ლუისმა მხოლოდ მხრები აიჩეჩა. მე კი სასოწარკვეთილი ვიმედოვნებდი, რომ იმ საღამოს ყველანი განსაკუთრებით თავაზიანად მომექცეოდნენ და ჩემს დამნაშავესაც ცუდი არაფერი მოუვლიდა თავში. ათი დღის მანძილზე მარტო იმას ვაკეთებდი, რომ ლუისს იდეალურ ფერებში ავუწერდი ადამიანებს, ცაში ავიყვანე ყველა ჩემი თანამშრომელი, ყველა მეგობარი, ჰოლივუდი კი, ეს ბინძური ჯუნგლები, აყვავებულ, უმანკო ამურებით სავსე სამოთხედ გადავაქციე. საკმარისი იყო, ვინმე გესლიანად მეხსენებინა, მაშინვე ამ ადამიანის მიერ სამი წლის წინ ვითომდა ჩემთვის გაწეული უდიდესი დახმარება მაგონდებოდა. მოკლედ, მალე ალბათ ნამდვილ იდიოტად გადავიქცეოდი, ან ჩამოყალიბებულ კრეტინად, თუ, რა თქმა უნდა, უკვე არ ვიყავი.       გლორია ნეში თავისი პატარა, 32-ოთახიანი სახლის კართან შემოგვეგება. უკვე ყველაფერი მოემზადებინათ: პროჟექტორები ბაღში, განათებული აუზი, უზარმაზარი მაყალები და საღამოს კაბები. გლორია ნეში ლამაზი ქერა გაღებილი გოგო იყო. იგი, სამწუხაროდ, ჩემზე სულ ცოტა 10 წლით გვიან დაიბადა და შემთხვევას არ უშვებდა ხელიდან, ეს არ გაეხსენებინა, თან მეტისმეტად ალერსიანად აკეთებდა ამას. დროდადრო იგი აღტაცებული წამოიძახებდა: "კი მაგრამ, სახის კანს ასეთ ფერს როგორ უნარჩუნებთ, დოროთი! ოდესმე, სხვა დროს აუცილებლად გამიმხილეთ თქვენი საიდუმლო..." ან ზოგჯერ განსაცვიფრებელი აღფრთოვანებით შემომაცქერდებოდა, თითქოს განსაკუთრებული სასწაული იყოს, თუ ორმოცდახუთი წლის ასაკში ჯერ კიდევ ფეხზე დგახარ. ამჯერად მან სხვა გზა აირჩია. ისეთი გაოცებული თვალებით დამიწყო ყურება, წუთით წვეულებაზე შემთხვევით მოხვედრილ ტუტანხამონად ვიგრძენი თავი. მან მაშინვე წამიყვანა ვარცხნილობის შესასწორებლად, თუმცა მაინცდამაინც ვერ ვგრძნობდი საამისო საჭიროებას. მაგრამ ეს ჩვენში ერთ-ერთი ყველაზე აუცილებელი და თან ხელშეუხებელი რიტუალია. ყველა ქალს თითქოს მანია სჭირს, ყოველ ათ წუთში თმის გასასწორებლად ან შესაპუდრად უნდა გავიდნენ. სინამდვილეში გლორიას ცნობისმოყვარეობა კლავდა და მაშინვე ლუისზე დამაყარა შეკითხვები, რომლებსაც მექანიკურად ვარიდებდი თავს. იგი გაცეცხლდა და რამდენჯერმე სიტყვაც გადმომკრა, არ ავყევი. როცა მისი ბუდუარიდან გამოვდიოდით, სასოწარკვეთილმა უკანასკნელი შეტევა წამოიწყო: - ხომ იცით, დოროთი, როგორ მიყვარხართ, დიახ, დიახ, სულ პატარაობიდან, როცა პირველად იმ ფილმში გნახეთ... აჰ... მოკლედ, აუცილებლად უნდა გაგაფრთხილოთ. ლუისზე უამრავი ჭორი დადის.   - რაო?       სისხლი გამეყინა. ეტყობა, ჩემი ბუნდოვანი წამოძახილი შეკითხვად მიიღო, რადგან პასუხად გაიღიმა: - როგორ ღელავთ! ვაღიარებ, გაგიჟება შეიძლება, ისეთი მაცდურია.   - ჩვენ შორის არაფერი არ ხდება, - მივუგე, - და რა ჭორები დადის?   - .... ამბობენ... ხომ იცით, აქ რა ხალხიც ცხოვრობს, ამბობენ, რომ პოლი, თქვენ და ლუისი...   - რა? პოლი, მე და ლუისი?   - თქვენ სულ ერთად ხართ და ძალაუნებურად...       ყველაფერს მივხვდი და შვებით ამოვისუნთქე.   - ეს ის არ არის, რასაც ფიქრობთ, - ვუთხარი მხიარულად, თითქოს ბავშვურ გასართობზე ვლაპარაკობდით, თუმცა საშინელ სიმართლესთან შედარებით სამთა სიყვარული მართლა უწყინარ თამაშს ჰგავდა. - ოჰ, ეს ის არ არის... სერიოზული არაფერი ხდება.       როცა გლორიას საბოლოოდ ავუბნიე თავგზა, ბაღში ჩავედი, მინდოდა დავრწმუნებულიყავი, რომ ლუისმა დრო არ იხელთა და სადმე ბნელ კუთხეში არ აჩეხა ვიღაც, ვისაც ჩემი კაბის ბრჭყვიალები არ მოეწონა. არა. იგი კეთილგონივრულად ესაუბრებოდა ერთ-ერთ ჰოლივუდელ ჭორიკანას. საღამო ხომ უნდა შემდგარიყო და მეც ყველა აფრა ავუშვი. უამრავ ძველ თაყვანისმცემელს გამოველაპარაკე. მათ ძალიან გამაოცეს თავიანთი საქციელით, ჩემს კაბასა და სახის კანს ერთხმად ასხამდნენ ხოტბას. ჰოდა, დავასკვენი, ღვიძლის ერთი კარგი შეტევა გაახალგაზრდავების საუკეთესო საშუალებაა-მეთქი. უნდა ვაღიარო, ყოველთვის ვინარჩუნებდი მეგობრულ ურთიერთობებს ყოფილ საყვარლებთან. ჩემს დანახვაზე მათ სინანული იპყრობთ, ჩამჩურჩულებენ: "ოჰ, დოროთი, თქვენ რომ მოგენდომებინათ..." და ფრთხილად გადამიკრავენ სიტყვას მოგონებებზე, რომლებსაც ყოველთვის ვერ ვარჩევ ხოლმე ერთმანეთისგან. მეხსიერება, რაც დრო გადის, მით უფრო მისუსტდება.       პოლი შორიდან მადევნებდა თვალს, ჩემი მხიარულების დანახვაზე ეღიმებოდა, ერთი-ორჯერ ლუისის მზერაც დავიჭირე, ეტყობოდა, გლორიამ სერიოზულად შემოუტია. მაგრამ მათთან აბა რა მესაქმებოდა. გართობა მინდოდა, ბოლო დროს ისედაც ბევრი ვინერვიულე. მშვენიერია: შამპანური, კალიფორნიული ღამის სურნელი, წარმოსადეგი, მამაცი და მომხიბვლელი ჰოლივუდელი მამაკაცების უდარდელი სიცილი, რომლებსაც, მადლობა ღმერთს, მხოლოდ ფილმებში ხოცავენ.       დაახლოებით ერთი საათის შემდეგ პოლი ჩემთან მოვიდა. მთელი გულით ვმხიარულობდი და უკვე ცოტა ნასვამიც გახლდით. ვესტერნების მეფე როი დარდრიჯი შესაბრალისი ხმით მეწუწუნებოდა, ოთხი თუ ხუთი წლის წინ ცხოვრება დამინგრიეთო. მოზღვავებული გრძნობებისა და ადრევე გადაკრული მარტინის ბრალი იყო, რომ როიმ პოლი მტრულად შეათვალიერა. ამ უკანასკნელმა არაფერი შეიმჩნია, მკლავში მომკიდა ხელი და გვერდზე გამიხმო: - კარგად ერთობით?   - გადასარევად. თქვენ?   - როცა თქვენი სიცილი მესმის, დიახ, მეც.       მართლაც რა არაჩვეულებრივი კაცია! გადავწყვიტე, მეორე დღესვე გავყოლოდი ცოლად. მერედა, როგორ ოცნებობს ამაზე. ერთი ურყევი წესი მაქვს, მიღებულ გადაწყვეტილებებზე მსგავსი საღამოების დროს ხმამაღლა არ ვლაპარაკობ, მაგიტომაც შევიკავე თავი და პოლისთვის არაფერი მითქვამს. ოღონდ მაგნოლიების ჩრდილით ვისარგებლე და ლოყაზე ნაზად ვაკოცე.   - ჩვენი ბიჭი როგორაა?       პოლს გაეცია: - გლორია ზრუნავს მასზე, როგორც ძაღლი ძვალს, ისე უთვალთვალებს, ერთი ნაბიჯითაც არ შორდება. გამოდის, მისი კარიერა უკვე უზრუნველყოფილია.       "ოღონდ თუ მეტრდოტელის მოკვლას არ გადაწყვეტს", - გამიელვა თავში და გადავწყვიტე, წავალ, დავხედავ, რას აკეთებს-მეთქი, მაგრამ ვერ მოვასწარი: აუზთან ვიღაცამ დაიკივლა. ვიგრძენი, როგორც რომანებშია ხოლმე, ზედ წასმული ლაქის მიუხედავად, ყალყზე როგორ დამიდგა თმა.   - რა მოხდა? - ჩავილაპარაკე მისუსტებული ხმით. მაგრამ პოლი უკვე ბრბოსკენ მირბოდა. მე თვალები დავხუჭე და როცა გავახილე, გვერდით სრულიად დამშვიდებული ლუისი მედგა.   - რენა კუპერი გარდაიცვალა, - თქვა მან უბრალოდ. რენა კუპერი - ის ჭორიკანა, ერთი საათის წინ ლუისს რომ ელაპარაკებოდა. შეძრწუნებული შევყურებდი. რენაზე, ხორცშესხმული სათნოებააო, რა თქმა უნდა, ვერ იტყოდით, მაგრამ ნაძირალების ამ საზიზღარ ბანდას მაინც სჯობდა.   - თქვენ ხომ დამპირდით, - ვუთხარი მე, - ხომ დამპირდით.   - რას დაგპირდით? - გაუკვირდა.   - დამპირდით, თქვენი ნებართვის გარეშე არავის მოვკლავო. სალახანა და არაკაცი ხართ, მკვლელი ხართ, ცივსისხლიანი მკვლელი, თქვენ მაგივრად მე მრცხვენია, ლუის, თქვენ მე მაშინებთ.   - კი მაგრამ, - მითხრა მშვიდად, - მე არ მომიკლავს.   - ვინმე სხვას უამბეთ ეგ ზღაპარი, - გამწარებულმა ხელი ჩავიქნიე, - ვისაც გინდათ, იმას უამბეთ.       პოლი მობრუნდა. ზიზღნარევი გამომეტყველება ჰქონდა, მკლავი მკლავში გამიყარა და მკითხა, გაფითრებული რატომ ხართო. ლუისი არ განძრეულა, გვიყურებდა და ძლივს შესამჩნევად იღიმებოდა. მომინდა, სილა გამერტყა მისთვის.   - საწყალ რენას გულის შეტევა ჰქონდა. წელს უკვე მეათედ. ექიმმა ვერაფერი მოახერხა: გაფრთხილებით ადრევე გაუფრთხილებიათ, მაგრამ რენა მაინც ძალიან ბევრს სვამდა.       ლუისმა ხელები გაშალა და ტყუილ-უბრალოდ დადანაშაულებული კაცივით დამცინავად გაიღიმა. შვებით ამოვისუნთქე, თუმცა მაშინვე ისიც გავივლე გუნებაში, ამიერიდან სიკვდილის ყველა ცნობას, სულერთია გაზეთში წავიკითხავ თუ საუბარში მოვკრავ ყურს, ეჭვის გარეშე ვეღარ შევხედავ-მეთქი.       წვეულების ბოლო დარჩენილი ნაწილი აშკარად ჩავარდა. საბრალო რენა სასწრაფო დახმარების მანქანით წაიყვანეს, ხალხიც მალე გაიკრიფა. საზიზღარ ხასიათზე დავდექით და მე ლუისთან ერთად დავბრუნდი შინ. მან მზრუნველი სახით გამომიწოდა ალკა-ზელცერის აბი და მირჩია, დაწექით, დაიძინეთო. დავუჯერე. უცნაურია, მაგრამ თავს დამნაშავედ ვგრძნობდი! საერთოდაც მორალი ძალიან თავისებური რამაა, ყოველგვარ ცვლილებას იოლად ემორჩილება, გააჩნია, საკითხს რომელი კუთხიდან შევხედავთ, თუმცა მე ჩემს კუთხეს, ალბათ სიკვდილამდე ვერ მივაგნებ, სიკვდილით კი გულის შეტევით მოვკვდები, რაღა თქმა უნდა. XIII თავი       მერე სიმშვიდის დიდებული პერიოდი დადგა. სამმა მშვენიერმა კვირამ ისე ჩაიარა, ერთი უსიამოვნო ამბავიც არ მომხდარა. ლუისი მუშაობდა, პოლიც, მეც, საღამოობით ხშირად ვსადილობდით შინ. შაბათ-კვირას გადასარევი ამინდი დაიჭირა და სანაპიროზე, ქალაქიდან 50 კილომეტრით დაშორებულ, მიტოვებულ ბუნგალოში წავედით, პოლს დაუთმო ვიღაცამ. იგი ზღვასთან ძალიან ახლოს, პატარა კლდის წვერზე იდგა და საბანაოდ საცალფეხო ბილიკით უნდა დავშვებულიყავით ქვემოთ. იმ დღეს ზღვა ღელავდა, მე და ლუისს საშინლად გვეზარებოდა განძრევა, ტერასაზე ვისხედით და იშვიათად თუ გადავხედავდით მარტოდმარტო მობანავე პოლს. მასაც, როგორც ორმოციოდე წლის ყველა კარგად შენახულ მამაკაცს, სპორტსმენად მოჰქონდა თავი და ამან კინაღამ დაღუპა.       პოლი ლამაზი კროლით მიცურავდა ნაპირიდან დაახლოებით 30 მეტრის მოშორებით, როცა უცებ რაღაც დაემართა. ხალათებში შეფუთნული მე და ლუისი ტერასაზე ვისხედით, ზუსტად რვა მეტრზე ვიყავით ზღვის დონიდან და სადღეგრძელოებს ვსვამდით. მოულოდნელად პოლის მისუსტებულ ძახილს მოვკარი ყური, დავინახე, როგორ აიშვირა მაღლა ხელი და როგორ გადაუარა თავზე ტალღამ. ყვირილით წამოვხტი და ბილიკისკენ გავიქეცი, მაგრამ ლუისს უკვე გაეძრო ხალათი, კლდეზე დამტვრევას არ მოერიდა და პირდაპირ ტერასიდან გადაეშვა წყალში. მიცურა პოლთან და ორ წუთში ნაპირზე გამოიყვანა. პოლს წყალი ჰქონდა ნაყლაპი, რის გამოც ერთხანს სულელურად ვუტყაპუნებდი ხელებს ზურგზე. როცა ამონთხევას მორჩა, თავი ავწიე და ჩემ წინ სრულიად შიშველი ლუისი დავინახე. ღმერთმა იცის, ცხოვრებაში რამდენი შიშველი კაცი მინახავს, მაგრამ მაშინ ვიგრძენი, რომ ვწითლდებოდი. ლუისმა დაიჭირა ჩემი მზერა, გვერდზე გახტა და სახლისკენ გაიქცა.       "ძველო, - უთხრა პოლმა მოგვიანებით, როცა ოდნავ გათბა და გროგიც დალია - ძველო, მამაცი ყოფილხართ. აი, მესმის ნახტომი. მგონი, თქვენ რომ არა, ახლა აქ არ ვიჯდებოდი".       ლუისმა მორცხვად ჩაიბურტყუნა რაღაც. გახარებულმა გავიფიქრე, ეს ბიჭი ხალხის ხოცვისა და გადარჩენის მეტს არაფერს აკეთებს-მეთქი. მე იგი ამ ახალ როლში უფრო მომწონდა, ვიდრე წინაში. თავი ვერ შევიკავე, წამოვდექი და ლოყაზე ვაკოცე. ვინ იცის, იქნებ მომეხერხებინა კიდეც და მისგან კარგი ბიჭი გამოსულიყო. რა თქმა უნდა, ცოტა კი დაგვაგვიანდა, თუ საბრალო ფრენკს, ლუელას და სხვებს გავიხსენებთ, მაგრამ იმედი მაინც მქონდა.       მოგვიანებით, როცა პოლის არყოფნით ვისარგებლე და ლუისს გმირული საქციელი შევუქე, ჩემი ოპტიმიზმი ოდნავ ჩაცხრა.   - იცით, - მითხრა ცივად, - ჩემთვის სულ ერთია, პოლი ცოცხალი იქნება თუ მკვდარი.       გაოცებული დავრჩი.   - აბა, მისთვის თავი რატომღა გაწირეთ?   - იმიტომ, რომ თქვენ იგი მოგწონთ და მისი სიკვდილი ძალიან დაგამწუხრებდათ.   - თუ სწორად გავიგე, პოლი ჩემი საყვარელი რომ არ ყოფილიყო, თითსაც არ გაანძრევდით?   - არა.       გავიფიქრე, სიყვარულზე საკმაოდ უცნაური შეხედულება აქვს-მეთქი. აქამდე მსგავსი არაფერი აღმიძრავს ადამიანებში, ეს არ ჰგავდა ვნებას, რომელიც ყოველ ფეხის ნაბიჯზე გვხვდება და რომელსაც განსაკუთრებულობის მსუბუქი ელფერი დაჰკრავს.   - საერთოდ არ მოგწონთ პოლი? უკვე სამი თვეა იცნობთ.   - მე მარტო თქვენ მიყვარხართ, - მითხრა ჩვეული სერიოზულობით - დანარჩენები არ მაინტერესებენ.   - მერე, - განვაგრძე მე - როგორ გგონიათ, ეს ნორმალურია? თქვენი ასაკის მამაკაცს, რომელიც მოსწონთ ქალებს, დროდადრო სჭირდება... .მმმ... არ ვიცი...   - გინდათ, გლორია ნეშთან დავიჭირო საქმე?   - მასთან ან სხვასთან. ჯანმრთელობის კუთხითაც კი... მე მგონი... ახალგაზრდა კაცისთვის სასარგებლოა... რომ... რომ... ენა დამება. რა მჭირს? ვინ მთხოვა, გინდა თუ არა, ოჯახის დიასახლისის როლი ითამაშეო? ლუისმა მკაცრად შემომხედა: - ვფიქრობ, ადამიანები მეტისმეტად ბევრ დროს უთმობენ ამას, დოროთი.   - თუმცა, ეს ცხოვრებაში ერთ-ერთი დიდი სიამოვნებაა. სუსტად შევეწინააღმდეგე, თან გულში გავივლე, თვითონ საკუთარი დროისა და ფიქრების სამი მეოთხედი ამას შევწირე-მეთქი.   - ოღონდ, არა ჩემთვის, - მითხრა ლუისმა.       წამით მან ამღვრეული მზერა შემავლო და კვლავ დაბრმავებულ ნადირს დაემსგავსა. დავფრთხი და სიტყვა ბანზე ავუგდე. სხვა მხრივ ეს გრძელი შაბათ-კვირა ძალიან კარგად გავატარეთ. გავირუჯეთ, დავისვენეთ და შესანიშნავ ხასიათზე დავბრუნდით ლოს-ანჟელესში.       მერედა, როგორ გამომადგა დასვენება! სამი დღის შემდეგ კოვბოებზე ლუისის ცნობილი ფილმის გადაღება უნდა დასრულებულიყო და რეჟისორმა ბილი მაკლეიმ წვეულებისთვის მაგიდები პირდაპირ გადასაღებ მოედანზე დაადგმევინა, ყველაფერი იმ გამოგონილი სოფლის დეკორაციებს, შენობებსა და ფასადებს შორის ხდებოდა, სადაც მთელ ზაფხულს დაეხეტებოდა ლუისი. ცოტა ადრე მივედი, ექვსი ხდებოდა, ბილი ტყუილ სალონში, ფასადის უკან, გამოგონილი უზარმაზარი ქუჩის შუაგულში ვიპოვე. ძალიან ცუდ ხასიათზე იყო, დაღლილი და როგორც ყოველთვის - უხეში. ასისტენტები მოედანს უკანასკნელი სცენის გადასაღებად ამზადებდნენ, თვითონ კი მარტოდმარტო პირქუში გამომეტყველებით უჯდა მაგიდას. ბოლო დროს ბევრს სვამდა, ამიტომაც მხოლოდ მეორეხარისხოვან ფილმებს ანდობდნენ, რაც კიდევ უფრო აცოფებდა. თვალი მომკრა და იძულებული გავხდი, მოკლე და ვიწრო კიბით სალონში ავსულიყავი. გადაიხარხარა: - რაო, დოროთი? თქვენი ჟიგოლოს სანახავად მოხვედით? დღეს დიდი სცენა აქვს. ისე, ყოჩაღ - ლამაზი ბიჭია და ძვირიც არ გიჯდებათ.       გათიშული მთვრალი იყო, ფეხზე ვერ დგებოდა. მე კი ბუნებით მომთმენი ქალი როდი ვარ, როგორც ეს ერთი შეხედვით შეიძლება მოგეჩვენოთ. ჰოდა, საკმაოდ თავაზიანად განვუცხადე, ბინძური ნაბიჭვარი ხართ-მეთქი, მან ჩაიბურტყუნა, ქალი არ იყოთ, ცხვირ-პირს დაგინაყავდითო. მე მადლობა გადავუხადე, გმადლობთ, მართალია მოგვიანებით, მაგრამ მაინც გაგახსენდათ, თქვენ წინაშე სწორედ ქალი რომ დგას-მეთქი.   - ყოველი შემთხვევისთვის მინდა გაცნობოთ, პოლ ბრეტზე დავინიშნე, - ვუთხარი ცივად.   - ვიცი. მთელი ქვეყანა ლაპარაკობს, იმას სამივენი ერთად აკეთებენო.       და კმაყოფილმა გადაიხარხარა, გავიფიქრე, თავში რამეს გავუქანებ-მეთქი, ხელჩანთას მაგალითად. კარებში ჩრდილი გაკრთა. ლუისი იყო. იმ წუთშივე ბოდიშებად დავიღვარე.   - ბილ, ძვირფასო, მაპატიეთ. ხომ იცით, როგორ მიყვარხართ. ბოლო დროს უბრალოდ განერვიულებული ვარ.       მიუხედავად მისი მდგომარეობისა, იგი საკმაოდ გაუკვირვებული დარჩა, მაგრამ მაშინვე მიპასუხა: - ყველაფერი თქვენი ირლანდიული სისხლის ბრალია. მაგრამ თქვენთვის, ძველო, ეს ხომ ახალი ამბავი არ არის.       მან მხარზე ხელი დაარტყა ლუისს და გავიდა. ნერვიული სიცილი ამივარდა.   - კეთილი ბებერი ბილი... მთლად სანიმუშოდ ვერ იქცევა ხოლმე, მაგრამ ოქროს გული აქვს...       ლუისს ხმა არ ამოუღია. კოვბოის კოსტიუმი ეცვა, ყელზე ცხვირსახოცი ეკეთა, გაუპარსავი და დაბნეული იყო.   - თან, - განვაგრძე მე, - ბილი კარგი მეგობარია. რა სცენას იღებთ?   - მკვლელობას, - წყნარად თქვა ლუისმა - ერთ ტიპს ვკლავ, რომელმაც ჩემი და გააუპატიურა. თუმცა გარწმუნებთ, დიდი ყოჩაღობა დასჭირდა.       ჩვენ გადასაღები მოედნისკენ გავემართეთ. ლუისმა ათიოდე წუთით დამტოვა, სცენისთვის უნდა მომზადებულიყო. მე ირგვლივ მიმოვიხედე. ბილის ასისტენტებს ყველაფერი უნაკლოდ მოემზადებინათ, ის კი მაინც შეურაცხმყოფელ შენიშვნებს ისროდა. თავს აშკარად ვეღარ იჭერდა. ბილს ჰოლივუდმა მოუღო ბოლო, სასმელმა და ჰოლივუდმა. კოქტეილის მაგიდები გაეწყოთ და ყველაზე სულწასულებს უკვე ჭიქებიც ეჭირათ ხელში. ასამდე კაცმა მოვიყარეთ თავი დეკორაციებს შორის და ჯგუფ-ჯგუფად ვიდექით კამერის გარშემო.   - მსხვილი პლანი. მაილზ, - დაიყვირა ბილმა, - სად არის?       ლუისი მშვიდად მიუახლოვდა, ხელში ვინჩესტერი ეჭირა, დაბნეული ჩანდა, როგორც ყოველთვის, როცა თავს აბეზრებდნენ.       ბილი დაიხარა, კამერაში ჩაიხედა და ჩხუბი დაიწყო: - ცუდია, ძალიან ცუდია. ლუის, ჩამოიღეთ თოფი, ჩამოიღეთ, დამიმიზნეთ... მე მრისხანება მჭირდება, გესმით? მრისხანება... ღვთის გულისათვის, ნუ გაქვთ ასეთი გამოშტერებული სახე: თქვენ ხომ ნაძირალას კლავთ, რომელმაც თქვენი და გააუპატიურა... აი, ასე უკეთესია... ძალიან კარგი... ახლა გაისროლეთ... გა...       ლუისი არ დამინახავს, ჩემკენ ზურგით იდგა, მან გაისროლა, ბილმა მუცელზე იტაცა ორივე ხელი, სისხლმა იფეთქა და იგი წაიქცა. წუთით ყველა გაქვავდა, მერე დაიფანტნენ. ლუისი სულელური სახით ათვალიერებდა იარაღს. მე შევბრუნდი, დეკორაციის კედელს ობის სუნი ასდიოდა, და ვაღებინე.       პოლიციის ლეიტენანტი ძალიან თავაზიანი კაცი გამოდგა, თან ლოგიკურადაც მსჯელობდა. აშკარა იყო, რომ ვიღაცამ ფუჭი ვაზნები ნამდვილით შეცვალა, აშკარა იყო, რომ ეს ვიღაც იმ ურიცხვი ადამიანიდან ერთ-ერთი გახლდათ, რომლებიც დასანახად ვერ იტანდნენ ბილ მაკლეის, და ასევე შეუძლებელია ის ვიღაც ლუისი ყოფილიყო, იგი ხომ ბილს თითქმის არ იცნობდა, თან იმდენად კეთილგონიერი კი ჩანდა, მკვლელობა ასიოდე ადამიანის თვალწინ არ ჩაედინა. ლუისი შეებრალათ კიდეც, მისი დუმილი და პირქუში გამომეტყველება ელდას მიაწერეს: რა სასიამოვნოა, დამნაშავის ხელში იარაღად იქცე. პოლიციის განყოფილება, სხვა მოწმეებთან ერთად, დაახლოებით საღამოს ათ საათზე დავტოვეთ, ვიღაცამ შემოგვთავაზა, დასალევად წავიდეთო, წვეულებაზე ხომ დალევა ვერ მოვასწარით. მე უარი ვუთხარი, ლუისმაც. უკანა გზაზე არც ერთს სიტყვა არ დაგვცდენია, გაბრაზების თავიც კი აღარ მქონდა. "ყველაფერი გავიგონე", - მითხრა ლუისმა, როცა კიბესთან მივედით. არ მიპასუხია. მარტო მხრები ავიჩეჩე, სამი აბი ძილის წამალი დავლიე და მაშინვე დამეძინა. XIV თავი       პოლიციის ლეიტენანტი ძალიან მოწყენილი სახით იჯდა ჩემს სასტუმრო ოთახში. ლამაზი მამაკაცი იყო - წაბლისფერი თვალები, სავსე ტუჩები - ოღონდ ცოტა გამხდარი.   - ხომ გესმით, ეს წმინდაწყლის ფორმალობაა, - წამოიწყო მან, - მაგრამ მეტი მართლა არაფერი იცით ამ ბიჭზე?   - არაფერი, - ვუთხარი მე.   - და იგი უკვე სამი თვეა აქ ცხოვრობს?   - დიახ.       რაღაცნაირად დამნაშავესავით ვლაპარაკობდი: - თქვენ ალბათ ფიქრობთ, რომ ცნობისმოყვარე არ ვარ.       მან ასწია თავისი შავი წარბები და ზუსტად იმგვარივე გამომეტყველება მიიღო, როგორსაც ხშირად ვამჩნევდი პოლს: - ძალიან რბილად არის ნათქვამი.   - ხომ გესმით, - შევედავე, - მე მგონია, რომ ადამიანებმა უამისოდაც ძალიან ბევრი ვიცით ერთმანეთზე, მოსაბეზრებელია, სხვა თუ არაფერი. ვიცით, ვინ ვისთან ცხოვრობს, როგორ ცხოვრობს, ვის ვისთან სძინავს, ვინ რას ფიქრობს საკუთარ თავზე... ეჰ... და ასე შემდეგ. ცოტა მეტი საიდუმლოება მგონი არ გვაწყენდა, არა? არ მეთანხმებით? აშკარად არ მეთანხმებოდა.   - გააჩნია, როგორ შევხედავთ, - მითხრა ცივად, - ეს აზრი ჩემს გამოძიებას ნამდვილად არგებს. ცხადია, არ ვფიქრობ, რომ მან განზრახ მოკლა მაკლეი. როგორც გავარკვიე, იგი ერთადერთი იყო, ვისაც მაკლეი შედარებით ნორმალურად ექცეოდა. თუმცა, ტყვია სწორედ მან ისროლა და მისი კარიერისთვისვე იქნება უკეთესი, თუ სასამართლოში ფრთიან ანგელოზად გამოვიყვან.   - თავად დაკითხეთ, - დავრთე ნება, - მე მხოლოდ ის ვიცი, რომ ვერმონტში დაიბადა. მეტი არაფერი. გინდათ, გავაღვიძო, თუ კიდევ ინებებთ ყავას?       ეს ამბავი მკვლელობის მეორე დღეს მოხდა. ლეიტენანტმა პირსონმა დილის რვა საათზე წამომაგდო ლოგინიდან. ლუისს ჯერ კიდევ ეძინა.   - გმადლობთ, დიდი სიამოვნებით, - მითხრა მან, - მადამ სეიმურ, მაპატიეთ, მაგრამ საჩოთირო კითხვა უნდა დაგისვათ. როგორი ურთიერთობა გაქვთ ლუის მაილზთან?   - არავითარი, - მივუგე მე, - ისეთი არაფერი ხდება, რაც თქვენ იგულისხმეთ. როგორც ბავშვს, ისე ვუყურებ.       პირსონმა შემომხედა და მოულოდნელად გაიღიმა.   - კარგა ხანია აღარ მნდომებია, ქალისთვის დამეჯერებინა.       მე პირფერულად გავიცინე. სინამდვილეში უბრალოდ მრცხვენოდა - არაფრით არ ვეხმარებოდი ამ საბრალოს, იგი კი ჩემი ქვეყნის კანონს წარმოადგენდა და საშინლად დახლართულ ისტორიაში იქექებოდა. თან, ვფიქრობდი, იგი რომ მსუქანი, მელოტი და უხეში პოლიციელი ყოფილიყო, ჩემი მოქალაქეობრივი სინდისის ქენჯნა გაცილებით სუსტი იქნებოდა-მეთქი. ყველაფერთან ერთად ძილის წამალი ჯერ კიდევ მოქმედებდა და თვალები მეხუჭებოდა.   - ამ ბიჭს წინ ბრწყინვალე კარიერა ელოდება, - თქვა პირსონმა, - შესანიშნავი მსახიობია.       მე ყავადანის წინ გავშეშდი.   - თქვენ საიდან იცით?   - გუშინ გადაღებულ ფირს ვუყურეთ, დამეთანხმეთ, ძალიან მოსახერხებელია პოლიციისთვის პირდაპირ გადაღებული მკვლელობა. საგამოძიებო ექსპერიმენტის ჩატარება აღარც არის საჭირო.       კარი ღია იყო და იგი სასტუმრო ოთახიდან სამზარეულოში მელაპარაკებოდა. მე სულელურად გავიცინე და მდუღარე წყლით თითები დავიფუფქე. მან განაგრძო: - ლუისის სახე იქ მსხვილი პლანითაა გადაღებული, ვაღიარებ, ისე იყურება, კაცს ტანში გაგაჟრჟოლებს.   - ვფიქრობ, ლუისი დიდი მსახიობი გახდება, - მივუგე მე - ყველა ამას ამბობს.       მაცივარზე მდგარ ვისკის ბოთლს ვტაცე ხელი და პირდაპირ მოვიყუდე. თვალები ცრემლებით ამევსო, სამაგიეროდ, ხელები ხმელი ფოთლებივით აღარ მიკანკალებდა. სასტუმრო ოთახში დავბრუნდი და ლეიტენატს ძალიან თავაზიანად გავუწოდე ყავა.   - როგორ გგონიათ, ახალგაზრდა მაილზს მაკლეის მოკვლის არავითარი მიზეზი არ ჰქონდა?   - არავითარი, - მტკიცედ ვუპასუხე. აი, მეც თანამონაწილე გავხდი, თან მარტო საკუთარ თვალში კი არა, კანონის კუთხითაც. ქვეყნის ნებისმიერი ციხე სიხარულით გამიღებდა კარს. რას ვიზამ, მით უკეთესი: ჩავჯდები ციხეში და მოვისვენებ. უცებ წარმოვიდგინე, ხომ შეიძლება ლუისმა დანაშაული აღიაროს, მაშინ ხალხის თვალში მე არა მარტო თანამონაწილე, არამედ ყველა მისი დანაშაულის წამქეზებელიც ვიქნები. ელექტროსკამი არ ამცდება. წამით თვალები დავხუჭე: გავიფიქრე, თავად ბედისწერაა ჩემს წინააღმდეგ-მეთქი.   - სამწუხაროდ, ჩვენც მასე ვფიქრობთ, - გავიგონე პირსონის ხმა, - მაპატიეთ, მინდოდა მეთქვა ჩვენთვის, პოლიციისთვის სამწუხაროდ. ეს მაკლეი, ეტყობა, ნამდვილი მხეცი იყო, ნებისმიერს შეეძლო შესულიყო სარეკვიზიტოროში და ტყვიები შეეცვალა. იქ დაცვაც არ დგას. ამ ამბავს ალბათ დიდი თავის ტეხა დასჭირდება. მე კი ახლა თქვენთან ვკარგავ დროს. არადა, იმდენი საქმეა, წელში ვწყდები.       მერე წუწუნს მოჰყვა, მაგრამ არ გამკვირვებია. ყველა მამაკაცი, ვისაც ვიცნობ - სულერთია, პოლიციელები არიან, ფოსტალიონები თუ მწერლები - ყოველთვის მიყვებიან თავიანთ უსიამოვნებებზე. ერთგვარი ნიჭი მაქვს. საგადასახადოს ინსპექტორიც კი ამიწერს ხოლმე ცოლთან ოჯახური კინკლაობის ამბებს.   - რომელი საათია? - იკითხა ნამძინარევმა ხმამ და კიბეზე ხალათმოსხმული ლუისი გამოჩნდა, თვალებს იფშვნეტდა.       ეტყობოდა, კარგად გამოეძინა, გავბრაზდი. რამდენიც უნდა, იმდენი ადამიანი მოკლას, მაგრამ მაშინ, კეთილი ინებოს, ნუღარ ხვრინავს ლოგინში და თვითონ დახვდეს დილაუთენია მოსულ პოლიციელებს.       მოკლედ წარვადგინე. ლუისს გაკვირვება ოდნავადაც არ დასტყობია. ხელი ჩამოართვა პირსონს, დაბნეული სახით ითხოვა ნებართვა, ყავას დავისხამო და თავისებურად, ოდნავ გამიღიმა. გავიფიქრე, ახალგაღვიძებულზე არ მკითხოს, გუშინდელის გამო ისევ ხომ არ მიბრაზდებითო. საკმარისია. მე თვითონ დავუსხი ყავა, იგი პირსონის წინ მოკალათდა და დაკითხვაც დაიწყო. თურმე, ჩვენი მომხიბვლელი მკვლელი ძალიან კარგ ოჯახში დაბადებულა, მშვენივრად უსწავლია, მასწავლებლები აღფრთოვანებული ყოფილან მისით და მხოლოდ მოხეტიალე ცხოვრებისა და ცვლილებების სიყვარულმა შეუშალა ხელი, ბრწყინვალე კარიერა გაეკეთებინა. პირდაღებული ვუსმენდი. გამოდის, რომ ეს ყმაწვილი ღირსეული მოქალაქე იყო, სანამ დოროთი სემურის არ ჩაუვარდა ხელში, ნომერ პირველ საბედისწერო ქალს, რომელმაც ოთხჯერ უბიძგა დანაშაულისკენ. რაღაც ვერ გავიგე: ცხოვრებაში გულგრილად ჭიანჭველასთვისაც არ დამიდგამს ფეხი, არადა, ყველაფერში მე ვყოფილვარ დამნაშავე.       ლუისმა მშვიდად აუხსნა პოლიციელს, რომ მან, როგორც ყოველთვის, სარეკვიზიტოროში მაგიდიდან აიღო ვინჩესტერი, სადაც ჩვეულებრივ იდო ხოლმე და შემოწმება აზრადაც არ მოსვლია, რადგან აგერ უკვე მერვე კვირა იყო, გადაღებებზე ყველა ამ თოფიდან ისროდა და აქამდე არაფერი მომხდარა.   - და მაკლეიზე რას ფიქრობთ? - ჰკითხა უცებ პირსონმა.   - ლოთი იყო, უბედური ლოთი.   - რა იგრძენით, როცა ძირს დაეცა?   - არაფერი, - ცივად უპასუხა ლუისმა, - გამიკვირდა.   - ახლა რას გრძნობთ?   - ახლაც არაფერს.   - და ძილს არ გიფრთხობთ ის აზრი, რომ ადამიანი მოკალით?       ლუისმა თავი ასწია და ჯიქურ შეაცქერდა პირსონს. ვიგრძენი, ოფლმა როგორ დამიცვარა შუბლი. ლუისმა ნუნა მოიჭამა და ხელები გაშალა.   - არ ვფიქრობ მაგაზე.       ვიცოდი, სრული სიმართლე თქვა და ჩემდა გასაკვირად, მგონი ყველაზე უკეთ სწორედ ამ პასუხმა დაარწმუნა პირსონი მის უდანაშაულობაში. იგი წამოდგა, ამოიოხრა და ბლოკნოტი დახურა.   - ყველაფერი, რაც ახლა მითხარით, უკვე შევამოწმეთ წუხელ, მისტერ მაილზ. ბოდიშს გიხდით, რომ შეგაწუხეთ, მაგრამ წესი წესია. მადამ, უღრმესი მადლობა.       ჭიშკრამდე გავაცილე. მან რაღაც ჩაიბუტბუტა, დაახლოებით, იქნებ როგორმე ჩვენ ორს კოქტეილი დაგველიაო, მე საჩქაროდ დავთანხმდი. გამომშვიდობებისას ისე გავუღიმე, პირი კინაღამ ყურებამდე გამეხა. შინ აკანკალებული შევბრუნდი. საკუთარი თავით უაღრესად კმაყოფილი ლუისი ყლუპ-ყლუპით სვამდა ყავას. შიში სიბრაზედ მექცა.       ბალიშს დავავლე ხელი და თავში ვესროლე, მერე რაღაც იაფფასიანი ჭიქა მომხვდა ხელში, რატომღაც ჩემს სასტუმრო ოთახში რომ იდო და ისიც გავუქანე. ჩქარ-ჩქარა ვესროდი, დაუმიზნებლად, მაგრამ ჭიქა პირდაპირ შუბლში მოვარტყი. სისხლი წასკდა, ისევ ამივარდა ქვითინი. უკვე მეორედ ამ თვეში და ბოლო ათ წელიწადშიც.       ტახტზე დავემხე...       ლუისმა თავი ხელებზე დამადო, ვიგრძენი, თითებს შორის როგორ გამოჟონა სისხლმა. საკუთარ თავს ვკითხე, რატომ არავითარი წინათგრძნობა არ გამიჩნდა მაშინ, ექვსი თვის წინ, როცა ფარებით განათებულ უკაცრიელ გზაზე სწორედ ეს თავი მეჭირა ხელში და როცა სისხლიც სწორედ ასევე მოჟონავდა ჩემს თითებს შორის-მეთქი? იქვე უნდა დაგვეტოვებინა და გავქცეულიყავით ან იქვე მოგვეღო ბოლო. ტირილ-ტირილით ავიყვანე ლუისი სააბაზანოში, სპირტით გავუწმინდე ჭრილობა და პლასტირი დავაკარი. ხმა არ ამოუღია. მეტისმეტად შეცბუნებული სახე ჰქონდა.   - შეგეშინდათ? - მკითხა გაოცებულმა, - კი მაგრამ, სულ ტყუილად.   - სულ ტყუილად, - ვთქვი მწარედ, - ჩემს ჭერქვეშ ცხოვრობს ტიპი, რომელმაც ხუთი ადამიანი მოკლა.   - ოთხი, - შემისწორა მორიდებით.   - ოთხი იყოს... რა მნიშვნელობა აქვს... მერე პოლიციელი მოდის და დილის რვა საათზე მაღვიძებს. თქვენ კიდევ მეუბნებით, სულ ტყუილად შეგეშინდათო. კმარა.   - მაგრამ ასაღელვებელი არაფერი გაქვთ,- მხიარულად მითხრა, - ხომ თვითონ ნახეთ.   - გარდა ამისა... - განვაგრძე მე, - გარდა ამისა... გამოდის, რომ თურმე სანიმუშო ბავშვი ყოფილხართ, კარგი მოსწავლე, კარგი თანამშრომელი, ყველაფერში კარგი. მეშლება რამე? და მე ვინ გამოვდივარ? მატა ჰარი?       გაეცინა: - ხომ გითხარით, დოროთი. თქვენს გაცნობამდე არავინ მყავდა, სულ მარტო ვიყავი, ახლა, როცა ჩემიც მაქვს რაღაც, ვიცავ. სულ ესაა.   - არაფერიც არ გაქვთ, - წამოვისროლე განრისხებულმა, - მე არც თქვენი ნივთი ვარ და რამდენადაც ჩემთვის ცნობილია, არც თქვენი საყვარელი. და თქვენ გადასარევად მოგეხსენებათ, რომ თუ მანამდე ელექტროსკამსაც გადავრჩით და ჩამოხრჩობასაც, გადაწყვეტილი მაქვს, უახლოეს მომავალში პოლ ბრეტს გავყვე ცოლად.       უცებ მკვეთრად მიბრუნდა და ზურგი შემაქცია.   - თქვენ ფიქრობთ, - რაღაცნაირი შორეული ხმით წარმოთქვა მან, - როცა პოლს გაჰყვებით ცოლად, მე თქვენთან ვეღარ ვიცხოვრებ?   - არა მგონია, ეს პოლის გეგმებში შედიოდეს, - წამოვიწყე მე, - რა თქმა უნდა, მას ძალიან უყვარხართ, მაგრამ...       მოულოდნელად ენა დამება. იგი შემოტრიალდა და თავისი, უკვე კარგად ნაცნობი საზარელი გამომეტყველებით შემომხედა. ბრმის მზერით. მთელი ხმით ვიყვირე: - არა, ლუის, არა. თუ თითს მაინც დააკარებთ პოლს, ვეღარასოდეს მნახავთ. ვეღარასოდეს. მე თქვენ შეგიძულებთ, ჩვენ შორის ყველაფერი დასრულდება. სამუდამოდ დასრულდება.       "რა დასრულდება?" - ვკითხე საკუთარ თავს. მან შუბლზე გადაისვა ხელი და გამოფხიზლდა.   - პოლს არ გავეკარები, - თქვა მან, - უბრალოდ, მინდა მთელი ცხოვრება თქვენ გვერდით ვიყო.       იგი ნელა აუყვა კიბეს, თითქოს წელს ქვემოთ მიიღო დარტყმაო. მე ოთახიდან გამოვედი. მზე მხიარულად დაჰნათოდა ძველ ბაღს, "როლსს", ძველებურად ძეგლის როლს რომ ასრულებდა, ჰორიზონტზე აღმართულ მთებს, ამ პატარა სამყაროს, რომელსაც ოდესღაც ასეთი მშვიდი და მხიარული იერი ედო ჩემთვის. მე ჩემს დანგრეულ ცხოვრებაზე წავიტირე ცოტა და შინ შევბრუნდი. ტანსაცმელი უნდა გამომეცვალა. მგონი, ეს ლეიტენანტი პირსონი მართლა ლამაზი მამაკაცია. XV თავი       მესამე დღეს, ორი საშინელი დღის შემდეგ, როცა ძირითადად ასპირინს ვხრავდი და როცა ცხოვრებაში პირველად ტრანკვილიზატორსაც გავუსინჯე გემო, რამაც სულიერად საშინლად გამომფიტა, უკვე თვითმკვლელობაზეც დავიწყე ფიქრი, უბედურებიდან თავის დაღწევის საუკეთესო საშუალებაა-მეთქი, მეჩვენებოდა. მესამე დღეს ქარიშხალი ამოვარდა, უფრო სწორად - ტორნადო. ტაიფუნმა ანამ, - რა მშვენიერი ჩვეულებაა, რომ სტიქიურ უბედურებებს პატარა მომხიბვლელი ლამაზმანების სახელებს არქმევენ, - ჩვენს სანაპიროსაც მოაღწია, გამთენიისას საწოლის რყევამ და წყლის ხმაურმა გამომაღვიძა. რაღაცნაირი მწარე შვება ვიგრძენი, ყველაფერი ერთმანეთში აირია; კართან მაკბეტი მიცდის, სამყაროს აღსასრული დადგა. ფანჯარასთან მივედი და დავინახე, მდინარედ ქცეულ ქუჩაზე როგორ მოცურავდა რამდენიმე ცარიელი მანქანა და კიდევ რაღაც ნაყარ-ნუყარი. მერე მთელი სახლი შემოვიარე და ეზოშიც გადავიხედე, ბაღში ტალღებზე მეთევზის ნავივით ირწეოდა "როლსი". წყალს თითქმის ვერანდამდე ამოეღწია. მე კიდევ ერთხელ მივულოცე საკუთარ თავს, რომ ბაღს მაინცდამაინც დიდი სიყვარულით არ ვუვლიდი ხოლმე: მისგან ალბათ აღარაფერი დარჩა.       დაბლა ჩავედი. ლუისი მეტისმეტად აღფრთოვანებული სახით იდგა ფანჯარასთან. საჩქაროდ დამისხა ყავა. თვალებში ისევ მაკლეის მოკვლის შემდეგ გაჩენილი მავედრებელი მზერა ჩასდგომოდა: ბავშვის მზერა, რომელსაც სურს, რომ საძაგელი ანცობა აპატიონ. მე მაშინვე უკარება გამომეტყველება მივიღე.   - დღეს სტუდიაში ვერ წავალთ, - თქვა მან მხიარულად, - ყველა გზა დაკეტილია, ტელეფონიც არ მუშაობს.   - შესანიშნავია.   - საბედნიეროდ, გუშინ ტოჯისთან ორი სტეიკი და რამდენიმე კექსი ვიყიდე, თქვენ რომ გიყვართ ისეთი, ხილით.   - გმადლობთ, - ვუთხარი საკუთარი ღირსების შეგრძნებით. მაგრამ სინამდვილეში მეც კმაყოფილი ვიყავი. თუ გინდა, ნუ წახვალ სამსახურში, იბორიალე ხალათმოსხმულმა და ტოჯის უგემრიელეს ღვეზელი ჭამე... არც ისე ცუდია. თან მაშინ სულისშემძვრელ წიგნს ვკითხულობდი არისტოკრატების მდიდრულ ცხოვრებასა და დელიკატესებზე. შემეძლო, მკვლელობებსა და ამინდზე აღარ მეფიქრა.   - პოლი ალბათ გაბრაზდა, - მითხრა ლუისმა, - შაბათ-კვირას თქვენი ლას-ვეგასში წაყვანა უნდოდა.   - ეგ არსად გაგვექცევა, - ვუპასუხე მე, - თან წიგნიც დასამთავრებელი მაქვს. თქვენ რის გაკეთებას აპირებთ?   - მუსიკას დავუკრავ, - მითხრა მან, - მერე საჭმელს მოგიმზადებთ, რამის დალევაც შეიძლება, არა?       სიხარულისაგან ჭკუაზე აღარ იყო. მთელი დღის მანძილზე მხოლოდ მას ვეკუთვნოდი და ამიტომ დილიდანვე ზეიმობდა.       თავი ვერ შევიკავე და გავუღიმე.   - ჯერ დაუკარით, სანამ მე ვკითხულობ, რადიო და ტელევიზორი, სულერთია, მაინც არ მუშაობს.       დამავიწყდა მეთქვა, ლუისი ხშირად აიღებდა გიტარას და საკმაოდ უცნაურ, ნელ და სევდიან მელოდიებს უკრავდა ხოლმე, რომლებსაც მგონი თვითონვე იგონებდა. იმიტომ გადამავიწყდა, რომ საერთოდ არ ვგიჟდები მუსიკაზე.       მან აიღო გიტარა და დაკვრა დაიწყო, გარეთ ქარიშხალი მძვინვარებდა, მე კი ცხელ ყავას ვსვამდი ჩემი საყვარელი მკვლელის გვერდით. ავღიღინდი. საშინელებაა პირდაპირ, რა ცოტა რამაა საჭირო ბედნიერებისთვის! ფუსფუსებ, იბრძვი, თავს იცავ, ფიქრებს ვერ იშორებ და უცებ ბედნიერება პირდაპირ შუბლში გხვდება რიყის ქვასავით ანდა მზის სხივივით, შენც ივიწყებ წარსულს და ყოველი წვრილმანით ხარობ.       ასე გავიდა დღე. ლუისმა ჯინის თხუთმეტი დოლარი მე გამომართვა - მადლობა ღმერთს, საჭმლის მომზადების ნება დამრთო, თვითონ გიტარაზე უკრავდა, მე ვკითხულობდი. მასთან სულაც არ მომწყენია, კატასავით ალერსიანი იყო. მხრებგანიერი პოლი კი ხანდახან ოდნავ მაღიზიანებდა. წარმოდგენასაც ვერ ვბედავდი, რას დაემსგავსებოდა დღევანდელი დღე, ლუისის ნაცვლად აქ პოლი რომ ყოფილიყო. ალბათ, აუცილებლად ტელეფონის შეკეთებას მოინდომებდა, "როლსს" დაამაგრებდა, დარაბებს დახურავდა, სცენარის დამთავრებაში მომეხმარებოდა, ნაცნობებზე ილაპარაკებდა, სიყვარულით დაკავდებოდა ან კიდევ რამეს მოიგონებდა... ერთი სიტყვით, იმოქმედებდა. ლუისს კი ეს საერთოდ არ აინტერესებდა. სახლი ნოეს კიდობანივით რომ წაეღო წყალს, იგი მაინც მოდუნებული, ბედნიერი სახით გააგრძელებდა გიტარაზე დაკვრას. თუ დავუფიქრდები, ტაიფუნ ანას შუაგულში გატარებული ეს დღე სრულიად არაჩვეულებრივი გამოვიდა.       ღამით ქარიშხალმა გაორმაგებული ძალით განაგრძო თავისი ბოროტი ხუმრობა. ერთმანეთის მიყოლებით ავად ჯახუნობდნენ დარაბები. ირგვლივ არაფერი ჩანდა, არ მახსოვს, ჩვენს მხარეში ამგვარი რამ ადრე მომხდარიყოს. "როლსი" ხან კარებს ეხეთქებოდა, ხან კედელს, გარეთ დარჩენილი უზარმაზარი გამძვინვარებული ძაღლივით. შემეშინდა. დავასკვენი, ღმერთი უსაზღვრო სიკეთე კია, მაგრამ ბოლო დროს მის მორჩილ მსახურს ძალიან მკაცრად მექცევა-მეთქი. ლუისი, რაღა თქმა უნდა, აღფრთოვანებული იყო, ჩემი შეშინებული სახეც ართობდა აშკარად და ტრაბახობდა. ოდნავ გაღიზიანებული ადრე წავედი ჩემს ოთახში, დავლიე, ეს უკვე ჩვეულებად მექცა, ძილის წამალი, არადა, აქამდე მთელი ცხოვრება უწამლოდ გავატარე და ვცადე დამეძინა. ამაოდ. ქარიშხალი ხროვის მშიერი ბელადივით ყმუოდა, სახლს სულ ტკაცა-ტკუცი გაუდიოდა, ნაშუაღამევს კი უბრალოდ რწევა დაიწყო, პირდაპირ ჩემ ზემოთ სახურავი გასკდა და წყალი თავზე გადმომეღვარა.       დავიკივლე და უნებურად სისულელე ვქენი, თავზე ზეწარი წავიფარე, მერე წამოვხტი, გამოვვარდი ოთახიდან და ლუისს ჩავუვარდი მკლავებში. ბნელოდა. მან თავისთან წამიყვანა, მეც ხელისცეცებით წავყევი, აქ სახურავი რაღაც სასწაულის ძალით ჯერ კიდევ მრთელი იყო. ქარიშხალს სახლისთვის სახურავი სანახევროდ გადაეხადა და ბუნებრივია, წყალიც ჩამოვიდა.       ლუისმა გადასაფარებელი გადააძრო საწოლს და ისე დამიწყო გამშრალება, თითქოს ბებერი ჯაგლაგი ვყოფილიყავი, თან იმ მეეტლის კილოთი მებურტყუნებოდა, შეშინებულ ოთხფეხს რომ ამშვიდებს: "აბა... აბა... არა უშავს... ყველაფერი კარგად იქნება", მერე სანთებელა აიღო, სამზარეულოში ჩავიდა ვისკის მოსაძებნად და მუხლებამდე სველი მობრუნდა.   - სამზარეულო წყლითაა სავსე, - მაცნობა მხიარულად, - სასტუმრო ოთახში ტახტი და სავარძლები დაცურავენ. ეს წყეული ბოთლიც დაცურავდა და სულ შემთხვევით დავიჭირე. ავეჯი ძალიან სასაცილო სანახავია. ეს უშველებელი, გამოშტერებული მაცივარიც კი ბოთლის საცობს დამსგავსებოდა.       სულ არ მეჩვენა სასაცილოდ ეს ამბავი, მაგრამ მესმოდა, რომ ყველაფერს ჩემს გასამხნევებლად აკეთებდა. ზეწარში გახვეულები ვისხედით მის საწოლზე, ვკანკალებდით და პირდაპირ ბოთლიდან ვსვამდით, ბნელოდა.   - რა ვქნათ? - ვკითხე მე.   - გათენებას დავუცადოთ, - თქვა ლუისმა მშვიდად, - კედლები მყარია. თქვენ ჩემს ლოგინში უნდა დაწვეთ, ჩათბეთ და დაიძინოთ.       დავიძინო... სულ გაგიჟდა ეს ბიჭი. მაგრამ შიშისა და სასმელისგან თავბრუ დამეხვა და საწოლზე გავიჭიმე. იგი ჩემ გვერდით იჯდა, ფანჯრის ფონზე, რომლის მიღმაც ღრუბლის ნაგლეჯები მიქროდნენ, ვხედავდი მის პროფილს. უკვე მეჩვენებოდა, ეს ღამე აღარასდროს დამთავრდება, მე კი მალე მოვკვდები-მეთქი, სევდა მომერია და რაღაც ბურთივით მომაწვა ყელში, პატარა გოგო ვიყავი თითქოს.   - ლუის, მეშინია, გთხოვთ, გვერდზე მომიწექით, - ვუჩურჩულე.       მან არაფერი მიპასუხა, მაგრამ მაშინვე ადგა, შემოუარა საწოლს და გვერდით მომიწვა. ორივენი ზურგზე ვიწექით, იგი უხმოდ ეწეოდა სიგარეტს.       მოულოდნელად განსაკუთრებით ძლიერი ტალღისაგან ატაცებული "როლსი" იმ კედელს მოეხეთქა, რომლის შიდა მხარესაც ჩვენ ვიმყოფებოდით. კედელი საზარელი გრუხუნით შეყანყალდა, მე ლუისის მკლავებში აღმოვჩნდი. ყველაფერი გაუცნობიერებლად მოხდა, აუცილებლად მჭირდებოდა მამაკაცი, რომელიც მომხვევდა ხელს და მაგრად ჩამიხუტებდა. ლუისი ასეც მოიქცა. მაგრამ ამავე დროს იგი დაიხარა ჩემკენ და უჩვეულო სინაზით დამიწყო კოცნა შუბლზე, თმებზე, ტუჩებზე. თან სასიყვარულო შელოცვასავით იმეორებდა ჩემს სახელს, რომელიც მის თმებში ჩაფლულს ცუდად მესმოდა. "დოროთი, დოროთი, დოროთი..." - ლუისის ხმა ვერ ფარავდა ქარიშხლის ღრიალს, მე არ გავნძრეულვარ, მისი მხურვალე სხეულის გვერდით თავს თბილად ვგრძნობდი და ერთადერთი ბუნდოვანი ფიქრი მიტრიალებდა, რომ ეს ადრე თუ გვიან მაინც უნდა მომხდარიყო და არც იმხელა საშინელებაა-მეთქი.       მაგრამ არა, მაინც არ უნდა მომხდარიყო. ამას უცებ მივხვდი და იმავე წამს ლუისზეც ყველაფერი გავიგე - რას ნიშნავდა ეს მკვლელობები, ეს სულელური პლატონური სიყვარული ჩემ მიმართ. მე სწრაფად, ძალიან სწრაფად გავუძალიანდი და მანაც მაშინვე გამიშვა. წამით ორივენი ისე გავქვავდით, თითქოს გველი გამსხლტარიყოს ჩვენ შორის. მე აღარ მესმოდა ქარის ღრიალი, მის ხმას ჩემი გულისცემა ახშობდა და იმიტომ.   - აი, უკვე ყველაფერი იცით, - ნელა წარმოთქვა ლუისმა და სანთებელა აანთო. ალის შუქზე არაჩვეულებრივად ლამაზი ჩანდა... ოღონდ მარტო, სრულიად მარტო... ოჰ, ეს სრული, საშინელი მარტოობა... ხელი გავუწოდე საზარელი სიბრალულით ატანილმა. მაგრამ მას კვლავ დაებინდა მზერა, უკვე ვეღარ მხედავდა, სანთებელა ჩააქრო და ორივე ხელი ნელა წამიჭირა ყელში.       მე ოდნავადაც არ ვარ მიდრეკილი თვითმკვლელობისკენ, მაგრამ წამით გამიჩნდა სურვილი წინააღმდეგობა არ გამეწია. არც კი ვიცი, რატომ. სიბრალულსა და სინაზეს, რასაც მე მისდამი ვგრძნობდი, ისე მივყავდი სიკვდილისკენ, თითქოს იგი თავშესაფარი ყოფილიყოს. შეიძლება სწორედ ამან მიშველა. ერთ წამსაც არ მიყოყმანია. ყელში წაჭერილმა თითებმა გამახსენეს, რომ ამქვეყნად სიცოცხლეზე ძვირფასი არაფერია და მე მშვიდად ავლაპარაკდი, თან ყოველ წამს შეიძლებოდა სული ამომხდომოდა: - თუკი ასე გსურთ, ლუის... მაგრამ მტკივა... იცით, ყოველთვის მიყვარდა სიცოცხლე. მზეც ძალიან მიყვარს, მეგობრებიც და თქვენც, ლუის.       თითები უფრო და უფრო მაგრად მიჭერდნენ. უკვე სული მეხუთებოდა.   - რა გეშველებათ უჩემოდ, ლუის... ხომ იცით, მოიწყენთ... ლუის, ძვირფასო, გთხოვთ, გამიშვით.       უცებ მან თითები გაშალა და აქვითინებული დაემხო ლოგინზე. მე მხარზე მოხერხებულად ჩამოვადებინე თავი და დიდხანს უხმოდ ვეფერებოდი თმაზე. ცხოვრებაში ჩემ გვერდით სულ რამდენიმე მამაკაცს უტირია და ისე არც არაფერი მიჩუყებს გულს და არც არაფერი მხიბლავს, როგორც უცხო და მოულოდნელი მამაკაცური სევდა. მაგრამ აქამდე არავის მიმართ არ მიგრძნია ამხელა სინაზე და სიყვარული, როგორიც ამ ბიჭისადმი ვიგრძენი, წუთის წინ კინაღამ რომ დამახრჩო. მადლობა ღმერთს, კარგა ხანია ხელი ჩავიქნიე ლოგიკაზე.       ლუისს მალევე ჩაეძინა. ქარიშხალიც დაცხრა. მთელი ღამე მხარზე მედო მისი თავი. ვდარაჯობდი, თან მოწმენდილ ცასა და მიმქროლავ ღრუბლებს ვადევნებდი თვალს. ბოლოს, როგორც იქნა, თავხედურად ამოვიდა მზე და განადგურებულ დედამიწას გადმოხედა. ასე დასრულდა ჩემს სიცოცხლეში საუკეთესო სასიყვარულო ღამე. XVI თავი       თუმცა ყველაზე უარესი ის იყო, რომ მეორე დღეს ყელზე საეჭვო ლაქები გამიჩნდა. შეფიქრიანებული სახით ვიყურებოდი სარკეში. ცხოვრებაში პირველად, როცა პოლმა დარეკა, ვუთხარი, თანახმა ვარ, ცოლად გამოგყვე-მეთქი, ის ბედნიერებისგან მგონი კინაღამ გადაირია. მერე ლუისს ვაცნობე, პოლს ცოლად მივყვები, საქორწინო მოგზაურობით ევროპაში მივდივართ და ჩემს არყოფნაში სახლს თქვენ გიტოვებთ-მეთქი.       ქორწილი ათ წუთში, მოწმეებად ლუისი და კენდი იყვნენ. მერე ბარგი შევკარი, ლუისს მოვეხვიე, მალე დაბრუნებას დავპირდი. მანაც, თავის მხრივ, სიტყვა მომცა, რომ კარგად მოიქცეოდა, ბეჯითად იმუშავებდა და ყოველ კვირა გაწმენდდა "როლსს" ბალახ-ბულახისაგან. ორიოდე საათის შემდეგ უკვე პარიზისკენ მივფრინავდი და ილუმინატორიდან გავცქეროდი თვითმფრინავის ვერცხლისფერ ფრთებს, მუქ-ლურჯ ღრუბლებს რომ მიაპობდა. მეჩვენებოდა, თითქოს საშინელი სიზმარი მესიზმრა და ახლაღა გამოვფხიზლდი. პოლი თავის თბილ და ძლიერ ხელს ხელზე მიჭერდა. პარიზში ერთ თვეზე მეტხანს დარჩენას არ ვაპირებდით, მაგრამ ჯეისგან დეპეშა მივიღე: იტალიაში ერთ ჩემს უბედურ კოლეგას თავი ვერ მოება სცენარისათვის და დაეხმარეო. თავის მხრივ პოლსაც უნდა ენახა ვიღაცები ლონდონში, სადაც RKB საწარმოო სახლის გახსნას აპირებდა. ამიტომ ჩვენ მთელი ექვს თვეს შეუსვენებლივ დავქროდით ლონდონს, პარიზსა და რომს შორის. აღფრთოვანებული ვიყავი: უამრავი ადამიანი გავიცანი, ძალიან ხშირად ვნახულობდი ქალიშვილს, ვბანაობდი იტალიაში, გართობით კი პარიზსა და ლონდონში ვერთობოდი. თავიდან ფეხებამდე ახლებში გამოვეწყვე. პოლს ბადალი არ ჰყავდა და მეც ძველებურად ვაღმერთებდი ევროპას. დროდადრო ლუისისგან წერილებს ვიღებდი. პატარა ბავშვივით მწერდა ბაღზე, სახლზე, "როლსზე" და მორცხვად, მორიდებით ჩიოდა, აღარ ჩამოდიხართო? მაკლეის სიკვდილის გამო საზოგადოებამ ყურადღება მიაქცია ლუისის პირველ ფილმს და გადაღებები განახლდა. ამჯერად ჩარლზ ფოტს, ძალიან კარგ რეჟისორს მიანდეს საქმე, მან ჩათვალა, ზოგიერთი სცენა არაფრად ვარგა და თავიდან უნდა გადავიღოთო, ჰოდა, ლუისმაც კვლავ მოირგო კოვბოური ტანისამოსი. მგონი, როლი გაეზარდა კიდეც. მაგრამ ამაზე ისე იწერებოდა, იფიქრებდით, წუწუნებსო, ამიტომ ძალიან გამიკვირდა, როცა ამერიკაში დაბრუნებამდე სამი კვირით ადრე გავიგე, ფილმი შესანიშნავი გამოსულიყო და ახალგაზრდა ლუის მაილზს იქნებ ოსკარისთვისაც კი გამოეკრა ხელი, იმდენად ბრწყინვალედ ეთამაშა თავისი როლი.       სიურპრიზები ამით არ დასრულებულა. როცა ლოს-ანჯელესში ჩავფრინდით, ლუისი აეროპორტში დაგვხვდა. ჯერ მე გადამეხვია პატარა ბავშვივით, შემდეგ პოლს და აწუწუნდა. "ისინი" სულ თან დამდევენ, "ისინი" გამუდმებით მთავაზობენ კონტრაქტებს, რომლებსაც თავს და ბოლოს ვერ ვუგებ, "მათ" უზარმაზარი აუზიანი სახლი დამიქირავეს, "ისინი" განუწყვეტლივ მირეკავენო. ეტყობოდა, დაბნეული და გაღიზიანებული იყო. იმ დღესაც რომ არ ჩამოვსულიყავით, ნამდვილად გაიქცეოდა. პოლი გულიანად იცინოდა, მე კი დავასკვენი, ლუისი გამხდარა და ცუდად გამოიყურება-მეთქი.       მეორე დღისთვის "ოსკარების" გადაცემის ცერემონიალი უნდა გამართულიყო. მთელი ჰოლივუდი ესწრებოდა, მორთული, მოკაზმული, ელვარე, ლუისმა მიიღო "ოსკარი". სცენაზე დაბნეული გამოვიდა, მე კი ფილოსოფიურად გავიფიქრე, რომ სამი ათასი კაცი მკვლელს უკრავდა ტაშს. მაგრამ მე რაღა გამაკვირვებს.       "ოსკარების" გადაცემის შემდეგ ჯეი გრანტმა ლუისის ახალ სახლში წვეულება მოაწყო. ჯეის ემჩნეოდა ძალიან კმაყოფილი იყო საკუთარი თავით და ყველაფერი დამათვალიერებინა: ლუისის ახალი ტანსაცმლით გამოვსებული კარადები, ახალი მანქანებით სავსე სადგომი, ძვირფასი ოთახები, სადაც ლუისს უნდა დაეძინა და სტუმრები მიეღო.       ლუისი ბურტყუნ-ბურტყუნით დაგვდევდა. მე ხელსაყრელი მომენტი შევურჩიე, მივუბრუნდი და ვკითხე: - უკვე გადმოიტანეთ აქეთ თქვენი ძველი ჯინსები?       მან უარის ნიშნად შეშინებული გამომეტყველებით გადააქნია თავი. საღამოს გმირის როლისთვის ლუისი უცნაურად მარტოსული ჩანდა. იგი კმაყოფილდებოდა იმით, რომ ფეხდაფეხ დამდევდა, და მიუხედავად ჩემი არაერთი მცდელობისა, უარს ამბობდა, მეტი ყურადღება მიექცია თავისი სტუმრებისათვის. მოკლედ, ზურგს უკან უკვე ვგრძნობდი ზოგიერთების მრავალმნიშვნელოვან მზერას, რამაც მაიძულა მალე წამოვსულიყავი შინ. ვისარგებლე იმით, რომ ლუისი ვიღაცას ელაპარაკებოდა, პოლს ხელი გავუყარე და ვუჩურჩულე, ძალიან დავიღალე-მეთქი.       ადრევე გადავწყვიტეთ ჩემთან გავჩერებულიყავით, დროებით მაინც, რადგან პოლის ბინა ცენტრში მდებარეობდა, მე კი ქალაქგარეთ მიყვარს ცხოვრება. დაახლოებით ღამის სამი საათი იყო. ჩვენ შეუმჩნევლად გამოვიპარეთ და მანქანისკენ წავედით. უზარმაზარ, გაბრდღვიალებულ სახლს, აუზში მოელვარე წყალს, ხოლო ფანჯრებში ადამიანთა ჩრდილებს რომ ვუყურებდი, გავიფიქრე, ერთი წლის წინ ზუსტად ამ გზაზე მოვდიოდით, როცა ვიღაც ბიჭი ბორბლებში ჩაგვივარდა-მეთქი. მთელი წელი გავიდა... თან როგორი წელი!       თუმცა საბოლოოდ ყველაფერი კარგად დამთავრდა, ოღონდ, რა თქმა უნდა, არა ფრენკის, ლუელას, ბოლტონისა და მაკლეისათვის.       პოლმა უკუსვლით ოსტატურად გააძვრინა მანქანა ორ ახალთახალ "როლსს" შორის და მერე ნელა დაძრა წინ. ფრთხილად ავუარეთ გვერდი "როლს-როისებს" და გზაზე გამოვედით. და, როგორც ერთი წლის წინ, ახლაც ფარების შუქზე ახალგაზრდა ხელებგაშლილი მამაკაცის ფიგურამ გაიელვა. მე შიშისაგან დავიკივლე. ლუისმა მანქანასთან მოირბინა, კარი გამოაღო და ორივე ხელი დამიჭირა. სულ ერთიანად ცახცახებდა.   - შინ წამიყვანეთ, - შემევედრა იგი, - წამიყვანეთ, დოროთი, არ მინდა აქ დარჩენა. მან თავი მხარზე დამადო, მერე ასწია და დაჭრილი კაცივით ამოიოხრა. მე ჩავიბურტყუნე: - კი მაგრამ, მისმინეთ, ლუის, თქვენი სახლი ხომ აქ არის. ამდენი ადამიანი გელოდებათ და...   - მე სახლში მინდა, - მითხრა ჯიუტად.       პოლს გადავხედე. ჩუმად იცინოდა. უკანასკნელად ვცადე გაბრძოლება: - საბრალო ჯეიზეც იფიქრეთ, მან ხომ ამდენი რამ გააკეთა თქვენთვის... გაცოფდება, თქვენ რომ ასე გაიქცეთ.   - ჰოდა, მოვკლავ, - თქვა ლუისმა და მე შევხტი, მივხვდი, თუ სასწრაფოდ არ დავთანხმდებოდი, ძალიან მალე ჯეი გრანტის დაკრძალვაზე მომიწევდა წასვლა, იგი ან სატვირთოს ჩაუვარდებოდა თავისივე სახლის წინ, ან შემთხვევით სტრიხინით მოწამლულ სენდვიჩს შეჭამდა. სასწრაფოდ მივიწიე და ძალაგამოცლილი ლუისი ჩემ გვერდით სავარძელში ჩაენარცხა. პოლმა დაძრა მანქანა. ისევ სამნი მივქროდით წინ; გაშტერებული ვიჯექი. მაგრამ ლუისს ზნეობაზე პატარა ლექცია მაინც ჩავუტარე, თან ვუხსნიდი, ახლა ჩვენთან იმიტომ მოდის, რომ აღელვებულია და გასაგებიცაა რატომ, მაგრამ ორ-სამ დღეში ისევ შინ უნდა დაბრუნდეს. ადამიანები ვერ გაუგებენ, თუკი იგი ასეთ ბრწყინვალე სახლში ცხოვრებაზე უარს იტყვის და ა.შ.   - მე შემეძლო თქვენთან მეცხოვრა, აქ კი ყველანი ერთად ვივლიდით საბანაოდ, - მითხრა საქმიანად.       მერე მხარზე ჩამომადო თავი და ჩაიძინა. ჩვენ გადმოვიყვანეთ იგი მანქანიდან, თავის ძველ პატარა ოთახში ავიყვანეთ და დავაწვინეთ. მან თვალები გაახილა, შემომხედა, გამიღიმა და კვლავ ღრმა ძილს მისცა თავი. მე და პოლი ჩვენთან ავედით, გახდა დავიწყე და პოლს მივუბრუნდი: - როგორ გგონია, დიდხანს გაგრძელდება ასე?   - მთელი ცხოვრება, - დაუდევრად მითხრა პოლმა, - და მგონი, ეს შენც მშვენივრად მოგეხსენება.       გამიღიმა. ვცადე, წინააღმდეგობა გამეწია, მაგრამ გამაწყვეტინა: - შენ რა, ბედნიერი არ იქნები მაგით?   - ვიქნები, - მივუგე მე, - ძალიან ბედნიერი ვიქნები.       სიმართლე ვუთხარი. ცხადია, იოლი არ იქნება ჩემთვის, დროდადრო ლუისს ვინმეს მოკვლაში შევუშალო ხელი, მაგრამ თუ კარგად ვადევნებ თვალს და თუ გაგვიმართლებს... ვნახოთ. როგორც ყოველთვის, ამ წყეულმა სიტყვამ კვლავაც დამამშვიდა და მეც სასმელის წრუპვა-წრუპვით გავემართე სააბაზანოსკენ. ფრანსუაზ საგანი …
დაამატა ლაშა to ლიტერატურა at 2:03pm on ივლისი 31, 2015
თემა: პალეოგრაფია, ეპიგრაფიკა, დიპლომატიკა, წყაროთმცოდნეობა
მოვიდა და დღესაც, როდესაც გვინდა ვინმეს წარსულის შესახებ მოვუთხროთ, ვამბობთ: "გინდა მოგიყვე ამ ოჯახის, ადამიანის, ორგანიზაციის, შენობის და ა.შ. ისტორია?" ჰეროდოტე ძვ. წ. 484-425 ჰეროდოტე იყო ბერძნულ ქალაქ- სახელმწიფო ჰალიკარნასიდან, ამიტომ მას ჰეროდოტე ჰალიკარ- ნასელსაც ეძახდნენ. ბერძენ- სპარსელთა ომები ძვ. წ. 500-449. მიმდინარეობდა. ჰეროდოტემ ამ ომების მხოლოდ ძვ.წ. 500-478 წლების ისტორია დაწერა. "ქართველთა ცხოვრებაში" საქართველოს ისტორია გადმოცემულია უძველესი დროიდან XVII ს-ის ჩათვლით.       ძვ. წ. V ს-ის ბერძენმა სწავლულმა ჰეროდოტემ "ისტორია" თავის თხზულებას უწოდა, რომელშიც ბერძენთა და სპარსელთა გარდასული ომები აღწერა. ამგვარად, ისტორიულ თხზულებას პირველად ეწოდა "ისტორია". ეს სახელი მეცნიერების ამ დარგის აღსანიშნავად მალევე დამკვიდრდა. ამიტომ, ჰეროდოტე სამართლიანად მიიჩნევა ისტორიის მეცნიერების მამად და პირველ ისტორიკოსად.       აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ძველი ქართველი ისტორიკოსები თავიანთ ქმნილებებს "ისტორიას" ნაკლებად არქმევდნენ და მათ ქართულად "ამბავს", "ცხოვრებას" ან "მატიანეს" უწოდებდნენ. ამიტომაც ჰქვია ადრე შუა საუკუნეებში შექმნილ და შემდგომში (XI-XVIII სს-ში) განვრცობილ საქართველოს ისტორიის ამსახველ თხზულებას "ქართველთა ცხოვრება".       თუ ჩვენ ისტორიას, როგორც მეცნიერების დარგს განვიხილავთ, ვნახავთ, რომ მისი კვლევის საგანი შეიძლება დავიწროვდეს ან გაფართოვდეს. ჩვენ შეიძლება შესწავლის საგნად დავისახოთ მთელი კაცობრიობის წარსული, ამას მსოფლიო ისტორია სწავლობს; ან რომელიმე კონტინენტი, თუ რეგიონი, მაგალითად, ევროპის, ან მახლობელი აღმოსავლეთის ისტორია, რაც, ბუნებრივია, დასახელებული რეგიონის ქვეყნების და იქ მცხოვრები ხალხების წარსულის შესწავლას გულისხმობს. ამას რეგიონალური ისტორია ეწოდება. ისტორიის ობიექტი ცალკეული ქვეყნის წარსულიცაა, მაგალითად, საქართველოს ისტორია, თურქეთის ისტორია, საფრანგეთის ისტორია და ა.შ. ზოგჯერ ისტორიკოსის კვლევის საგანს კონკრეტული ქვეყნის რომელიმე პროვინციის, ქალაქის, სოფლის, ციხე-სიმაგრის წარსული ან საზოგადოების ცალკეული ფენის, სამეფო დინასტიის, ცნობილი, თუ ნაკლებად ცნობილი საგვარეულოს წარსული წარმოადგენს.       რას ნიშნავს კაცობრიობის წარსული ცხოვრების შესწავლა? პოლიბიოსი ძვ. წ. 200-118       წარსულის შესწავლა, უპირველეს ყოვლისა, მის რეკონსტრუქციას აღდგენას გულისხმობს. ისტორიკოსმა უნდა წარმოაჩინოს, თუ როგორ და რას აწარმოებდა საზოგადოება მისი წარსული ცხოვრების სხვადასხვა პერიოდებში: როგორი შრომის იარაღები ჰქონდა; მეურნეობის რა დარგებს მისდევდა; რითი იკვებებოდა; როგორი საცხოვრებელი ჰქონდათ ადამიანებს; რითი იმოსებოდნენ; როგორი სახელმწიფო კანონები; ადათ-ჩვევები და რწმენა-წარმოდგენები წარმართავდა მათ ცხოვრებას; როგორი იყო სხვადასხვა ეპოქებში მეცნიერების განვითარების დონე: როგორ ხსნიდნენ სხვადასხვა ფიზიკურ მოვლენებს, როგორ აღიქვამდნენ სამყაროს; როგორი იყო ადამიანების გემოვნება როგორი ხელოვნების ნიმუშები, რა ტიპის ლიტერატურული ნაწარმოებები იქმნებოდა; რა ურთიერთობები ჰქონდათ ადამიანებს მეზობელ თუ შორეულ ქვეყნებთან: როგორ ვაჭრობდნენ, რა ეკონომიკური და პოლიტიკური ინტერესები იწვევდა ომებს თუ ამყარებდა მშვიდობას.       ისმის კითხვა: რამდენად მნიშვნელოვანია ადამიანებისათვის ისტორიის, ანუ წარსულში მომხდარი ამბებისა და პროცესების ცოდნა?       ისტორიის შესწავლას ადამიანები ყოველთვის დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ. ვინაიდან ისტორიის ცოდნა ადამიანთა საზოგადოებისათვის მეხსიერების ქონის ტოლფასია საზოგადოებას შესაძლებლობა ეძლევა გააანალიზოს შორეულ თუ ახლო წარსულში ჩადენილი შეცდომები, ან მიღწეული წარმატებები, ამის გარეშე კი შეუძლებელია საზოგადოების წინსვლა. წარსულის შემეცნებას, სხვა ყველა ცოდნაზე უფრო მეტად, შეუძლია სარგებლობა მოუტანოს ადამიანებს "ჩვენთვის აუცილებელია ყველას მივმართოთ დარიგებით, შეისწავლონ და შეითვისონ ასეთი ხასიათის (იგულისხმება ისტორიული, რედ.) თხზულებები. რადგან წარსულის შემეცნებას, სხვა ყველა ცოდნაზე უფრო მეტად შეუძლია სარგებლობა მოუტანოს ადამიანებს. ... არა მარტო ესა თუ ის ისტორიკოსი ... არამედ, შეიძლება ითქვას, ყველანი იმ რწმენით იწყებენ და ასრულებენ, რომ ისტორიიდან ამოღებულ გაკვეთილებს ყველაზე უფრო მეტად მივყავართ განათლებისაკენ და გვამზადებენ საზოგადოებრივი საქმეების დაწყებისათვის. სხვა ადამიანების განცდილი არის დამაჯერებელი და ერთადერთი დარიგება, რომელიც გვასწავლის ვაჟკაცურად გადავიტანოთ ბედის ცვალებადობა. ამიტომ არავისათვის არ არის საჭირო, ყველაზე ნაკლებად კი ჩვენთვის, გავიმეოროთ ყოველივე ის, რაც სხვებმა უკვე კარგად თქვეს, იმიტომ, რომ ის გამორჩეული ამბები, რომლებზედაც ჩვენ საუბარს ვაპირებთ, თავისთავად მიიზიდავს ყველას - მოხუცია ის თუ ახალგაზრდა, ჩვენი თხრობის ყურადღებით წასაკითხად. სინამდვილეში, განა შეიძლება მოინახოს ისეთი ადამიანი, რომელიც არ ისურვებს გაიგოს, როგორ და რა საზოგადოებრივ დაწესებულებათა დროს თითქმის მთლიანად მოექცა ჩვენი ქვეყანა (იგულისხმება საბერძნეთი, რედ.) ერთიანი რომის ხელისუფლების ქვეშ? არასოდეს ადრე არ ყოფილა ამის მსგავსი და ნუთუ შეიძლება ვინმე, იმდენად გატაცებული იყოს სხვა სანახაობებით, ან კიდევ მეცნიერების სხვა დარგებით, რომ არ დაინტერესდეს შეთავაზებული ცნობებით? პოლიბიოსი, მსოფლიო ისტორია       რის საფუძველზე შევისწავლით და როგორ აღვადგენთ საზოგადოების წარსულში განვლილ გზას, ანუ ისტორიას? ილია ჭავჭავაძე (1937 -1907) ქართველი პოეტი, მწერალი და საზოგადო მოღვაწე       ისტორიის წყარო. ისტორიას მეცნიერები გარკვეული მასალების საფუძველზე აღადგენენ. ასეთ მასალას ისტორიის წყარო ეწოდება. წყაროდ წარსულის ნაშთი თავისთავად არ ხდება. მას ისტორიულ წყაროდ აქცევს ადამიანი, რომელიც წარსულში მომხდარი ამბების აღდგენის, შემეცნების, თუ უკეთ გაგების მიზნით მის შესწავლა-გამოყენებას იწყებს. ისტორიული წყაროა ყველაფერი ის, რაც ადამიანის, ან ადამიანთა საზოგადოების წარსული ცხოვრებიდან შემოგვრჩა და, რასაც ისტორიის რომელიმე დარგის სპეციალისტი, გარდასული ამბების შესასწავლად იყენებს. სხვაგვარად ყოველივე ამას სულიერი და მატერიალური კულტურის ნაშთებს ან ძეგლებსაც ვუწოდებთ.       საზოგადოების წარსულის შესწავლისას ისტორიის წყაროდ იქცევა მიწისქვეშ თუ მიწის ზემოთ არსებული ძველი შენობების, გზების, ხიდების და ა. შ. ნაშთები, მონეტები, საყოფაცხოვრებო ნივთები. მათ შორის სამკაული, შრომის და ბრძოლის იარაღი, ხელოვნების ნიმუშები, საკრავი ინსტრუმენტები, საწერი საშუალებები და წერილობითი ძეგლები: სხვადასხვა შინაარსის ხელნაწერი, თუ ნაბეჭდი წიგნები. მაგალითად, კანონთა კრებულები, ისტორიული, რელიგიური თუ ლიტერატურული თხზულებები; დოკუმენტები: მეფეთა თუ სხვა თანამდებობის პირთა ბრძანებები, გარიგებები, ყიდვა-გაყიდვის აქტები, დაბადებისა და გარდაცვალების, ქორწინებისა და განქორწინების რეგისტრაციის აქტები, სხვადასხვა ხასიათის დავთრები; დღიურები, მემუარები (მოგონებები), ჟურნალ-გაზეთები; ხალხური ზეპირსიტყვიერება: ლექსები, ზღაპრები, თქმულებები, ანდაზები, იგავ-არაკები და ა. შ. ამა თუ იმ ენის სიტყვიერი მასალა, ანუ ლექსიკა. უახლესი ისტორიის შესწავლისას წინ იწევს ისეთი წყაროები, როგორიცაა დოკუმენტური თუ მხატვრული ფილმები, ტელეარქივები, სხვადასხვა სახის ვიდეო და აუდიო მასალა, მასმედია. ისტორია დიდებული ტაძარია, საცა უწირავს ერთიანს სულსა ერისას ერის პირქვე დამხობა, გათახსირება, გაწყალება იქიდამ დაიწყება, როცა იგი თავისს ისტორიას ივიწყებს, როცა მას ხსოვნა ეკარგება თავისის წარსულისა, თავისი ყოფილის ცხოვრებისა. დავიწყება ისტორიისა, თავისი წარსულისა და ყოფილის ცხოვრების აღმოფხვრა ხსოვნისაგან მომასწავებელია ერის სულით და ხორცით მოშლისა, დარღვევისა და მთლად წაწყმედისაც. წარსული - მკვიდრი საძირკველია აწყმოსი, როგორც აწყმო - მომავლისა. ... ამიტომაც არის ნათქვამი ერთის ბრძენისაგან, რომ: "აწმყო, შობილი წარსულისაგან, არის მშობელი მერმისისა"-ო. ეს სამთა ჟამთა ერთმანეთზედ დამოკიდებულება კანონია ისეთივე შეურყეველი და გარდაუვალი, როგორც ყოველივე ბუნებრივი კანონი. რომელია სიმაგრე ჩვენის ცხოვრებისა და რომელი სიფუყე და სისუსტე, ამას ახსნის და გვითარგმნის ხოლმე მარტო ისტორია და, თუ იგი დავივიწყეთ, მაშ დაგვივიწყნია ჩვენის ცხოვრების სათავეც, ჩვენის ცხოვრების ფესვი, ჩვენის ცხოვრების საძირკველი და თუ ესეა - რაღაზედ უნდა დავამყაროთ ჩვენი აწმყო, ჩვენი მერმისი? ... ისტორია იგი დიდებული ტაძარია, საცა უწირავს ერთიანს სულსა ერისას და საცა აღუმართავს ერს თავის დიდებულ და დიდბუნებოვან კაცთა უწმინდესნი ხატნი და ზედ წარუწერია დიდთა საქმეთა მოთხრობა, ვითა საშვილიშვილო ანდერძი. ერი, რომელსაც ახსოვს ... თავის დიდ ბუნებოვანნი კაცნი და დიდთა საქმეთა ამბავი, კეთდება, მხნევდება, ჰგულოვანდება და თავმოწონებულია ყველგან - ჭირია თუ ლხინია. ამ ღირსებათა პატრონი ერი არ დაუვარდება, არ დაუძაბუნდება არავითარს ზედმოსეულს უბედურებასა და განსაცდელსა. იგი გულგაუტეხელად იბრძვის, იღწვის, გამხნევებული თავის მამა-პაპის მაგალითით და ანდერძითა და მარტო გულგაუტეხელი მებრძოლი დაინარჩუნებს ხოლმე ბურთსა და მოედანს ამ წუთისოფელში. დიდბუნებოვან კაცთა და სახელოვან გმირთა მაგალითებით ისტორია სწურთნის ერსა, ზრდის და დიდებულნი საქმენი კიდევ გულს უკეთებენ მოქმედებისათვის, აქებენ, ამხნევებენ, ... ერი თავის გმირების ცხოვრებითა და მაგალითებით უნდა ჰსულდგმულობდეს, თუ მართლა ერობა ჰსურს. ილია ჭავჭავაძე, ერი და ისტორია       სრული წარმოდგენა რომ შეგვექმნას ისტორიული წყაროს მრავალფეროვნებაზე, მოვიყვანთ ერთ მაგალითს: იმისათვის, რომ გაეგოთ, რითი იკვებებოდნენ ძველი რომაელი ლეგიონერები (ჯარისკაცები), მეცნიერებმა გათხარეს მათი ბანაკები და იქ საპირფარეშოების ადგილას დაცული მიწადქცეული ნაშთის ბიო-ქიმიური ანალიზით, დაასკვნეს, რომ ბრძოლაში გამოწრთობილი ამ პროფესიონალი მეომრების ძირითადი საკვები ყოფილა არა ხორცეული, როგორც ეს შესაძლოა წარმოგვედგინა, არამედ ხორბლეულის ფაფა.       ასეთი მრავალფეროვნების მიუხედავად, ისტორიის წყაროს, კლასიფიკაციის თვალსაზრისით, ორ დიდ კატეგორიად ჰყოფენ: წერილობითი წყაროები და ადამიანის მიერ შექმნილი დანარჩენი მატერიალური თუ სულიერი კულტურის ძეგლები. ეს კატეგორიები შეიძლება შემდეგნაირად განვსაზღვროთ: წერილობითი წყარო ისტორიის ისეთი წყაროა, რომლის მეშვეობით ადამიანი თვითონ უშუალოდ გვატყობინებს ან მოგვითხრობს თავის თავზე, ან იმ საზოგადოებაზე, რომელშიც ის ცხოვრობს. ამავე რიგის ძეგლებს უნდა მივაკუთვნოთ დოკუმენტური ფილმები, ტელეარქივები და ვიდეო, თუ აუდიო მასალა. მატერიალური, თუ სულიერი კულტურის ძეგლები ადამიანის მიერ შექმნილი ფასეულობებია, რომლებიც მოგვითხრობენ მათ შემქმნელზე და იმ საზოგადოებაზე, რომელშიც ისინი შეიქმნენ.       კაცობრიობამ დღემდე რთული და მრავალფეროვანი ცხოვრების გზა განვლო. წარსულში საზოგადოების ცხოვრების სრული სურათის აღდგენა შეუძლებელია მისი მხოლოდ ერთი ან რამდენიმე მხარის შესწავლით. ამიტომაა, რომ საზოგადოების წარსულს ისტორიის არაერთი დარგი სწავლობს, რომელთა შესწავლის ობიექტი წარსულიდან შემორჩენილი სხვადასხვა სახის წყაროა. ისტორიის დარგებს, ტრადიციულად, ძირითად, ანუ მთავარ და დამხმარე დარგებად ჰყოფენ.       აქედან: არქეოლოგია, ეთნოგრაფია/ეთნოლოგია, ანთროპოლოგია, ისტორიული გეოგრაფია, ცივილიზაციის ისტორია, ეკონომიკის ისტორია, რელიგიის ისტორია, სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორია, ისტორიის ფილოსოფია მთავარ, წყაროთმცოდნეობა, პალეოგრაფია, დიპლომატიკა, სფრაგისტიკა, ჰერალდიკა, გენეალოგია, ნუმიზმატიკა, ისტორიული მეტროლოგია, ისტორიული ქრონოლოგია კი ისტორიის დამხმარე დარგებადაა მიჩნეული. უნდა აღვნიშნოთ, რომ ასეთი დაყოფა ფრიად პირობითია. მეცნიერთა შორის ერთი აზრი ამ საკითხის ირგვლივ სულაც არ არსებობს. ის, რასაც ისტორიკოსთა ერთი ნაწილი დამხმარე დარგად მიიჩნევს (მაგალითად, წყაროთმცოდნეობა), სხვათა აზრით, დამხმარეს კნინობით სახელს სულაც არ იმსახურებს და ა. შ.       ყოველივე ამის გათვალისწინებით, ქვემოთ ისტორიის ამ დარგების დახასიათება-განხილვისას, მათ ყოველგვარი ეპითეტის გარეშე, უბრალოდ, "ისტორიის დარგებად მოვიხსენიებთ. §2. პალეოგრაფია, დიპლომატიკა, სფრაგისტიკა, ეპიგრაფიკა       დამწერლობის სისტემები. ცოდნის დაგროვების გარკვეული ეტაპიდან ადამიანს გაუჩნდა საჭიროება თავისი გამოცდილება უფრო საიმედო გზით გადაეცა, ვიდრე ამის საშუალებას ზეპირსიტყვიერება იძლეოდა. ამან დამწერლობის წარმოშობა განაპირობა. ჟან ფრანსუა შამპოლიონი 1790-1832 ჰენრი როულინსონი (1810 – 1895) ბრიტანელი არქეოლოგი და ლინგვისტი.       თავდაპირველად ადამიანმა უმარტივესი ხატოვანი დამწერლობა, ანუ პიქტოგრაფია შექმნა. ხატოვანი დამწერლობის განვითარებამ იეროგლიფური დამწერლობა წარმოქმნა, სადაც გარკვეული ხატოვანი გამოსახულება ერთ სიტყვას (ცნებას) შეესაბამება. იეროგლიფური დამწერლობა ძვ. წ. IV-III ათასწლეულში წარმოიშვა. მას იყენებდნენ ისეთი უძველესი ხალხები, როგორებიც იყვნენ, ძველი ეგვიპტელები, ჩინელები და სხვ. ჩინეთსა და იაპონიაში იეროგლიფური დამწერლობა დღემდე შემორჩა. ძველი ეგვიპტელები იეროგლიფებით წერდნენ როგორც ქვაზე, ისე პაპირუსზე. ეს დამწერლობა XIX ს-ის I ნახევარში დიდმა ფრანგმა მეცნიერმა ფრანსუა შამპოლიონმა გაშიფრა, რაც იმ დროს მეცნიერების უდიდეს მიღწევად იქნა მიჩნეული.       დამწერლობის განვითარების შემდგომ საფეხურს ლურსმული დამწერლობა წარმოადგენს. ასეთ დამწერლობას იყენებდნენ წინა აზიის ხალხები - ძველი შუმერები, ასურელები, ხეთები; ჩვენი წინაპრების სამხრეთელი მეზობლები ურარტუელები. ეს დამწერლობებიც ძირითადად XIX ს-ში გაიშიფრა. ლურსმული დამწერლობის წაკითხვაში განსაკუთრებული დამსახურება ინგლისელ ჰენრი როულინსონს (არქეოლოგი და ლინგვისტი) მიუძღვის. ლურსმულ დამწერლობაში ცალკეული ნიშნით უკვე მარცვალია გადმოცემული. ლურსმულით წერდნენ როგორც ქვაზე, ისე თიხის ფირფიტებზე. დღეს ასეთი თიხის ფირფიტების მთელი ბიბლიოთეკებია აღმოჩენილი.       ხმელთაშუა ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროზე, დღევანდელი ისრაელის ჩრდილოეთით ძვ. წ. II-I ათასწლეულებში ფინიკიელები სახლობდნენ. ფინიკიელები მსოფლიო ისტორიაში ცნობილი პირველი ხალხი იყო, რომელმაც დიდი საზღვაო სავაჭრო კოლონიები შექმნა.       თავიანთი სავაჭრო-საფინანსო ჩანაწერებისათვის მათ უფრო მარტივი და მოსახერხებელი დამწერლობა ესაჭიროებოდათ, ვიდრე ეს ლურსმული მარცვლოვანი დამწერლობა იყო. ამიტომ, ძველმა ფინიკიელებმა ლურსმული დამწერლობიდან ანბანური დამწერლობა შექმნეს, სადაც თითოეულ ბგერას თითო ასო-ნიშანი შეესაბამება. ფინიკიური დამწერლობის პირველი ნიმუშები ძვ. წ. XII-XI სს.-დან შემოგვრჩა.       ფინიკიელებმა ასეთი ასო-ნიშნები მხოლოდ თანხმოვნებს მიუსადაგეს. დასრულებული სახე ანბანურ დამწერლობას ძველი მსოფლიოს კიდევ ერთმა, მეზღვაურობითა და ვაჭრობით განთქმულმა ხალხმა ძველმა ბერძნებმა მისცეს, რომლებმაც ფინიკიურ ანბანს ხმოვნების აღმნიშვნელი ასო-ნიშნებიც დაუმატეს. ძველი ბერძნული დამწერლობის პირველი ნიმუშები ძვ. წ. IX-VIII სს-დან შემოგვრჩა. თავდაპირველად ძველი ბერძნები, ფინიკიელების მსგავსად, მარჯვნიდან მარცხნივ წერდნენ შემდგომ კი მარცხნიდან მარჯვნივ წერაზე გადავიდნენ.       დღეისათვის მსოფლიოში 14 ძირითადი დამწერლობაა. 11 ამათგან ანბანურია: ქართული, ბერძნული, ლათინური, სლავური (კირილიცა), სომხური, არაბული, ებრაული, სირიული, ეთიოპური, ინდური, ძველი მონღოლური (იუგურული); სამი დამწერლობა კი იეროგლიფურია: ჩინური, იაპონური და კორეული.       ბერძნულიდან ანბანი ბევრმა ძველმა ხალხმა გადაიღო, მათ შორის ლათინებმა (რომაელებმა). ლათინური ანბანი საფუძვლად დაედო თანამედროვე დასავლეთ ევროპული ქვეყნების ანბანებს. ბერძნულიდან მოდის IV სში შექმნილი ძველი ქართული და სომხური ანბანები, IX სში ბერძნულის საფუძველზე შეიქმნა ძველი სლავური ანბანი. მისი განვითარებაა დღევანდელი რუსული ანბანი.       ფინიკიურმა ანბანმა საფუძველი დაუდო ძველად მთელ წინა აზიაში გავრცელებულ არამეულ დამწერლობას, რომელიც ფინიკიურის მსგავსად არ შეიცავდა ხმოვან ასონიშნებს და მარჯვნიდან მარცხნივ იწერებოდა. არამეულით შესრულებული პირველი წერილობითი ძეგლები ძვ. წ. IX ს-დანაა შემორჩენილი.       არამეულიდან განვითარდა არაბული დამწერლობა, რომელსაც არამეულის ეს ორივე ნიშანი ახასიათებს. არაბული დამწერლობა ძველად ყველა მუსლიმურ ქვეყანაში იყო გავრცელებული. ამჟამად არაბულ ანბანს, ძირითადად, საკუთრივ არაბული ქვეყნები და ირანი იყენებს.       ანბანის გაჩენისთანავე ადამიანებმა მნიშვნელოვანი მოვლენების ჩაწერა დაიწყეს, ასე გაჩნდა პირველი ისტორიული თხზულებები, სხვადასხვა დოკუმენტები, მათ შორის ყიდვა-გაყიდვის აქტები, საგადასახადო თუ ქონების აღნუსხვის დავთრები და სხვ.       ისტორიკოსი, როდესაც საზოგადოების წარსული ცხოვრების აღდგენა-რეკონსტრუქციას ცდილობს, ბუნებრივია, მეცნიერების ყველა ზემოთჩამოთვლილი დარგის მონაცემებს ითვალისწინებს, მაგრამ უმნიშვნელოვანესი მისთვის მაინც წერილობითი წყაროების მონაცემებია. ჩვენს კომპიუტერულ ეპოქაში ძნელი წარმოსადგენია თუ რა სიძნელეებთანაა დაკავშირებული ძველი ხელნაწერებისა და წარწერების წაკითხვა. ამ საქმეში მას პირველ რიგში ისტორიის დამხმარე დარგი პალეოგრაფია ეხმარება. პალეოგრაფია ორი ბერძნული სიტყვის "პალეოს" (ძველი) და "გრაფოს" (წერა) შეერთებითაა მიღებული და შეისწავლის წერილობითი წყაროების გარეგან მხარეს. ჩინური იეროგლიფები ბერძნული ანბანი არაბული ანბანი ლათინური ანბანი სლავური ანბანი (კირილიცა)       პალეოგრაფიის მკვლევარები სწავლობენ სხვადასხვა ეპოქებში რითი წერდნენ და რას იყენებდნენ საწერ მასალად ადამიანები, როგორი იყო ამა თუ იმ ისტორიულ პერიოდში ასოთა მოყვანილობა.       მართლაც, ადამიანი თავდაპირველად საწერად სხვადასხვა მაგარ მასალას იყენებდა. ძირითადად ეს იყო ქვა, ხე, თიხის ფირფიტები. ეგვიპტეში ბუნებრივად იზრდებოდა პაპირუსი, ამიტომ საწერად ჩვეულებრივ ქვასთან ერთად პაპირუსიდან დამზადებულ მასალას იყენებდნენ. ქართულად მას ჭილი ეწოდება. ბევრად უფრო გვიან გაჩნდა საქონლის ტყავის საწერ მასალად დამუშავების ტექნოლოგია. ევროპაში ასეთ მასალას პერგამენტი, საქართველოში ეტრატი ერქვა. V ს-ში ჩინეთში ქაღალდის დამზადების ტექნოლოგიაც აითვისეს. ამ ტექნოლოგიას უკვე VII-VIII სს-ში არაბები ინდოეთში ეზიარნენ. ევროპაში ქაღალდი ცნობილი XI-XII სს-ში გახდა, თუმცა მან საბოლოოდ ეტრატი საკმაოდ გვიან, XV-XVI სს-ში გამოდევნა.       არანაკლებ საინტერესოა კალმის ისტორია. ლითონის კალმებამდე ადამიანები საწერად ბრინჯაოს წამახულ ჩხირებს (სტილოსებს) იყენებდნენ, რომლითაც თიხის სველ ფირფიტებსა და ცვილით დაფარულ დაფებზე წერდნენ. მელანი და ლითონის კალამი ანტიკური ხანიდან შემოვიდა, თუმცა ლითონის სიძვირის გამო თითქმის XVI-XVII საუკუნეებამდე საწერად უმთავრესად ბატის ფრთას იყენებ-დნენ.       სხვადასხვა მასალაზე და სხვადასხვა კალმებით წერა ასოთა მოხაზულობასაც თავის დაღს ასვამდა. მოხაზულობა იცვლებოდა საუკუნეების, ხანდახან ერთი და იგივე საუკუნის სხვადასხვა პერიოდებშიც კი. მის ცვლილებაზე დიდ გავლენას ახდენდა ამა თუ იმ ხანის საზოგადოების გემოვნებაც, წერის იმ ხანად გავრცელებული მანერა, ტრადიციები და სხვ. ხანდახან რეგიონი, ქალაქი, მონასტერიც კი ასოთა მოხაზულობის თავისებურ სტილს შეიმუშავებდა ხოლმე. იყვნენ ცნობილი კალიგრაფები, რომლებიც მათ მოწაფეებთან ერთად ასოთა მოხაზულობის მათთვის დამახასიათებელ სტილს ნერგავდნენ. ქააგმა არის პირობითი ნიშანი, რომელიც ძველ ტექსტებსა და ნაწერებში შემოკლებით დაწერილ სიტყვებს თავზე ესმის. დაქარაგმებული კავშირები: რ˜ (რამეთუ), ხ˜ (ხოლო), ა˜დ (არამედ), ვ˜ი ვიდრე); ნაცვალსახელები: რ˜ლი, რლ˜ნ (რომელმან), ყ˜ლი (ყოველი). ჭვირნიშანი - საგანგებო ნიშანი, გამჭვირვალე გამოსახულება ქაღალდზე, რომელიც მხოლოდ სინათლეზე გახედვისას ჩანს. ჭვირნიშანი პირველად XIII საუკუნეში იტალიაში დამზადებულ ქაღალდზე გვხვდება.       გაკრული ხელით დაწერილი ტექსტების გარჩევა და ამოკითხვა სპეციალურ უნარ-ჩვევებს მოითხოვს. არც ის უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ძველად საწერი მასალა: ჭილი, ეტრატი, ქაღალდი ძვირი ჯდებოდა და საზოგადოება მას ფრიად შეზღუდული ოდენობით აწარმოებდა. ასეთ ვითარებაში ადამიანები ცდილობდნენ მაქსიმალურად ეკონომიურად გამოეყენებინათ საწერი ფართობი, რისთვისაც სიტყვებს აქარაგმებდნენ. დაქარაგმება სიტყვის ნაწილის გამოტოვებას გულისხმობს. ბუნებრივია, აქარაგმებდნენ იმ ეპოქისათვის კარგად ცნობილ სიტყვებს, ხშირად საკუთარ სახელებს, წოდებებს, თანამდებობის აღმნიშვნელ ტერმინებს. მაგრამ ის რაც რომელიღაც ეპოქაში კარგად ცნობილი და გასაგები იყო, სულაც არაა ასეთივე იოლად გასაგები დღეს და, ბუნებრივია, პალეოგრაფს დამატებით სირთულეს უქმნის. მაგალითად, ძველ ქართულ ტექსტებში ხშირად იხმარება ქარაგმები: "ოო", რაც "უფალო"-ს ნიშნავს (ძველ ქართულში "უ" ასონიშანი არ არსებობდა. და მას "ოჳ" აღნიშნავდა, ანუ იწერებოდა "ოჳფალო"), ან კიდევ "იი" იყავნ, იყავნ; "იო" იესო, "ქე" ქრისტე და ა. შ. ამა თუ იმ ეპოქაში გავრცელებული ასოთა მოხაზულობის, ქაღალდის ხარისხის, ან ჭვირნიშნის მიხედვით პალეოგრაფები დაუთარიღებელი ტექსტების დათარიღებას ახერხებენ. ურარტუს მეფის მენუას კლდეზე ამოკვეთიი წარწერა (ძვ. წ. IX ს. დასასრული და VIII ს. დასაწყისი) "ღვთაება ხალდი გაემართა სალაშქროდ თავისი იარაღით დიაუეხის ძლიერი ქვეყნის წინააღმდეგ. ღვთაება ხალდის ძლიერებით გაემართა სალაშქროდ მენუა იშუინის ძე; წინ უძღოდა მას ღვთაება ხალდი. მენუა ამბობს: დავიპყარი დიაუხის ქვეყანა, ქალაქი შაშილუ, სამეფო ქალაქი ბრძოლით დავიპყარი/ ქვეყანა გადავწვი, ციხე-სიმაგრეები დავანგრიე. მივედი შეშეთის ქვეყანამდე, ქალაქ ზუამდე. ქალაქი უტუხაი ... მენუა ამბობს: უტუფურში, მეფე დიაუხისა მოვიდა ჩემს წინაშე, მომეხვია ფეხებზე, პირქვე დაემხო; მე მას მოწყალედ მოვექეცი - შევიწყალე იგი ხარკის გადახდის პირობით. მომცა მან ოქრო და ვერცხლი, მომცა ხარკი. ის ტყვეები, რომლებიც იყვნენ მასთან, დამიბრუნა მან მთლიანად. რა მხარეში ცხოვრობდა მანუა? ურარტუს მეფის მენუას ამ ლაშქრობას ადგილი ჰქონდა ისტორიული საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთში. ამას მის მიერ დაპყრობილი რეგიონები მოწმობენ: დიაუხის ქვეყანა - ქართული ისტორიული ქვეყანა ტაო შეშეთის ქვეყანა - ქართული ისტორიული ქვეყანა შავშეთი მენუა ამბობს: მეფეები მე იქიდან მოვაცილე - ბალთულხის ქვეყნის მეფე და ქალაქ ხალდირიულხის ქვეყნის მეფე. გამაგრებული ციხეები, რომლებიც კი იყო იმ ქვეყანაში, მე იქიდან მოვგლიჯე. მენუა ამბობს: ვიმც ამ წარწერას მოსპობს, ვინც მას გასტეხს, ვინც ვინმეს ამას გააკეთებინებს, სხვა ვინც იტყვის: "მე გავაკეთე ყველაფერი ეს", დაე, მოსპონ ღვთება ხალდიმ, ღვთაება შივინიმ, ყველა ღვთაებამ ამ მზის ქვეშ". ეპიგრაფიკა ბერძნული სიტყვაა და ნიშნავს წარწერას. ინგლისის მეფის ედუარდ აღმსარებლის (1042-1066) სამეფო ბეჭედი კონსტანტინეს ნაბოძვარი რომის იმპერატორ კონსტანტინე I დიდის (306-337) სახელით VIIIIX ს.-ში შედგენილი ყალბი სამეფო სიგელი, რომლის მიხედვით ბიზანტიის იმპერატორმა რომის პაპს სილვესტრ I-ს (314-335.) უბოძა სასახლე, ქალაქი რომი და "დასავლეთის ქვეყნები". ამ სიგელით კათოლიკური ეკლესია დასავლეთ ევროპის საერო ხელისუფლებაზე რომის პაპის უზენაესობას ამტკიცებდა.       ეპიგრაფიკა. პალეოგრაფიის შემადგენელი ნაწილია, ეპიგრაფიკა, რომელიც მყარ მასალაზე - ქვა, ლითონი, მინა, კერამიკა - შესრულებულ ძველ წარწერებს იკვლევს. ასეთ წარწერებს ლაპიდარულსაც უწოდებენ.       ანტიკური ისტორიიდან უამრავი ეპიგრაფიკული ძეგლი შემოგვრჩა. არის მთელი ქვეყნები და რეგიონები რომელთა შესახებ წერილობითი ინფორმაცია მხოლოდ ამ ტიპის წერილობითმა ძეგლებმა შემოგვინახა. ეპიგრაფიკული მასალა ძნელად რომ ჩვენამდე დაუზიანებლად იყოს მოღწეული. ქვა ცვდება, თიხაზეც წარწერების სიმკვეთრე კლებულობს და ა. შ. ხშირად ეპიგრაფიკული ძეგლი მიუვალ კლდეებზეა ამოკვეთილი, რაც მკვლევარებს დამატებით სირთულეებს უქმნით. ასე რომ ეპიგრაფიკული მასალის წაკითხვა დიდ სირთულეებთანაა დაკავშირებული და სპეციალურ ცოდნასა და უნარებს მოითხოვს.       დიპლომატიკა. პალეოგრაფიის შემადგენელი ნაწილია აგრეთვე დიპლომატიკა, ანუ სიგელთმცოდნეობა, რომელიც საგანგებოდ იკვლევს ძველ ისტორიულ დოკუმენტებს.       სფრაგისტიკაც ისტორილი დისციპლინაა, რომელიც სწავლობს ძველ დოკუმენტებზე დასმულ ბეჭდებსა და მათ გამოსახულებებს.       დიპლომატიკას და სფრაგისტიკას განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება ძველი დოკუმენტების უტყუარობის დადგენაში. საბუთების გაყალბება ხომ ადამიანებმა ასეთი დოკუმენტების დამზადებისთანავე დაიწყეს. დოკუმენტების გაყალბება იმდენად ოსტატურად ხდებოდა, რომ მკვლევარები დღესაც კამათობენ მრავალი ძველი დოკუმენტის უტყუარობის შესახებ. ზოგიერთი საბუთის გაყალბება ამა თუ იმ საგვარეულოს დაძველებას ან განდიდებას ემსახურებოდა. ძირითადად, ბუნებრივია, ისეთ ყალბ დოკუმენტებს ქმნიდნენ, რომელიც უძრავი ქონების (მიწა, სახლი), მათ შორის სოფლის, სოფლების, ან მთელი მხარის, მონასტრის, ციხე-ქალაქის ყიდვა-გაყიდვას, მემკვიდრეობით გადაცემას, მზითვში გაცემას, ან ჩუქებას შეეხებოდა. ასეთი ყალბი დოკუმენტის შექმნის კლასიკური მაგალითი ცნობილი ე.წ. კონსტანტინეს ნაბოძვარია. §3. წყაროთმცოდნეობა       ძველი წერილობითი წყაროების დიდი ნაწილი ნარატიული, ანუ თხრობითი წყაროებია. ნარატიულ წყაროებს წყაროთმცოდნეობა შეისწავლის. ეს მრავალ პრობლემასთანაა დაკავშირებული. უმრავლეს შემთხვევაში ჭირს ამ თხზულებათა ავტორების და მათი მოღვაწეობის პერიოდის დადგენა. იოლი არაა ამ თხზულებებში დაცული ინფორმაციების წარმომავლობისა და მათი სანდოობის გარკვევა. ნარატიული წყარო "ნარატიული" ლათინური სიტყვა "ნარაციოდან" მოდის, რაც თხრობას ნიშნავს. ამ სახელით მოიხსენიებენ მეტ- ნაკლებად ვრცელ თხზულებებს, სადაც წარსულში მომხდარი ამბები თხრობის ფორმითაა გადმოცემული.       ყოველი ძველი საისტორიო თხზულების გამოყენებისას, უპირველეს ყოვლისა, დგება ამ თხზულებებში დაცული ცნობების სანდოობის საკითხი. ამისათვის მკვლევარებს, პირველ რიგში, თხზულების დაწერის დროისა და ავტორის ვინაობის დადგენა უხდებათ, თუ ამის შესახებ საკუთრივ თხზულებაში არ მოიპოვება შესაბამისი ინფორმაცია, ან ეს სხვა წყაროებიდან არაა ცნობილი.       ჩნდება კითხვა: განა ასოების მოყვანილობა და ამა თუ იმ ეპოქაში გავრცელებული კალიგრაფიული სტილი არ შეიძლება დაგვეხმაროს უთარიღო ხელნაწერის შექმნის დროის დადგენაში?       რა თქმა უნდა, როგორც ზემოთ ვნახეთ, ეს სავსებით შესაძლებელია. მით უფრო, ისტორიის იმ პერიოდისათვის, როდესაც, კაცობრიობამ ჯერ წიგნების ბეჭდვა არ იცოდა და ხელნაწერი ტექსტები გადაწერის მეშვეობით ვრცელდებოდა. მაგრამ, როგორც წესი, ჩვენამდე მოღწეული საისტორიო თხზულებების ხელნაწერები ბევრად უფრო გვიანდელია, ვიდრე თვითონ თხზულებები. ამიტომ, თუმცა ხშირად ამ ხელნაწერების გადაწერის პერიოდის და ხანდახან ადგილის დადგენაც კი შეგვიძლია, მაგრამ ეს დიდს ვერაფერს გვეუბნება თვით თხზულების შექმნის დროისა და მისი შემქმნელის შესახებ.       ნარატიული თხზულების დაწერის პერიოდზე ინფორმაციის არარსებობის შემთხვევაში, ისტორიკოსი იძულებულია, მის დასადგენად არაპირდაპირი მონაცემებით იხელმძღვანელოს, როგორიცაა: თხზულებაში გადმოცემული ისტორიული ამბები, თხზულების ენა და ლექსიკა, ნაშრომის გეოგრაფიული, ეკონომიკური და ეთნიკური ტერმინოლოგია, რელიგიურ-კულტურული სიმბოლიკა და სხვ.       ამ შემთხვევაშიც არა ერთ სირთულეს ვაწყდებით. მასალა, რომელზედაც ხელნაწერი იყო შესრულებული (ტყავი, პაპირუსი, ქაღალდი) დროთა განმავლობაში ცვდებოდა და ტექსტის გადარჩენა მის გადაწერას მოითხოვდა. გარდა ამისა, გადაწერა ერთადერთი საშუალება იყო წიგნის გამრავლების. რაც უფრო მნიშვნელოვანი და მოთხოვნადი იყო ნაშრომი, მით უფრო ხშირად ხდებოდა მისი გადაწერა. გადამწერები კი, მათი დიდი გამოცდილებისა და მონდომების მიუხედავად, ბუნებრივია, შეცდომებისაგან დაზღვეულები სულაც არ იყვნენ. განსაკუთრებით მახინჯდებოდა, ან სულაც იცვლებოდა საკუთარი, ეთნიკური და გეოგრაფიული სახელები, ანუ ის, რაც საუკუნეების განმავლობაში ცვლილებას განიცდიდა. მართლაც, მაგალითად VIII ს-ის გადამწერისათვის შეიძლება გაუგებარი გამხდარიყო IV, ან თუნდაც VI ს-ში შექმნილ ტექსტში დასახელებული ხალხების, ქალაქების, მდინარეების და ა.შ. სახელები, რომლებიც მის ეპოქაში, ან უკვე დიდი ხანია აღარ არსებობდნენ, ან შეცვლილი სახელებით იყვნენ ცნობილნი. ამიტომ გადამწერს, რომელიც ხშირად დაზიანებულ ტექსტს უკირკიტებდა, უჭირდა მისთვის უცნობი სახელების სწორედ ამოკითხვა. თომას მანი (1875-1955) გერმანელი მწერალი, ესეისტი, ეპიკური რომანების ოსტატი, ნობელის პრემიის ლაურეატი ლიტერატურის დარგში (1929).       სწორად ამოკითხვის შემთხვევაშიც, გადამწერი ცდუნების წინაშე დგებოდა: ან უცვლელად დაეტოვებინა ტექსტში მისი ეპოქის მკითხველისათვის გაუგებარი სახელები თუ ტერმინები, ან ისინი იმავე ტერიტორიაზე უკვე მის ეპოქაში მცხოვრები და, შესაბამისად, მისი ეპოქის მკითხველისათვის უფრო ცნობილი ხალხების სახელებით ჩაენაცვლებინა.       გადამწერის მიერ ამ ბოლო არჩევანის გაკეთების შემთხვევაში, ძველი ტექსტის ტერმინოლოგიური განახლება ხდებოდა, რაც გამოუცდელი მკვლევარისათვის, შესაძლოა, ტექსტის არასწორად დათარიღების მიზეზი გახდეს. მაგალითდ, ჩვენს მიერ ზემოთ განხილულ შემთხვევაში IV, ან VI ს-ში შექმნილი ტექსტი, მისი VIII ს-ში ტერმინოლოგიური განახლების გამო, VIII ს-ით დაათარიღოს.       ნაშრომის ავტორისა და თარიღის იმთავითვე ცოდნის ან დადგენის შემთხვევაშიც კი ისმის არაერთი კითხვა:       იყო თუ არა ავტორი მის მიერ გადმოცემული ამბების თვითმხილველი?       ცნობილია, რომ ადამიანის სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა ანტიკურ ხანაში 25, ხოლო შუა საუკუნეებში 30-40 წელს არ აღემატებოდა, აქედან 16 წელი მის ბავშვობასა და აღზრდაზე მოდიოდა, შესაბამისად, თხზულების ავტორს აქტიური ცხოვრებისათვის, ანუ მის მიერ აღწერილ ამბებში მონაწილეობისათვის, საუკეთესო შემთხვევაში, 14-24 წელი რჩებოდა. ამასთან, თუ გავითვალისწინებთ, რომ ძველ ისტორიკოსთა თხზულებებში მოთხრობილ ამბავთა ქრონოლოგია მათი ცხოვრების წლებს, როგორც წესი, ბევრად აღემატება, მივხვდებით, თუ რამდენად პირობითია ამა თუ იმ თხზულების ავტორის თვითმხილველობის ცნება. ცხადია, რომ იმ ეპოქამდე მომხდარი ამბების აღსაწერად, რომელშიც ავტორი უშუალოდ არ მონაწილეობდა მას წყაროების, ანუ წინარე ავტორების გამოყენება უხდება. ასეთ შემთხვევაში უკვე მისი პირველწყაროების სანდოობის საკითხი დგება. წარსული ამოუცნობი სიღრმის ორმოა. უკეთესი ხომ არ იქნება, თუ მას უძირო ორმოს ვუწოდებთ? უნდა ვაღიაროთ, რომ სიტყვა "პირველწყაროს", პირველი, განსაკუთრებით შთამბეჭდავი ნაწილი შერჩეულია არც თუ ისე ზუსტად, ვინაიდან ეს დაზიანებული ფირფიტები წარმოადგენენ ასლებს, რომლებიც სულ რაღაც ექვსასი წლის წინ ჩვენს ერამდე აშურბანიფალის (ძვ. წ. 668-627, რედ.)... ბრძანებით დაამზადეს სწავლულმა მონებმა, ხოლო დედანი კი იყო მთელი ათასი წლით უფრო ხნიერი ... რის გამოც მისი წაკითხვა და გაგება აშურბანიპალის გადამწერთათვის დაახლოებით ისევე იოლი იყო, უფრო სწორად ისევე რთული, როგორც ჩვენთვის კარლოს დიდის ეპოქის ხელნაწერის გარჩევა. ამ ... სიგელ-გუჯრის გაუმართავი, დიდი ხნის წინ მოძველებული ასოთა მოყვანილობა, რა თქმა უნდა, ძნელი გასარჩევი იყო უკვე იმ ჟამად და, რომ მასში დაცული აზრი ზედმიწევნით ზუსტად იქნა გადმოცემული, თავდებად დადგომა ძნელია. თუმცა ეს დედანიც არ იყო დედანი, უფრო სწორად ნამდვილი დედანი, ... ისიც გადმოეწერათ ღმერთმა უწყის რა სიძველის გუჯრიდან& აი, ამისთვის კი ბოლოს და ბოლოს შეიძლებოდა დაგვერქვა დედანი, ის რომ არ ყოფილიყო აჭრელებული ვიღაც გადამწერის ხელით მიწერილი შენიშვნებით და განმარტებებით, რაც ტექსტის უკეთ გაგების მიზნით იყო გაკეთებული, სინამდვილეში კი, როგორც ჩანს, პირიქით, ძველი ხელნაწერის სიბრძნის დამახინჯებულ განახლებას ემსახურებოდა. შეგვეძლო უსასრულოდ გაგვეგრძელებინა ეს ჯაჭვი, იმედი რომ არ გვქონდეს იმისა, რომ ჩვენი მსმენელებისათვის უკვე ისედაც ნათელია, თუ რას ვგულისხმობთ, როცა ორმოს უძირობაზე ვსაუბრობთ." თომას მანი და მისი ძმები პირველწყარო ესაა წყარო, საიდანაც ისტორიკოსი იღებს ინფორმაციას. ასეთი შეიძლება იყოს ბიბლია, აღნიშნული ავტორის ხანაში საზოგადოებაში გავრცელებული ლეგენდა, ან ხალხური ზეპირსიტყვიერების ნიმუში, რომელსაც ის თავის თხზულებაში იმოწმებს, ამ ავტორის ხანაზე უფრო ადრე, სხვა ავტორის მიერ შექმნილი ლიტერატურულითუ ისტორიული თხზულება, საკუთრივ ავტორის მიერ ნანახი დოკუმენტი, ხელოვნების ნიმუში (ნახატები, სურათები, ფილმები და ა.შ.), ლიტერატურული ნაწარმოებები (მხატვრული, ისტორიული, რელიგიური და ა.შ.), ან ეპიგრაფიკული წარწერა, რომელიც მან შემდგომ თავისებურად გაიაზრა და გადმოსცა.       ისტორიის იმ მონაკვეთშიც, რომელშიც ავტორი უშუალოდ ცხოვრობდა, არ შეიძლება მისი უპირობო ნდობა. გასარკვევია, ავტორი თვითონ მონაწილეობდა მის მიერ გადმოცემულ თანადროულ ამბებში, თუ მათ შესახებ სხვა პირთა მონათხრობებით გვიყვება?       იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ავტორი მოვლენათა უშუალო მონაწილეა, არაერთი კითხვა იბადება: ჰქონდა თუ არა მას ისტორიული მოვლენების სწორად გაგებისა და გადმოცემისათვის შესაბამისი ცოდნა და განათლება, რამდენად ობიექტური თუ მიკერძოებული იყო ის თხრობისას?       ისტორიკოსებს ძველთაგანვე მიაჩნდათ, რომ მათი უპირველესი მოვალეობა მოვლენების ჭეშმარიტი და პირუთვნელი გადმოცემაა.       "ჟამთააღმწერლობა (ისტორიკოსობა) ჭეშმარიტების მეტყუელება არს, და არა თუალ-ასხმა (მოტყუება) ვისთვისმე" წერს XIV ს-ის უცნობი ქართველი მემატიანე.       ისტორიკოსის მიერ ამ პრინციპის დაცვის შემთხვევაშიც კი ჩნდება ახალი კითხვები:       რა არის ისტორიული ჭეშმარიტება? შეუძლია თუ არა, საერთოდ, ადამიანს ცალკეული ისტორიული მოვლენის ობიექტური, პირუთვნელი შეფასება და სრულყოფილად თხრობა?       ყველას შეგვიმჩნევია, რომ ერთსა და იმავე ამბავსაც კი თვითმხილველები სხვადასხვანაირად ყვებიან: ზოგს მომხდარის ერთი მხარე რჩება მეხსიერებაში, სხვას კი - მეორე. ჩვენი მეხსიერებაც არ არის უნაკლო და რაც უფრო მეტი დრო გადის, მით უფრო მეტი დეტალი მიეცემა დავიწყებას. მეტწილად, ეს დამოკიდებულია ადამიანების განათლების დონეზე, ინტერესთა სფეროზე და ფიზიკურ ჯანმრთელობაზეც კი. ასე რომ, თვითმხილველის მიერ აღწერილი ამბავიც არ შეიძლება აბსოლუტურ ჭეშმარიტებად მივიჩნიოთ. მით უფრო, უნდა გვახსოვდეს, რომ ადამიანებს, მაქსიმალური ობიექტურობის გამოჩენის სურვილის მიუხედავად, მაინც გვაქვს სუბიექტური ხედვა, ვინაიდან ჩვენზე, ბუნებრივია, მოქმედებს ის გარემო, რომელშიც ვცხოვრობთ, ნათესაურ-მეგობრული კავშირები, ჩვენი ასაკი და განათლების დონე, ეროვნულ-კულტურული ტრადიციები, პოლიტიკური სიმპათიები თუ ანტიპათიები.       არადემოკრატიულ, მონარქიულ და დესპოტურ სახელმწიფოებში ისტორიკოსს ხშირად შიშიც აიძულებს იყოს არაგულწრფელი და შეალამაზოს ქმედებები ძლიერთა ამა ქვეყნისა. ისტორიის ასეთი შეგნებული გაყალბების კლასიკური მაგალითი VI ს-ის ცნობილი ბიზანტიელი ისტორიკოსი პროკოპი კესარიელია. პროკოფი კესარიელი ბიზანტიელი ისტორიკოსი VI ს. იუსტინიანე I ბიზანტიის კეისარი 527-565 "ანეგდოტა" პროკოპი კესარიელის "საიდუმლო ისტორიას" ლათინურად "ანეგ- დოტა" (Anecdota- გამოუქ- ვეყნებელი ნაწერი) ეწოდება.       პროკოპი კესარიელმა, ცნობილ თხზულებაში "პოლემიკა" ბიზანტიის იმპერიის ის ომები აღწერა, რომელსაც იმპერატორი იუსტინიანე I აწარმოებდა. პროკოპი კესარიელი ამ ომებში ძირითადად უშუალოდ მონაწილეობდა და მოვლენებს ოფიციალური ისტორიკოსის რანგში აღწერდა. ამიტომ ის იმპერატორ იუსტინიანეს საგანგებოდ აქებს და ყოველთვის ყველგან მის მიერ გატარებულ პოლიტიკას ამართლებს. როგორც გაირკვა, პროკოპი კესარიელი სინამდვილეში იუსტინიანე I-ის მოწინააღმდეგე იყო, იმპერატორი და მისი გარემოცვა ეჯავრებოდა. თავისი ნამდვილი შეხედულებები იუსტინიანეზე და მის მმართველობაზე მან თავის "საიდუმლო ისტორიაში" გადმოგვცა, რომელიც ფარულად შეადგინა, თუმცა გამომზეურება ვერ გაბედა, რადგან მას, როგორც თვითონ აღნიშნავს, მოსალოდნელი რეპრესიების ეშინოდა. მისი ამ თხზულების არსებობის შესახებ, შემდგომი თაობების ბიზანტიელი ისტორიკოსებისათვის ცნობილი იყო, მაგრამ "საიდუმლო ისტორიის" ხელნაწერი მხოლოდ ბიზანტიის იმპერიის დაცემიდან (1453) ას სამოცდაათი წლის შემდეგ (1623) ვატიკანის არქივში აღმოჩნდა.       ობიექტურად აფასებდა კი პროკოპი კესარიელი იმპერატორ იუსტინიანეს თავის "საიდუმლო ისტორიაში"? არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ისტორიული მოვლენის თუ ისტორიული პიროვნების შეფასებას დრო სჭირდება, ამიტომ სრულებითაც არაა გასაკვირი, რომ ხშირად ამა თუ იმ ისტორიულ მოვლენას თუ პიროვნებას ათეულობით წლების და, ხანდახან საუკუნეების გასვლის შემდეგ უფრო ობიექტურად აფასებენ, ვიდრე აფასებდნენ მისი თანამედროვეები. იმავდროულად, დროში დაშორებას დიდი უარყოფითი მხარეც აქვს: რაც უფრო შორს ვართ აღსაწერი ეპოქიდან, მით უფრო გვიჭირს იმ ხანის ადამიანების აზროვნების, ფასეულობების, ურთიერთობების და, ზოგადად, სულისკვეთების გაგება-აღდგენა. პროკოფი კესარიელი იუსტინიანე კეისარსა და მის მმართველობაზე: ჩემთვის არ იყო შესაძლებებლი აღმეწერა ამბები, როგორც წესი და რიგია, სანამ ჯერ კიდევ ცოცხლები იყვნენ ამ საქმეების ჩამდენნი. ვერც გამოვაპარებდი რამეს ჯაშუშების სიმრავლეს, და მათ მიერ გამჟღავნებული საცოდავი სიკვდილით დავიღუპებოდი, უახლოეს ნათესავებსაც კი ვერ ვენდობოდი. წინანდელ ნაწერებშიც ბევრი რამ ისეთი ვთქვი რისი მიზეზებიც იძულებული ვიყავი დამემალა. აქამდე უთქმელად დარჩენილ და წინანდელ მოთხრობებში გამოტოვებული მიზეზებიც უნდა ავხსნა. მაგრამ ამ ახალ ბნელსა და დაუძლეველ საქმეზე, რომ გადავდივარ, იუსტინიანესა და თეოდორას ცხოვრების აღწერაზე, კანკალს მაწყებინებს და უკან ვიხევ და ძალიან ბევრს ვფიქრობ იმაზე , რომ ვაი თუ, რასაც მე ახლა დავწერ არც სანდოდ და არც შესაფერისად მოეჩვენოთ იმათ, ვინც შემდგომ იქნებიან... თუ რაის ბატონები ბრძანდებოდნენ იუსტინიანე და თეოდორა და თუ როგორ დაამხეს მათ რომაელთა საქმეები ახლავე ვიტყვი... იუსტინიანე ჯერ კიდევ ახალგაზრდა იყო, რომ მთელი ძალაუფლება ჩაიგდო და რომაელებისათვის (იგულისხმება ბიზანტიელები, რედ) ისეთ და იმდენ უბედურებათა მიზეზი გახდა, რომლებიც მოსმენითაც კი არავის გაუგონია მთელი წინა საუკუნეების მანძილზე... იუსტინიანემ იმდენი რამე ჩაიდინა, რომ მთელი საუკუნეც არ იქნება საკმარისი, რომ მასზე გიამბოთ". "ანეგდოტა"       მაინც, რა სახის შეცდომებს უშვებენ ყველაზე ხშირად ანტიკური ხანისა თუ შუა საუკუნეების ისტორიკოსები? ანტიკური ხანა - ისტორიის ძველი პერიოდი. დღესდღეობით იტორიის ყველაზე უფრო გავრცელებული პერიოდიზაციით ასე ეწოდება ისტორიის პერიოდს უძველესი დროიდან 476 წლამდე. შუა საუკუნეები - ასე ეწოდება ისტორიის პერიოდს 476 წლიდან 1517 წლამდე (იხ. ისტორიის პერიოდიზაცია გვ. 76) . მოვსეს ხორენაცის სომხეთის ისტორია მოგვითხრობს ამბებს უძველესი დროიდან-სომეხთა ლეგენდარული წინაპრის ჰაიკისა და მისი ვაჟი არმენიდან მოყოლებული V ს-ის ჩათვლით. რაც შეეხება მოვსეს ხორენაცის მოღვაწეობის ხანის დათარიღებას, ის V-X სს-ებს შორის მერყეობს, ვინაიდან თხზულება V ს-ის ამბების თხრობით თავდება, მკვლევართა ერთი ნაწილი ფიქრობს, რომ ავტორიც ამავე საუკუნეს უნდა ეკუთვნოდეს, თუმცა თხზულებაში მოცემული ეთნო-გეოგრაფიული ტერმინოლოგია სხვა მკვლევარებს ერთ შემთხვევაში მის VII ს-ში, მეორე შემთხვევაში კი X ს-ში მოღვაწეობას აფიქრებინებს.      უპირველეს ყოვლისა, ანტიკურ ხანასა და შუა საუკუნეებში (ყოველ შემთხვევაში, შუა საუკუნეების უდიდეს ნაწილში) სერიოზული პრობლემა ქრონოლოგიის საკითხი გახლდათ.       მაგალითად, ადრე შუა საუკუნეების დიდი სომეხი ისტორიკოსი მოვსეს ხორენაცი, თავის სომხეთის ისტორიაში, სადაც სომხეთის ისტორიის უძველესი პერიოდი მსოფლიო ისტორიის ფონზე აქვს გაშლილი, მეორე წიგნის XII ნაკვეთს შემდეგნაირად ასათაურებს: "არტაშესის დაძვრა დასავლეთისაკენ, კრიუსოსის შეპყრობა, კერპების ხელში ჩაგდება და სომეხთათვის გადაცემა". ვინ არის არტაშეს პირველი, როგორც მას თვით ავტორი უწოდებს? ესაა სომხეთის ცნობილი მეფე არტაშეს I, იგივე ბერძნული წყაროების არტაქსია, რომელიც სომხეთს ძვ. წ. 189-160 მართავდა, და ვინ არის კრიუსოსი? ეს მსოფლიო ისტორიიდან კარგად ცნობილი ლიდიის მეფე კროისოსია, რომელიც ლიდიას ძვ. წ. 550-546 განაგებდა. როგორც ვხედავთ, ეს, დაახლოებით ოთხი საუკუნით ერთმანეთს დაშორებული მეფეები მოვსეს ხორენაციმ თანამედროვეებად გამოიყვანა. სამწუხაროდ, ძველ ავტორებს შეცდომები მარტო ქრონოლოგიაში როდი მოსდიოდათ.       მაგალითად, ცნობილია, რომ აქემენიანთა სპარსეთის პირველი მეფე კიროსი სკვითებთან ბრძოლაში დაიღუპა. ამ ამბავს არაერთი ანტიკური წყარო მოგვითხრობს. მაგრამ წყაროებს შორის თანხმობა ამით თავდება.       რომელ სკვითურ ტომებთან ბრძოლაში დაიღუპა კიროსი?       ჰეროდოტე მოგვითხრობს, რომ ის მასაგეტების სკვითურ ტომთან ბრძოლაში დაიღუპა, მაშინ როცა სტრაბონი საკების სკვითურ ტომს ასახელებს.       კიდევ უფრო მეტ დავას იწვევს კიროსის დაღუპვის ადგილი. ჰეროდოტეც და სტრაბონიც მდ. არაქსს ასახელებენ. მიუხედავად ამისა, ისტორიკოსები მაინც ვერ შეთანხმებულან ამის თაობაზე, რატომ? იმიტომ რომ ბერძნულ წყაროებში არც თუ იშვიათია ერთი და იგივე სახელწოდებით რამდენიმე სხვადასხვა მდინარის მოხსენიება. პროკოფი კესარიელი იუსტინიანე კეისარსა და მის მმართველობაზე: "ჩვენს დროში გამოჩნდა იუსტინიანე მეფე, რომელმაც მიიღო სახელმწიფო უაღრესად შერყეული და სიდიდითაც უფრო გაზარდა იგი და ბევრად უფრო ბრწყინვალე გახადა, მას შემდეგ რაც იქიდან გააძევა ბარბაროსები, რომლებიც ძველითგანვე მძლავრობდნენ მას, როგორც ეს ჩემ მიერ დაწვრილებით არის ნათელყოფილი წიგნში "ომების შესახებ"... (იუსტინიანემ თავისი მოღვაწეობით, რედ.) იმას მიაღწია , რომ სახელმწიფოში დაამკვიდრა ნეტარი ცხოვრება". "ამბობენ, რომ სპარსელი კიროსი საუკეთესო მეფე იყო და მათ შორის, რომლებსაც ჩვენ ვიცნობთ, თავისი თანამეტომეებისათვის იყო უდიდესი მიზეზი სამეფოს ძლიერებისა... თუ ვინმე ზედმიწევნით გაეცნობა ჩვენი მეფის იუსტინიანეს მმართველობას, ის მივა იმ დასკვნამდე, რომ კიროსის სამეფო (იუსტინიანესთან შედარებით, რედ.) სათამაშოს ჰგავს". "პოლემიკა"       საზოგადოდ, როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, გეოგრაფიული და ეთნიკური სახელები ანტიკური ხანისა და შუა საუკუნეების ისტორიოგრაფიის კიდევ ერთი სისუსტე იყო.       მოვიყვანთ გეოგრაფიულ და ეთნიკურ სახელთა არასწორად გაგების ერთ კლასიკურ მაგალითს ქართული შუა საუკუნოვანი მატიანეებიდან: რომლებიც, სხვადასხვა ისტორიულ ინფორმაციებთან ერთად, ბაბილონის მეფის ნაბუქოდონოსორისა და მიდიის (უძველესი პერიოდის სპარსეთი) მეფის მართველობის ხანაში სამხრეთ კავკასიაში, კერძოდ საქართველოს ტერიტორიაზე მათ მიერ გამოდევნილი მომთაბარე ირანული მოდგმის ტომების სკვითების მოსვლა დასახლების ამბავს მოგვითხრობენ.       თავდაპირველ ტექსტში ეწერა: "მაშინ მოვიდეს ნათესავნი მბრძოლნი, ქალდეველთაგან გამოსხმულნი ჰონნი, და ითხოვეს ბუნ-თურქთა უფლისაგან ქუეყანა ხარკითა და დასხდეს იგინი ზანავს. და ეპყრა იგი, რომელ ხარკითა აქუნდა, ჰრქვიან მას ხერკი". მოგვიანებით, ტექსტის ერთ-ერთმა გადამწერრედაქტორმა ტექსტში დასახელებული ეთნიკურ-გეოგრაფიული სახელები ვერ გაიგო და ისინი თავისებურად "შეასწორა". შესწორების შემდეგ ტექსტმა შემდეგი სახე მიიღო: ნაბუქოდონოსორი ბაბილონის მეფე (ძვ.წ. 605-552) ნაბუქოდონოსორის გამოსახულება კამეაზე       "მაშინ ნაბუქოდონოსორ მეფემან წარმოსტყუენა იერუსალემი და მუნით ოტებულნი ურიანი მოვიდეს ქართლს და მოითხოვეს მცხეთელთა მამასახლისისაგან ქუეყანა ხარკითა.       მისცა და დასხნა არაგუსა ზედა. წყაროსა, რომელსა ჰქჳან ზანავი. და რომელი ქუეყანა აქუნდა მათ ხარკითა, აწ ჰქჳან ხერკ, ხარკისა მისთჳს".       საიდან გაჩნდა ბაბილონის მეფე ნაბუქოდონოსორი, ან კიდევ ურიები, როდესაც პირველ ტექსტში ქალდეველები და ჰონები არიან მოხსენიებულნი? საქმეც იმაშია, რომ უფრო გვიანი ხანის რედაქტორ-გადამწერმა ქალდეველები სრულიად სამართლიანად შუამდინარელებად და ბაბილონელებად გაიაზრა, მით უფრო, რომ ეთნიკური სახელი ჰონი, ჰურიანის, ანუ ებრაელის ქარაგმად მიიჩნია. თუ შუამდინარეთიდან, ანუ ბაბილონიდან დევნილ და გადმოსახლებულ ებრაელებთან გვაქვს საქმე, რომელი მეფე იქნებოდა ამის ჩამდენი, თუ არა ნაბუქოდონოსორი, რომელმაც, როგორც ბიბლიიდანაა ცნობილი, იერუსალიმი აიღო და ებრაელები ბაბილონში გადაასახლა. განა უპრიანი არ იქნება, რომ ებრაელების ქართლში მოსვლა, ნაბუქოდონოსორის მიერ სამშობლოდან მათ იძულებით გამოსახლებას დავუკავშიროთ? რა არის ისტორია? "...ისტორიის ეს გადმოცემა მიზნად ისახავს იმას, რომ დროთა ვითარებაში არ იქნეს დავიწყებული ადამიანთა საქებარი საქმიანობა, არც ის დიდი და საოცარი საქმეები უნდა დარჩეს განუდიდებელი, რომლებიც აღასრულეს როგორც ელინებმა, ისე ბარბაროსებმა, არ უნდა იქნეს დავიწყებული ყველა სხვა და განსაკუთრებით კი ის მიზეზი, რისი გულისათვისაც ებრძოდნენ ელინები და ბარბაროსები ერთმანეთს". ჰეროდოტე, "ისტორია"       ტექსტის გადამწერ-რედაქტორმა არ იცოდა, და ჩვენ კი დღეს ვიცით, რომ აღნიშნული ინფორმაცია სულაც არ ეხებოდა ებრაელებს, არც ბაბილონი და შუამდინარეთია მაინცადამაინც შუაში. საქმე ისაა, რომ უძველეს ქართულ ტექსტებში ეთნონიმი ქალდეველი შუამდინარეთის მცხოვრებს კი არა, სპარსელს აღნიშნავს. რაც შეეხება ეთნონიმ ჰონს, ჰონები თურქული მოდგმის მომთაბარე ტომებია (და არა ჰურიის, ანუ ებრაელის ქარაგმა), რომლებიც სწორედაც ამ სახელწოდებით არიან ცნობილი მსოფლიო ისტორიაში. ძველ ქართულ წყაროებში ეთნონიმები ჰონი, თურქი და ხაზარი, ხშირად ამ სახელით ცნობილ კონკრეტულ თურქულ ტომს სულაც არ აღნიშნავს. ვინაიდან ეს ტომები მომთაბარეები იყვნენ, მათი ეთნიკური სახელი ძველ ქართულ საისტორიო მწერლობაში ზოგადად მომთაბარის სინონიმად იქცა. ასე რომ, ეს ისტორიული ინფორმაცია სპარსელების მიერ (უფრო ზუსტად, მათი მეფე ყიაღსარის მიერ) გამოდევნილი მომთაბარეების, კერძოდ, სკვითების, ქართლში მოსვლის ამბავს მოგვითხრობს.       ჩრდილო კავკასიის ველებზე III ს-დან მომთაბარე ჰონები V საუკუნის შუა წლებში ევროპისაკენ დაიძრნენ. VII საუკუნიდან კავკასიაში მათ ასევე თურქული მოდგმის ხაზარები ჩაენაცვლნენ. ვინაიდან იმ ხანისათვის (VII ს.) ჰონები საქართველოში აღარ ახსოვდათ, ჰურიები, ანუ ებრაელები კი მცხეთასა და მის ირგვლივ მრავლად ცხოვრობდნენ, ძველმა ქართველმა რედაქტორ-გადამწერმაც მისთვის გაუგებარი ჰონი ქარაგმად მიიჩნია და ეს ვითომდა ქარაგმა სრულიად ბუნებრივად გახსნა მისი დროისათვის გასაგები ჰურიანით (ებრაელით).       როგორც ვიცით, XV ს-მდე წიგნის სტამბური ბეჭდვა არ არსებობდა. ხელნაწერი წიგნები ცალობით იქმნებოდა. ამგვარად, გადამწერ-რედაქტორმა თავის ნუსხაში კი შეიტანა შესწორება, რომელიც ამ ნუსხიდან გადაწერილ ეგზემპლარებში გავრცელდა, მაგრამ ტექსტის ძველი ვერსიაც სადღაც დარჩა. გარკვეული დროის შემდეგ ორივე ვერსია ახლა სხვა გადამწერ-რედაქტორს ჩაუვარდა ხელში. ერთ ნუსხაში მას ნაბუქოდონოსორის მიერ დევნილი ებრაელების ქართლში მოსვლისა და ხერკში და ზანავში დასახლების ამბავი დახვდა, მეორეში კი - ასევე ხერკსა და ზანავში ქალდეველებისაგან დევნილი ჰონების მოსვლადასახლების ამბავი. ასეთ ვითარებაში თავის გადაწერილ ვერსიაში მან უცვლელად შეიტანა ერთი ნუსხიდან ამოღებული ინფორმაცია ებრაელების შესახებ, მეორე ნუსხიდან კი დატოვა ის, რაც განსხვავებული იყო და პირველ ნუსხაში არ ეძლეოდა. ასე გაჩნდა ამ ამბის კიდევ ერთი ჩანაწერი: "კუალად გამოვიდეს სხუანი ნათესავნი ქალდეველნი და დაეშენეს იგინიცა ქართლს".       იმავე ხანებში, ან უფრო ადრე, კიდევ ერთმა გადამწერრედაქტორმა, რომელმაც აღნიშნული ინფორმაცია პირველ გადამკეთებელზე უკეთესად გაიგო, გადაწყვიტა ძველი და ფართო მკითხველისათვის უკვე გაუგებარი ეთნიკური ტერმინების შეცვლა მის დროში მიღებული შესატყვისებით. ამიტომ ქალდეველები შეცვალა სპარსელებით, უფრო ზუსტად, მათი ცნობილი მეფე ქაიხოსროთი (ყიაღსარი), ჰონი კი, როგორც მომთაბარის აღმნიშვნელი ტერმინი, ამავე მნიშვნელობით მის დროში უფრო გავრცელებული ტერმინით თურქი. ამის შემდეგ მან მოინდომა, რომ მკითხველისათვის განემარტა ამ თურქების ქართლში მოსვლის მარშრუტი და, ვინაიდან მის ხანაში თურქი ტომები ძირითადად ცენტრალურ აზიაში მომთაბარეობდნენ, ისინი საქართველოში გურგენის, ანუ კასპიის ზღვის გავლით მოიყვანა. შედეგად, მივიღეთ იგივე ამბის უკვე რიგით მეოთხე ვერსია:       "მასვე ჟამსა მოვიდეს თურქნი ოტებულნი მისვე ქაიხოსროსაგან, გამოვლეს ზღუა გურგენისი, აღმოჰყვეს მტკუარსა და მოვიდეს მცხეთას - სახლი ოცდა რვა. და ეზრახნეს მამასახლისსა მცხეთისასა... და მოითხოვეს ადგილი ერთი იგი მცხეთელთა მამასახლისითგან. მისცა და აღაშენეს იგი, მოზღუდეს მტკიცედ"...       კიდევ ერთმა გადამწერ-რედაქტორმა ყველა ამ ვერსიას მოუყარა თავი და, ვინაიდან ისინი სხვადასხვა ამბად ფაიაზრა, "ქართველთა ცხოვრების" მის მიერ გადაწერილ ეგზემპლიარში ქრონოლოგიურად ერთმანეთის მიყოლებით განალაგა, როგორც სხვადასხვა ამბები. ასეთნაირად მივიღეთ, რომ სპარსელების, კერძოდ, მეფე ყიაღსარის მიერ გამოდევნილი სკვითების საქართველოში მოსვლის ამბავს "ქართველთა ცხოვრება" ხან ნაბუქოდონოსორის მიერ დევნილი ებრაელების, ან სულაც საკუთრივ ქალდეველების, ან კიდევ ყიაღსარის (ქაიხოსრო) მიერ გამოდევნილი თურქების ქართლში მოსვლა-დასახლების თითქოს სხვადასხვა დროს მომხდარ განსხვავებულ ამბებად გვიყვება.       შეცდომების დაშვება ჩვეულებრივ ხდებოდა მეფეთა, თუ, ზოგადად, სხვადასხვა სახის გენეალოგიური ნუსხების გადაწერის დროს, გადამწერის მიერ ერთი სახელის გამოტოვება, ან პირიქით, გამეორება შეცდომების მთელ წყებას იწვევდა. ამგვარი შეცდომის საილუსტრაციოდ მოგვყავს ბიბლიურ ეთნარქთა ყველასათვის ცნობილი გენეალოგია.       აქ კაენისა და შეთის შთამომავლების ნუსხას თუ დავაკვირდებით და, იმავდროულად, ამ ორ გენეალოგიურ ბოძს შორის შეთის შთამომავლების ჩვენს მიერ შუაში შემოთავაზებულ და თანმიმდევრობა შენაცვლებულ, ანუ გასწორებულ რიგს თუ შევადარებთ, იოლად დავრწმუნდებით, რომ ისინი ერთი ნუსხის ოდნავ განსხვავებული ვერსიებია. მაგრამ ბიბლიის შემდგენლები ამას ვერ მიხვდნენ და ეს ორი იდენტური, თუმცა ერთმანეთის მიმართ გარკვეული ხარვეზებისა და განსხვავების შემცველი ნუსხები სხვადასხვა შვილების შთმომავლების ორ განსხვავებულ გენეალოგიურ ნუსხად გაიაზრეს.       ასეთი და მსგავსი შეცდომებითა და კურიოზებით სავსეა ანტიკური ხანისა და შუა საუკუნეების, განსაკუთრებით ადრე და განვითარებული შუა საუკუნეების ისტორიკოსთა, მათ შორის სრულიად გამორჩეულ ისტორიკოსთა ნაშრომები.       ნდობა და კრიტიკა. ნარატიული თხზულებები, ზემოთ ჩვენს მიერ აღნიშნული ხარვეზების მიუხედავად, ბუნებრივია, უმნიშვნელოვანეს წყაროს წარმოადგენენ ისტორიკოსებისათვის წარსულის რეკონსტრუქციისას. ვინაიდან ყველა სხვა წერილობითი წყარო: სხვადასხვა სახის დოკუმენტები სიგელ-გუჯრები, მოსახლეობის, თუ გადასახადების აღწერის დავთრები, ეპიგრაფიკული წარწერები და ა.შ. ისეთ მრავალმხრივ და ვრცელ ინფორმაციას არ გვაძლევენ ამა თუ იმ ისტორიულ ეპოქაზე, როგორც ძველ ისტორიკოსთა "ისტორიული თხზულებები".       მიუხედავად, ნარატიული თხზულებების ასეთი მნიშვნელობისა, დამოკიდებულება მათ მიმართ, უფრო სწორედ, ნდობა ამ თხზულებებში დაცული ინფორმაციებისადმი ეპოქების მიხედვით ფრიად განსხვავდება: ანტიკურ ხანასა და შუა საუკუნეებში ადამიანები ძველ მწერალთა მონათხრობს ბევრად მეტი ნდობით ეკიდებოდნენ და, შეიძლება ითქვას, უკრიტიკოდ იღებდნენ. მიუხედავად ამისა, იმ ხანაშიც არსებობდნენ ისტორიკოსები, რომლებიც მათ წინამორბედ მკვლევართა თხზულებებში მოთხრობილ ნაკლებად სარწმუნო ამბებს არ იჯერებდნენ და ფანტასტიკური ამბების თხრობით გატაცებულ ავტორებს აკრიტიკებდნენ. ისიკოსის უბე - მცირე აზიის სამხრეთ სანაპიროზე ხმელთაშუა ზღვის უკიდურესი ჩრდილო- აღმოავლეთი უბე. ჩვენი ზღვა - იგულისხმება ბერძნების ზღვა, იგივე ხმელთაშუა ზღვა. დიოსკურიადა - ქალაქი სოხუმი სტადიონი - მანძილის საზომი ერთეული ძველ ხალხებში. ერთი სტადიონი ძველ ბერძნებში უდრიდა 178 მეტრს. ადრიასი - ადრიატიკის ზღვა ჰერაკლეს სვეტები - ჰიბრალტარის სრუტე ევქსინი - შავი ზღვა ლიბია - აფრიკა კილიკია - ისტორიული ქვეყანა დღევანდელი თურქეთის სამხრეთში       ამ მხრივ ინტერესმოკლებული არ უნდა იყოს თვალი გავადევნოთ, თუ როგორ აკრიტიკებს ანტიკურობის ერთერთი დიდი სწავლული, ისტორიკოსი და გეოგრაფი სტრაბონი (ძვ.წ.64 - ახ.წ.24), რამდენიმე საუკუნით უფრო ადრე მოღვაწე ძველი საბერძნეთის ასევე სრულიად გამორჩეულ სწავლულს (გეოგრაფსა და ფიზიკოსს) ერატოსთენეს (ძვ. წ. 276-195). სტარაბონის თხზულებიდან მოყვანილი ამონარიდი (იხ. ამავე გვერდზე).       უნდა აღვნიშნოთ, რომ სიმართლე ერატოსთენეს მხარეზეა: არც დიოსკურიაა (ქალაქი სოხუმი) ისიკოსის უბეზე აღმოსავლეთით და ძველი ბერძენი მეზღვაურებიც ჯერ კიდევ აქეური საბერძნეთის ხანაში, სანამ გაშლილ ზღვაში ცურვას გაეჩვეოდნენ, სწორედაც ნაპირ-ნაპირ დაცურავდნენ. მაგრამ ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია ის, რომ სტრაბონი უპირობოდ კი არ იმეორებს ერატოსთენეს ნათქვამს, როგორც ძირიადად იქცეოდნენ ანტიკური ხანისა და შუა საუკუნეების ისტორიკოსები, არამედ, როგორც ჭეშმარიტი მეცნიერი ცდილობს მისი წინამორბედის გადამოწმებას და მისთვის მიუღებელი თეზების დასაბუთებულ უარყოფას.       ქართველი მკითხველისათვის საინტერესო უნდა იყოს იმ ბერძენი ისტორიკოსების სტრაბონისეული კრიტიკა, რომელთა თხზულებებში ინდოეთის ჰინდუქუშის მთებს "კავკასიონი" ეწოდება. ერატოსთენე გვირჩევს, რომ ადვილად არ ვენდოთ შემთხვევით ამბებს ერატოსთენე გვირჩევს, რომ ადვილად არ ვენდოთ შემთხვევით ამბებს... ხოლო თვით კი უჯერებს შემთხვევით ამბებს. მაგალითად ის ამბობს, რომ ისიკოსის უბე არის უკიდურესი აღმოსავლეთი ადგილი ჩვენი ზღვისა, მაშინ როდესაც დიოსკურიადა, რომელიც მდებარეობს პონტოს უკიდურეს ყურეში, 3. 000 სტადიონით (მანძილის საზომი ერთეული ძველ ბერძნებში) უფრო აღმოსავლეთიდაა მასზე, მისი (ერატოსთენეს, რედ.) გაზომვის მიხედვითაც კი იმ სტადიონებით რომელსაც ის იყენებს. ხოლო როდესაც აგვიღწერს ადრიასის ჩრდილოეთისა და უკიდურეს ქვეყნებს, არ უშვებს არც ერთ მითს, რომ არ მოჰყვეს. მას სჯერა ჰერაკლეს სვეტებს გარეთ მდებარე ქვეყნების შესახებ უამრავი მითიც... ... ის ამბობს, რომ ძველი ხალხები ცურავდნენ ყაჩაღობისა და ვაჭრობისათვის, რომ ისინი შუა ზღვაში კი არ ცურავდნენ, არამედ ნაპირ-ნაპირ, როგორც იაზონი, რომელმაც დატოვა ხომალდი, როდესაც კოლხებიდან ბრუნდებოდა და არმენიასა და მიდიამდე ხმელეთით ილაშქრა. შემდეგ კი ამბობს, რომ ძველად ვერც ევქსინზე ბედავდა ვინმე ცურვას, ვერც ლიბიის, სირიის და კილიკიის გასწვრივ. თუ ძველებს ის მათ უწოდებს, ვინც ჩვენს ხსოვნამდე იყო, მაშინ არ მიმაჩნია საჭიროდ მათზე ლაპარაკი, ცურავდნენ ისინი საერთოდ, თუ არა, ხოლო თუ ის საუბრობს მათ შესახებ ვინც გვახსოვდა, ვერავინ გაბედავს იმის თქმას, რომ ძველები უფრო დიდ გზებს არ გადიოდნენ. სტრაბონი, გეოგრაფია       ძველი ბერძენი სწავლული ასეთი აღრევის მიზეზს ალექსანდრე მაკედონელის ეპოქის ისტორიკოსების ალექსანდრესადმი მაამებლობის სურვილით ხსნის. მართლაც, ანტიკურ სამყაროში ალექსანდრე მაკედონელის ლაშქრობების შემდეგ, ისტორიკოსთა ნაწერებში ორი კავკასიონი გაჩნდა: ერთი მანამდეც ცნობილი, პონტოს, ანუ შავიზღვისპირა კავკასიონი და მეორე ინდოეთში, ჰინდი-ქუშის მთები, რომლებსაც აგრეთვე "კავკასიონი" ეწოდა. ეს აღრევა, ალექსანდრე მაკედონელის მოლაშქრეების გეოგრაფიული უცოდინრობისა და მათგან ინფორმირებული ისტორიკოსების უნებლიე შეცდომის შედეგი უფრო იყო, ვიდრე მლიქვნელობისა და მაამებლობის. მიუხედავად ამისა, საკითხის კვლევისადმი სტრაბონის მიდგომა დღევანდელი ისტორიკოსისთვისაც კი მისაბაძი შეიძლება იყოს.       თუ ანტიკური ხანის ისტორიოგრაფიის საუკეთესო წარმომადგენლები წინარე მწერალთა ნარატიული თხზულებების გამოყენებისას კრიტიკული ანალიზის მეთოდს ხმარობდნენ, ამ მხრივ ბევრად უკან გადადგმულ ნაბიჯს წარმოადგენდა შუა საუკუნეების ისტორიოგრაფია. მათ შორის ბიზანტიურიც კი, რომელსაც შუა საუკუნეების ისტორიულ თხზულებებზე საუბრისას, უპირობოდ, პირველობა უნდა მივაკუთვნოთ. პრომეთევსი - ბერძნული მითოლოგიის გმირი ზევსის მიერ კავკასიონზე ბორკილებით მიჯაჭვული. ჰერაკლე - ძველი ბერძნული მითოლოგიის გმირი, გამოირჩეოდა განსაკუთრებული ფიზიკური ძალით. შემთხზველები მლიქვნელობაზე უფრო ზრუნავენ, ვიდრე ჭეშმარიტებაზე "ისტორიკოსთა მიერ განსადიდებლად გადმოცემული მოთხრობები თუ ერთსა და იმავეს გადმოგვცემენ, ეს იმიტომ, რომ მათი შემთხზველები მლიქვნელობაზე უფრო ზრუნავენ, ვიდრე ჭეშმარიტებაზე. ასეთია მაგალითად კავკასიონის გადატანა კოლხიდისა და ევქსინის ზემოთ მდებარე მთებიდან აღმოსავლეთისაკენ ინდოეთის მთებთან და მათ მახლობლად მდებარე ზღვასთან. ამ მთებს (საუბარია შავი ზღვის კავკასიონზე, რედ.) უწოდებდნენ ელინები კავკასიონს და ისინი დაშორებულნი არიან ინდოეთს უფრო მეტით, ვიდრე 30. 000 სტადიონია; ამასვე (შავი ზღვის კავკასიონს, რედ.) ასახელებს მითი, რომელიც ეხება პრომეთევსსა და მის ბორკილებს. ეს იმიტომ, რომ ეს მთები (შავი ზღვის კავკასიონი, რედ.) იცოდნენ მაშინდელებმა უკიდურეს აღმოსავლეთად. ხოლო დიონისესა და ჰერაკლეს ლაშქრობა ინდოელებზე ამჟღავნებს ამ მითის გვიანდელ წარმოშობას... უფრო სასახელო იყო ალექსანდრესათვის (იგულისხმება მაკედონელი) აზიის ინდოეთის მთებამდე დაპყრობა, ვიდრე ევქსინისა და კავკასიონის კუთხემდე. მაგრამ დიდება მთისა, მისი სახელი და ის ამბავი, რომ იაზონისა და მისი მახლობლების შესახებ ფიქრობენ, რომ მათ უშორესი ლაშქრობა შეასრულეს კავკასიის სანახებამდე და ის, რომ პრომეთევსი გადაცემული იყო მისაჯაჭვად ქვეყნის კიდეზე - კავკასიონზე, ამ ამბების გამო უნდოდათ როგორმე ესიამოვნებინათ მეფისათვის და გადაიტანეს მთის სახელი ინდოეთში. სტრაბონი, გეოგრაფია       შუა საუკუნეების ისტორიკოსები სრულიად უკრიტიკოდ, ხშირად სიტყვა-სიტყვითაც კი გადაწერდნენ წინამორბედის თხზულებას და მას თავისი ეპოქის ისტორიას მიუმატებდნენ. რუფინუსი 345-410 რომაელი ისტორიკოსი რუფინუსი ხანგრძლივად ცხოვრობდა პალესტინასა და იერუსალიმში. აქვე, როგორც მეცნიერები ვარაუდობენ, გაეცნო ის გელასი კესარიელის "საეკლესიო ისტორიას". სატრაპი - მსხვილი რეგიონის მმართველი აქემენიანთა სპარსეთში. აქ იხმარება სარდლის, მხედართმთავრის მნიშვნელობით. დომესტიკოსი - ჯარების უფროსი მხედართმთავარი ბიზანტიაში.       ასეთ დროს ისტორიკოსი ხშირად წინამორბედი ავტორის დასახელებას საჭიროდ არც კი მიიჩნევდა. ამიტომ თანამედროვე მკვლევარებს დიდი გულისხმევა სჭირდებათ, რომ შუა საუკუნეების ავტორის თხზულებაში მისი წინამორბედების თხზულებები გამოაცალკევონ.       ამ მხრივ კარგი მაგალითია რომაელი ისტორიკოსის რუფინუსის თხზულება "საეკლესიო ისტორია", რომელმაც, როგორც წყაროთმცოდნეებმა დაადგინეს, თავისი ნაშრომის წერისას მისი წინამორბედის გელასი კესარიელის ამავე სახელწოდების ნაწარმოები გამოიყენა.       გელასი კესარიელი თავის "საეკლესიო ისტორიაში" მოგვითხრობს იბერიელთა გაქრისტიანების შესახებაც. შესაბამისად, რუფინუსმაც ეს ნაწილი მისგან გადმოიღო. ოღონდ გელასი კესარიელის თხრობა იმის თაობაზე, რომ მან იბერიელთა გაქრისტიანების შესახებ ინფორმაცია მიიღო იბერიელი ბაკურისაგან, უცვლელად დატოვა. ამგვარად, რუფინუსის კითხვისას, მკითხველს შთაბეჭდილება ექმნება, თითქოს იბერიელი ბაკურისაგან საკუთრივ რუფინუსს მიეღოს ინფორმაცია.       ყველაზე საინტერესოა ის, რომ ორივე ავტორთან მათ ნაცნობად და უშუალო ინფორმატორად დასახელებული ბაკური, იყო ქართლის პირველი ქრისტიანი მეფის მირიანის უმცროსი ვაჟი, რომელიც მირიანის მიერ ქრისტიანობის მიღებამდე, ანუ დაახლ. 325 წლამდე, რომში მძევლად იმყოფებოდა. ნაკლებად სავარაუდოა, მას დაახლოებით იმავე. ხანებში ახლად დაბადებული გელასი კესარიელი სცნობოდა, ან მით უფრო მისთვის რაიმე მოეყოლა. ასე რომ, გელასისაც, რუფინუსის არ იყოს, ეს ამბავი, როგორც ჩანს, სხვა, ჩვენთვის დღეს უცნობი, მისი წინამორბედი ავტორისაგან ჰქონდა უცვლელად გადმოწერილი. იბერთა მოქცევა ეს ჩვენ გვიამბო ფრიად სარწმუნო ბაკურიმ, კაცმა ფრიად ღვთისმოშიშმა, მეფის შთამომავალმა და იბერთა შორის სახელოვანმა, რომელიც გახდა რომაელთა სატრაპი და აწარმოა ომი ბარბაროს სარკინოზთა წინააღმდეგ პალესტინის მწვერვალებზე და მათზე ბრწყინვალედ გაიმარჯვა. გელასი კესარიელი, ეკლესიის ისტორია იბერთა ტომის მოქცევა ტყვე ქალის მეშვეობით რომ ეს ყველაფერი ასე მოხდა, ჩვენ გვიამბო ფრიად სარწმუნო, კაცმა, ბაკურიმ თვით ამ ხალხის მეფემ, რომელიც ჩვენში იყო დომესტიკოსი. იგი უაღრესად ზრუნავდა როგორც მორწმუნეობაზე, ისე ჭეშმარიტებაზე როდესაც ჩვენთან ერთად ცხოვრობდა ... იერუსალიმში. მაშინ ის იყო პალესტინის საზღვრების სარდალი. რუფინუსი, საეკლესიო ისტორია გელასი კესარიელი დაახლ. 325-395 რომაელი ისტორიკოსი და პალესტინის ქალაქ კესარიის ეპისკოპოსი. მონაწილეობდა 381 წლის კონსტანტინეპოლის II მსოფლიო და 394 წ-ის ადგილობრივი კრებების მუშაობაში. მას ,ეკუთვნის თხზულება "ეკლესიის ისტორია". შრომა არ არის მოღწეული, მაგრამ ძველი წყაროები ადასტურებენ, რომ მას დაუწერია ევსები კესარიელის "ეკლესიის ისტორიის" გაგრძელება.       იმავდროულად შუა საუკუნეების ისტორიკოსები თავისი ინფორმაციებისადმი მკითხველის ნდობის ხარისხის უფრო ასამაღლებლად, ცდილობდნენ მათ მიერ გამოყენებული წყაროების განსაკუთრებულ პირუთვნელობაში დაერწმუნებინათ მკითხველი, რისთვისაც ძველი მსოფლიოს ყველასთვის ცნობილ და გამოჩენილ პირებს იმოწმებდნენ, რომლებსაც ვითომდა მონაწილეობა მიეღოთ, მათ მიერ მოწოდებული ინფორმაციების შექმნა-გადაწერა-გამრავლებაში. ამ თვალსაზრისით საინტერესოა ადრე შუასაუკუნეების სომეხი ისტორიკოსის მოვსეს ხორენაცის "ისტორიის" შესავალი (იხ. ქვემოთ), სადაც ის ირწმუნება, რომ მისი ინფორმაციები მომდინარეობენ მატიანიდან, რომელიც უშუალოდ ალექსანდრე მაკედონელის ბრძანებით ითარგმნა.       შუა საუკუნეების ისტორიული აზროვნების დაძლევა და წარსულის ისტორიული მემკვიდრეობისადმი კრიტიკული მიდგომა ახალი ისტორიის მონაპოვარია (XV-XVI სს). შემდგომ საუკუნებში მეცნიერებმა ნარატიული ისტორიული თხზულებების საფუძვლიანი შესწავლა დაიწყეს. დადგინდა არა ერთი ძველი ისტორიული თხზულების შექმნის დრო და ავტორები, ამ ავტორთა მიერ გამოყენებული წყაროები და სხვ.       იმავდროულად, XIX-XX სს-ში წარსულის სიღრმიდან მოღწეულ ისტორიულ თხზულებებში აღმოჩენილმა, ჩვენს მიერ უკვე ზემოთ ნაჩვენების მსგავსმა ქრონოლოგიურმა აღრევებმა და მეტ-ნაკლებად მნიშვნელოვანმა შეცდომებმა, მკვლევრთა ერთ ნაწილს ნარატიული წყაროების მიმართ უნდობლობა და ჰიპერკრიტიკული დამოკიდებულება განუვითარა. რამაც ზოგი მკვლევარი ამ თხზულებებში დაცული, საუკუნეების სიღრმიდან მომდინარე უძველესი ინფორმაციების ლამის სრულ უარყოფამდეც კი მიიყვანა. ეს მატიანე შეიცავს ძველების - წინაპრების შესახებ უტყუარ ცნობებს ეს მატიანე ალექსანდრეს ბრძანებით (იგულისხმება ალექსანდრე მაკედონელი, რედ.) ქალდეველთა ენიდან (აქ იგულისხმება სპარსული, რედ.) თარგმნილია ბერძნულად და შეიცავს ძველების, წინაპრების შესახებ უტყუარ ცნობებს. მატიანის დასაწყისი ... ეხება ზრუანს, ტიტანს და იაპეტოსთეს, თავ-თავის ადგილზე, თანმიმდევრობით, ვრცლად გადმოცემულია ამ სამი მამამთავრის შთამომავლებიდან ყველა სახელოვანი კაცის ამბავი. ამ მატიანიდან მარ აბასკატინამ ჩვენი ერის შესახებ მხოლოდ სარწმუნო მოთხრობები ამოიღო, რომელიც წარუდგინა მეფე ვალარშაკს ნიზიბინში ბერძნული და ასურული მწიგნობრობით. ქმნულკეთილმა და მამაცმა მოისარმა, მჭევრმეტყველმა და ბრძენმა ვაჟკაცმა ვალარშაკმა აიღო ის და თავის უპირველეს განძად მიიჩნია, დიდი სიფრთხილით შეინახა თავის საცავში, ბრძანა მისი ერთი ნაწილი ქვაზეც ამოეკვეთათ. ჩვენ იქედან ამოვიღეთ სარწმუნო ამბები, ისე რომ თხრობის თანმიმდევრობას ვიცავთ. მოვსეს ხორენაცი, "სომხეთის ისტორია"       მსგავსი დამოკიდებულების კლასიკურ მაგალითად "ქართველთა ცხოვრება" შეიძლება მოვიყვანოთ, როდესაც ქართველ ისტორიკოსთა, ერთმა, თუმცა სამწუხაროდ, ყველაზე გავლენიანმა ნაწილმა, ამ უნიკალური, შუა საუკუნოვანი ძეგლის IX საუკუნემდელი ინფორმაციების შემცველი მონაკვეთი ერთი ხელის მოსმით "სრულიად გამოუსადეგარად" გამოაცხადა.       XX ს-ის შუა წლებისა და II ნახევრის არქეოლოგიურმა აღმოჩენებმა, მათ შორის ამ არქეოლოგიური გათხრების შედეგად გამოვლენილმა ეპიგრაფიკულმა წარწერებმა, "ქართველთა ცხოვრების" მრავალი ინფორმაცია დაადასტურა, რამაც ისტორიკოსებს კიდევ ერთხელ დაანახა, რომ ის, რაც ერთი თვალის შევლებით არ გვესმის, ან ვერ ვიჯერებთ, იმიტომ, რომ მისი სხვა წყაროებით გადამოწმება არ შეგვიძლია, სულაც არ ნიშნავს, რომ სიცრუეა.       ძველი ისტორიკოსები როდესაც ცდებიან, რაიმე ფაქტს ამახინჯებენ, ან მომხდარი მოვლენების ქრონოლოგიას ურევენ, იმასაც თავისი მიზეზი აქვს და ამ შეცდომების მიზეზების პოვნას ხშირად საკუთრივ შეცდომების გასწორებაზე არა ნაკლები მნიშვნელობა შეიძლება ჰქონდეს.       ამ თავში შევეცადეთ მოკლედ მიმოგვეხილა ის საკითხები, რომლებსაც ისტორიკოსი-წყაროთმცოდნე იკვლევს და გვეჩვენებინა ის სირთულეები, რომლებსაც ის კვლევისას აწყდება. ისმის კითხვა: როგორღა ახერხებენ ისტორიკოსები წარსულის მეტ-ნაკლებად ობიექტური სურათის წარმოჩენას და ერთი შეხედვით ერთმანეთთან დაუკავშირებელ მოვლენებში ისტორიული კანონზომიერების დადგენას, ანუ იმას, რაც ისტორიას მეცნიერებად აქცევს?       ისტორიკოსის კვლევა ყველაზე მეტად გამომძიებლის მუშაობას წააგავს. ის, როგორც გამომძიებელი, ანალიზს უკეთებს სხვადასხვა პირველად და მეორად წყაროთა მონაცემებს, მრავალმხრივ ამოწმებს მათ, ზოგ შემთხვევაში ურთიერთ გამომრიცხავ ჩვენებებსაც კი და გამოწვლილვითი კვლევაძიების საფუძველზე ადგენს ჭეშმარიტებას. ისტორიკოსი, გამომძიებლის მსგავსად, ზოგჯერ ცდება, განსხვავება მხოლოდ ისაა, რომ გამომძიებლის შეცდომა შესაძლოა უდანაშაულო ბრალდებულისათვის საბედისწერო აღმოჩნდეს, მაშინ, როდესაც ისტორიკოსთა შეცდომა თითქოს ნაკლები ზიანის მომტანია, მით უფრო, რომ მას შემდგომი თაობის მკვლევარები თანდათან მაინც გაასწორებენ.       თუმცა აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ, ერთი შეხედვით, ისტორიკოსთა ვითომდა უვნებელი და უნებლიე შეცდომები, ან შეგნებული გაყალბებები, კაცობრიობას არანაკლებ ძვირად უჯდება, ვინაიდან ხალხებს და სახელმწიფოებს დაპირისპირებისა და ომებისკენაც კი უბიძგებს. წიგნიდან: შესავალი მსოფლიო ისტორიაში წიგნი I თბილისი 2013…
დაამატა ლაშა to მსოფლიო ისტორია at 4:19pm on სექტემბერი 20, 2016
თემა: მანკიერი სახელმწიფო
მწიფოებრივ მმართველობას და კერძო პირსაც, ხოლო რაკი მათ ვარგისად ვთვლი, ყველა სხვა სახის სახელმწიფო უვარგისად მიმაჩნია; უვარგისია მათი სახელმწიფოებრივი წყობილებაც და მოქალაქეთა სულიერი წყობაც. არსებობს მანკიერი სახელმწიფო მმართველობის ოთხი სხვადასხვა სახე. – მაინც? – იკითხა გლავკონმა. მე დავაპირე იმ თანმიმდევრობით მელაპარაკა მათზე, რა თანმიმდევრობითაც ისინი ერთმანეთში გადადიან. მაგრამ აქ პოლემარქემ, ადიმანტესაგან ცოტა მოშორებით რომ იჯდა, ხელი გაიწოდა, მხარზე მოგდებულ მოსასხამში ჩაავლო მეზობელს და თავისკენ მიიზიდა, თვითონაც გადაიხარა და რაღაცა ჩასჩურჩულა ყურში. მე მხოლოდ ეს მომესმა: თავის ნებაზე მივუშვათ თუ რა ვქნათო? – რას ქვია, თავის ნებაზე მივუშვათ? – ხმამაღლა მიუგო ადიმანტემ. – არა, მაინც ვის გულისხმობთ? – ვიკითხე მე. – ვისა და, შენ, – მიპასუხა ადიმანტემ. – რას მემართლებით? – კვლავ ვკითხე მე. – ჩვენ გვეჩვენება, რომ თავის შეწუხება არ გინდა და ცდილობ მალულად გამოტოვო ჩვენი საუბრის საკმაოდ მნიშვნელოვანი მონაკვეთი, რათა თავის შეწუხება აღარ დაგჭირდეს. ან იქნებ გგონია დაგვავიწყდა, რა თქვი გაკვრით ქალებსა და ბავშვებზე: მეგობრებს ყველაფერი საერთო უნდა ჰქონდეთო. – რაო, განა არასწორად ვთქვი, ადიმანტე? – ასეა თუ ისე, ახსნა-განმარტება მაინც საჭიროა: ჩვენ გვსურს ვიცოდეთ, რანაირად წარმოგიდგენია ეს საერთო საკუთრება, რადგანაც მისი რამდენიმე სახე არსებობს. მაშ, კეთილ-ინებე და გვითხარი, მაინც რომელ სახეს გულისხმობ. რა ხანია გელით, როდის ჩამოაგდებ სიტყვას შობადობასა თუ ახალშობილთა აღზრდაზე, მოკლედ, იმაზე, თუ რანაირად შეიძლება, რომ ქალები და ბავშვები საერთო საკუთრებად გვევლინებოდნენ. მართებულია თუ არა ეს, ჩვენის აზრით, ამას ძალიან დიდი, მეტიც, გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს სახელმწიფოსთვის. შენ კი ისე გადახვედი სახელმწიფო მმართველობის სულ სხვა სახეზე, რომ საკმაო ყურადღება არ დაგითმია ამ საჭირბოროტო საკითხისათვის. ჰოდა, აი, როგორც მოგესმა, ჩვენ გადავწყვიტეთ, რომ სიტყვა აღარ გაგაგრძელებინოთ, ვიდრე ისევე საფუძვლიანად არ განიხილავ ყოველივე ამას, როგორც სხვა დანარჩენი განიხილე. – მეც მაგ გადაწყვეტილების მონაწილედ მიგულეთ, – სიტყვა ჩაურთო გლავკონმა. – რა თქმა უნდა; მაშ, იცოდე, სოკრატე, რომ ყველამ ერთხმად მივიღეთ ეს გადაწყვეტილება, – დასძინა თრასიმაქემ. – რას მერჩით ხალხო! – წამოვიძახე მე, – რად მაიძულებთ შევჩერდე და თავიდან მოვყვე ყველაფერს სახელმწიფოს შესახებ? მე კი მიხაროდა, მგონი, გადავრჩი და ამ საკითხზე ლაყბობა აღარ მომიწევს-მეთქი. ნეტავი ჩემს ადრინდელ ნათქვამს დასჯერებოდით. არც კი იცით, რა საცილო და სადავიდარაბო საქმე აიტეხეთ. ვიცოდი, რაც მელოდა, და ამიტომაც ავუქციე გვერდი ამ აყალ-მაყალსა და ვაივაგლახს. – მაშ, რა გეგონა, – თქვა თრასიმაქემ, – ეს ამოდენა ხალხი წყლის სანაყავად შევყრილვართ აქ თუ სიტყვის სასმენად? – ჰო, მაგრამ სიტყვასაც ხომ თავისი ზღვარი აქვს. – ამნაირი სიტყვის ზღვარი, – მითხრა გლავკონმა, – ჭკუადამჯდარი ხალხის აზრით, მთელი სიცოცხლეა, სოკრატე. შენ ჩვენი დარდი ნუ გაქვს. ადექი და შენებურად განგვიმარტე, რასაც გეკითხებით: რანაირად შეიძლება, რომ ჩვენს მცველებს საერთო ცოლ-შვილი ჰყავდეთ, ან როგორ უნდა აღვზარდოთ ყრმები დაბადებიდან იმ დრომდე, ვიდრე სწავლას დავაწყებინებდეთ, რაც ძალზე ძნელი საქმე ჩანს? ეცადე გვითხრა, რანაირად მოგვარდება ყოველივე ეს? – ადვილი როდია ამ საქმეში გარკვევა, ჩემო საოცარო. აქ გაცილებით მეტია საჭოჭმანო, ვიდრე ყოველივე იმაში, რაც ადრე განვიხილეთ. არავინ დაიჯერებს, რომ ჩვენს აზრს შეიძლება ხორცი შეესხას, ხოლო მისი ხორცშესხმა რომ შესაძლებელი იყოს, მაშინ ის დააეჭვებდათ, მართლა საუკეთესოა თუ არა ეს აზრი. აი, რად ვცდილობ გვერდი ავუქციო ამ საკითხს, ჩემო ძვირფასო მეგობარო, რათა მოცლილი კაცის ყბედობად არ აღიქვან ჩემი სიტყვები. – ნუ გეშინია; შენი მსმენელები არც უვიცნი არიან, არც უნდონი და არც ავის მოსურნენი. მაშინ მე ვუთხარი: – როგორც ჩანს, გამხნევებას მიპირებ, ჩემო კეთილო. – დიახ. – გამხნევებისა რა მოგახსენო და ეგ შენი მცდელობა სრულიად საპირისპირო შედეგს კი გამოიღებს. ჩემი თავის იმედი რომ მქონდეს და დარწმუნებული ვიყო, თითქოს ვიცი ის, რასაც ვამბობ, ეგ შენი ნუგეში მართლაც დროული იქნებოდა. ვისაც ჭეშმარიტებაზე ხელი მიუწვდება, გამგებსა და მეგობრულად განწყობილ მსმენელთა შორის თამამად და გაბედულად მსჯელობს იმაზე, რაც ყველაფერზე დიადია და მისთვის ყველაზე ძვირფასი. მაგრამ როცა კაცი, ჩემი არ იყოს, იმას აქცევს მსჯელობის საგნად, რაც თვითონვე აეჭვებს და ალალბედზე დაეძებს ჭეშმარიტებას, მტერსაც არ ვუსურვებ მის დღეში ყოფნას; არა, იმიტომ კი არა, თითქოს მეშინია, ვაითუ მასხრად ამიგდონ-მეთქი (ეს ხომ ბავშვური საქციელი იქნებოდა), არამედ იმიტომ, რომ თუ ჭეშმარიტებას ძირს გამოვუთხრი და მოვარყევ, მეც დავეცემი და მეგობრებსაც თან გადავიყოლებ. ჩვენ ხომ იმაზე ვმსჯელობთ, რასაც ყველაზე ნაკლებ შეჰფერის ყოყმანი და ორჭოფობა. ამიტომაც ადრასტეას ვთხოვ შეწყალებას, გლავკონ: მომიტევოს, რის თქმასაც ვაპირებ. მე თუ მკითხავ, ნაკლები დანაშაულია შენდა უნებურად გახდე ვიღაცის მკვლელი, ვიდრე სიცრუით შებღალო ის, რაც მშვენიერია, კეთილი, სამართლიანი და კანონიერი. ამნაირი საფრთხე კი უმჯობესია მტრებს შორის გემუქრებოდეს, ვიდრე მეგობრებს შორის. მაშ, თუ ღმერთი გწამს, ნუ მამხნევებ.       გლავკონმა გაიცინა და მითხრა: – კეთილი და პატიოსანი, თუ შენმა სიტყვამ გვავნო, სოკრატე, ნუ გეშინია, მოგიტევებთ დანაშაულს და ერთხმად გიმოწმებთ, რომ არავითარი ბრალი არ მიგიძღვის სიცრუესა და კაცის კვლაში. მაშ, მხნედ იყავი და ილაპარაკე. – კაცი, რომელსაც მიეტევა დანაშაული, სუფთაა კანონის წინაშე. ასე რომ, ჩემზედაც იგივე ითქმის. – ჰოდა, ახლა მაინც გვაღირსე სიტყვა. – ესე იგი ხელახლა უნდა მივუბრუნდეთ იმას, რაც თავიდანვე უნდა მეთქვა. ალბათ, მართებული იქნებოდა, მას შემდეგ, რაც მამაკაცთა დანიშნულებაზე ვილაპარაკებთ, ქალების დანიშნულებაც განგვესაზღვრა, მით უმეტეს, რომ შენც ამასვე მოითხოვ.       დაბადებითა და აღზრდით იმნაირ კაცთათვის, რომლებზედაც ჩვენ ვლაპარაკობდით, თუკი მათ სურთ ისე მოეკიდონ ცოლ-შვილს, როგორც წესი და რიგია, არ არსებობს სხვა გზა, გარდა იმისა, რომელიც იმთავითვე ავირჩიეთ. აკი, ჩვენი გადაწყვეტილებით, კაცები დავადგინეთ ფარის მოდარაჯე მცველებად. – დიახ. – მაშ, ჩვენებურად განვაგრძოთ საქმე: დავუშვათ, რომ ქალები, დაბადებითა და აღზრდით, კაცების თანასწორი არიან, და ვნახოთ, გამოგვადგება თუ არა ეს. – როგორ? – როგორ და, აი, ასე: ჩვენის აზრით, მოდარაჯე ქოფაკთა შორის ძუკნებიც ისევე უნდა იცავდნენ ფარას, როგორც ხვადები, მათნაირად ნადირობდნენ და მათთან ერთადვე ასრულებდნენ ყველაფერს, რაც ევალებათ, თუ სხვა რამის თავი არა აქვთ, გარდა იმისა, რომ კარ-მიდამოს ყარაულობდნენ, ლეკვებს ყრიდნენ და ზრდიდნენ, მაშინ როდესაც ფარაზე ზრუნვა მხოლოდ ხვადების ხვედრია? – მთელ საქმეს ერთნაირად უნდა ინაწილებდნენ, თუმცა ანგარიშს უნდა ვუწევდეთ იმას, რომ ძუკნები უფრო სუსტნი არიან ხვადებთან შედარებით. – კი მაგრამ, განა შეიძლება ერთ სულდგმულს იგივე მოსთხოვო, რაც მეორეს, თუკი მათ ერთნაირად არ აღზრდი და ასაზრდოებ? – არა, არ შეიძლება. – ასე რომ, თუ კაცებსა და ქალებსაც ერთნაირ საქმეს მივუჩენთ, ერთნაირადვე უნდა აღვზარდოთ ისინი. – დიახ. – მაგრამ კაცებს ხომ მუსიკურსა და გიმნასტიკურ ხელოვნებაში თავის გაწაფვა დავუსახეთ მიზნად. – დიახ – მაშასადამე, ქალებსაც უნდა მოვთხოვოთ, ორივე ამ ხელოვნებას და, გარდა ამისა, საომარ საქმესაც დაეუფლონ; ამისდა კვალად უნდა ხდებოდეს მათი დასაქმებაც. – შენი სიტყვებიდან ეგრე გამოდის. – ბევრი რამ, რასაც ახლა მოგახსენებ, სასაცილოდაც არ გეყოფა, რადგანაც აშკარად დაუპირისპირდება ჩვენს ადათ-წესებს, თუკი მოვინდომებთ საქმედ ვაქციოთ სიტყვა. – რა თქმა უნდა. – შენის აზრით, რა იქნებოდა აქ ყველაზე სასაცილო? ალბათ ის, რომ ტიტლიკანა ქალები პალესტრაზე კაცებთან ერთად გამოვიდოდნენ სავარჯიშოდ, და განა მარტო ყმაწვილი ქალები, არამედ ხანდაზმულებიც, ზუსტად ისევე, როგორც ბერიკაცები, ვაგლახად დამჭკნარ-დალეულნი და დანაოჭებულნი იხტიბარს რომ არ იტეხენ და ვერ ელევიან გიმნასიონებს. – ვფიცავ ზევსს, მართლაც რომ სასაცილო იქნებოდა, ყოველ შემთხვევაში, დღევანდელ ზნე-ჩვეულებათა თვალსაზრისით. – მაგრამ რაკი ამაზე ჩამოვარდა სიტყვა, ნუ შევუკრთებით ავყიებს და ენაკვიმატებს; გაუშვი, მასხრად აიგდონ ეს სიახლენი: ქალების წვრთნა გიმნასიონებში, მუსიკურსა და, მით უმეტეს, საომარ ხელოვნებაში თავის გაწაფვა, ჯირითი თუ ეტლების მართვა. – მართალს ბრძანებ. – რახან დავიწყეთ, კიდევაც გავილაშქროთ იმის წინააღმდეგ, რაც ჩვენს ჩვეულებებში მიუღებელი გვეჩვენება. ქილიკებს კი ვთხოვთ, თავი შეიკავონ ავყიობისგან და გაიხსენონ, რომ არც ისე დიდი ხნის წინათ, ელინებს, ისევე როგორც დღეს – ბარბაროსთა უმრავლესობას, სამარცხვინოდ და სასაცილოდ მიაჩნდათ შიშველი კაცის გამოჩენა საასპარეზოდ, და როცა ჯერ კრეტელებმა, ხოლო შემდეგ ლაკედემონელებმა პირველად გახსნეს გიმნასიონები, მაშინდელ ქილიკებს კაი გვარიანი საბაბი მიეცათ სამასხროდ და სალაზღანდაროდ. თუ შენ სხვა აზრისა ხარ? – არა, სავსებით გეთანხმები. – მაგრამ როდესაც გამოცდილებამ ცხადყო, რომ შიშველი კაცი უფრო თავისუფლად ვარჯიშობს, ვიდრე ჩაცმული, მაშინ ეს აღარც თვალს მოეჩვენა სასაცილოდ, რადგანაც გონება მოწმობდა, რომ ასე სჯობდა საქმისთვის. მხოლოდ თავქარიანს თუ შეუძლია მასხრად აიგდოს სხვა რამე, გარდა იმისა, რაც უგვანია და უკეთური, და როცა სიბრიყვეს თუ ბიწიერებას კი არ აქცევენ დაცინვის საგნად, არამედ სულ სხვა რამეს, მაშინ სიკეთეს კი არა, სხვა მიზანს მიელტვიან. – ჭეშმარიტად. – ამრიგად, ჯერ იმაზე უნდა შევთანხმდეთ, შესაძლებელია თუ არა ხორცი შევასხათ ჩვენს მიერ დასახულ გეგმას და, ხუმრობით თუ ხუმრობის გარეშე, გადავწყვიტოთ, რამდენად შეუძლია ქალის ბუნებას, კაცივით გაართვას თავი ყოველგვარ საქმეს, თუ ვერანაირ საქმეს ვერ მოაბამს თავს, ან იქნებ მხოლოდ ზოგიერთი საქმის კეთების უნარი შესწევს, ზოგიერთისა კი არა, და ბოლოს, შეიძლება თუ არა, საომარი საქმე მივანდოთ მას. განა არა სჯობს, ასე დიდებულად დავიწყოთ, რათა შემდეგ ასევე დიდებულად დავასრულოთ ჩვენი მსჯელობა? – რა თქმა უნდა. – ხომ არ გნებავს, ჩვენი მოწინააღმდეგეების ადგილას დავგეთ და მათი მოსაზრებები გავარჩიოთ, რათა დაუცავ ციხე-სიმაგრეს არ შემოვარტყათ ალყა – ვითომ რა გვიშლის ხელს? – ასე რომ, მათ მაგივრად ვიტყვით: «სოკრატე და გლავკონ, თქვენ სულაც არ გჭირდებათ, რომ ვინმე შემოგედავოთ. აკი თქვენი სახელმწიფოს დაფუძნებისთანავე აღიარეთ, რომ ყველამ თავისი საქმე უნდა აკეთოს, მხოლოდ ის საქმე, რომელიც შეესაბამება მისსავ ბუნებას». – მართალი გითხრათ, ვაღიარებ; მაშ, რა უნდა გვექნა? – »კი მაგრამ, განა ქალი, თავისი ბუნებით, არსებითად არ განსხვავდება კაცისაგან?» – რასაკვირველია. – »მაშასადამე, ერთსაც და მეორესაც სხვადასხვა საქმე უნდა მივანდოთ, მათივე ბუნების შესაბამისად». – მერედა, რა? – »განა შეცდომას არ უშვებთ და თქვენსავე თავს არ ეწინააღმდეგებით, როცა ამტკიცებთ, ქალი და კაცი ერთნაირ საქმეს უნდა ასრულებდნენო, თუმცაღა მათი ბუნება ასე განსხვავდება ერთმანეთისაგან?» ახლა მითხარი, ჩემო ძვირფასო, რანაირად დაიცავ შენს აზრს? – ადვილი საქმე როდია, მაგრამ გევედრები და კვლავაც შეგევედრები, ეგება რამე მოიგონო ჩვენი მოსაზრების გასამართლებლად. – სხვაზე რომ აღარაფერი ვთქვათ, იმთავითვე სწორედ ამას ვუფრთხოდი, გლავკონ; მიტომაც ვყოყმანობდი და ვაყოვნებდი იმ კანონის განხილვას, რომელიც გვიწესებს, რანაირად უნდა მოვეკიდოთ ოჯახს და როგორ უნდა აღვზარდოთ ქალები და ბავშვები. – ვფიცავ ზევსს, ეტყობა, არცთუ უსაფუძვლოდ უფრთხოდი. – რა თქმა უნდა. მაგრამ იცი, რას გეტყვი? – კაცი გინდ აუზში ჩავარდნილა და გინდ შუა ზღვაში: სულერთია, უნდა გამოცუროს. – უეჭველად. – ჰოდა, ჩვენც უნდა გავცუროთ, რათა თავი დავაღწიოთ ამ ჩვენი მსჯელობის მორევს. თუ ბედმა გაგვიღიმა, იქნებ დელფინმა შეგვისვას ზურგზე ან რაღაც სასწაულმა გადაგვარჩინოს. – ვცადოთ. – მოდი, იქნებ რაიმე გამოსავალი ვიპოვოთ. ჩვენ ხომ შევთანხმდით, რომ სხვადასხვანაირ ბუნებას საქმეც სხვადასხვა შეჰფერის ხოლო ქალის ბუნება განსხვავდება კაცის ბუნებისაგან. ახლა კი უცებ მოვყევით იმის მტკიცებას, რომ სხვადასხვა ბუნების ხალხს შეუძლია ერთსა და იმავე საქმეს ასრულებდეს. აკი სწორედ ამას გვდებენ ბრალად. – დიახ, სწორედ მაგას – ჭეშმარიტად დიდია, გლავკონ, კამათის ხელოვნების ძალა. – როგორ? – როგორ და ისე, რომ ბევრი თავისდა უნებურად ებმება ხოლმე კამათში თუმცა რატომღაც ჰგონიათ, კი არ ვკამათობთ, არამედ ვმსჯელობთო. ხოლო ეს იმიტომ ხდება, რომ არ შეუძლიათ ცალკეულ სახეებად დაყონ და ასე განიხილონ საგანი. ისინი მხოლოდ, სიტყვებში იქექებიან და სულ იმის ჩხრეკაში არიან, სად დაუშვა შეცდომა მათმა თანამოსაუბრემ, ასე რომ კი არ მსჯელობენ, არამედ დაობენ და კინკლაობენ – ბევრს მართლაც ასე სჩვევია. მაგრამ ნუთუ ჩვენც იგივე საფრთხე გვემუქრება? – უსათუო; აკი ჩვენდა უნებურად ჩავებით ამ სიტყვიერ კინკლაობაში. – როგორ? – როცა ადამიანები ბუნებით განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან, მათი საქმიანობაც სხვადასხვანაირი უნდა იყოს; ჩვენ შეუპოვრად დავიცავით ეს, კამათი კი სახელებმა გამოიწვია: საერთოდ არ გვითქვამს, რაში მდგომარეობს ბუნებრივ თვისებათა სახეობრივი სხვადასხვაობა, და არ განგვისაზღვრავს, რას უკავშირდება ან ერთი და ან მეორე, როცა სხვადასხვა ბუნების ხალხს სხვადასხვანაირი საქმიანობა დავუწესეთ, ერთნაირი ბუნებისას კი – ერთნაირი. – მართლაც არ გვითქვამს. – ჰოდა, ახლა თვითონვე უნდა ვკითხოთ ჩვენსავე თავს: ერთნაირია მელოტებისა და თმიანების ბუნება თუ ურთიერთსაპირისპირო? თუ ვაღიარებთ, რომ მათი ბუნება ურთიერთსაპირისპიროა, მაშინ ისიც ვიკითხოთ: თუკი მელოტები მეწაღის ხელობას მისდევენ, ხომ არ ეკრძალება ეს თმიანებს, ანდა, პირიქით, თუ თმიანები მისდევენ მეწაღის ხელობას, ხომ არ ეკრძალება ეს მელოტებს? – რა სასაცილო კითხვას მთავაზობ. – კი მაგრამ, ნუთუ სხვა რამის გამოა სასაცილო და არა იმიტომ, რომ არსებითი ნიშნის მიხედვით კი არ განგვისაზღვრავს ბუნებათა სხვაობა თუ მსგავსება, არამედ სხვაობისა თუ მსგავსების იმ ნიშნით შემოვიფარგლეთ, საკუთრივ საქმიანობას რომ უკავშირდება. ასე მაგალითად, ჩვენ ვამბობდით, რომ ერთი და იმავე ბუნებისაა მკურნალიცა და ისიც. ვისაც დაბადებითვე დაჰყვება მკურნალობის ნიჭი. ასეა, არა? – დიახ. – ხოლო მკურნალი და ხურო სხვადასხვა ბუნებისანი არიან? – რა თქმა უნდა. – მაშასადამე, თუ გაირკვა, რომ ქალი და კაცი ერთნაირად ვერ დაეუფლება ამა თუ იმ ხელოვნებას და ვერც თანაბრად გაართმევს თავს ამა თუ იმ საქმეს, ჩვენ ვიტყვით, რომ ეს საქმე, მათი უნარის შესაბამისად, ან ერთს უნდა მივანდოთ და ან მეორეს. ხოლო თუ ისინი მარტო იმით განსხვავდებიან ერთმანეთისგან, რომ ქალი შვილსა შობს, კაცი კი ქალის საშოს ანაყოფიერებს, ჩვენ დავასკვნით, რომ ეს ჯერ კიდევ არ ნიშნავს იმას, თითქოს ისინი ერთმანეთისაგან განსხვავდებოდნენ იმ თვალსაზრისითაც, რომლითაც ამჯერად მათ განვიხილავთ. ამიტომ კვლავ განვაგრძობთ იმის მტკიცებას, რომ ჩვენი მცველებიცა და მათი ცოლებიც ერთსა და იმავე საქმეს უნდა ასრულებდნენ. – და, ალბათ, მართალნიც ვიქნებით. – ამის შემდეგ ვთხოვთ ჩვენს მოწინააღმდეგეებს, დაგვისახელონ, თუ ეგულებათ იმნაირი ხელოვნება ან საქმიანობა, რასაც მოითხოვს სახელმწიფოს დაფუძნება, – რომ ქალმა ისევე ვერ გაართვას თავი, როგორც კაცმა? – სამართლიანი მოთხოვნაა. – თუმცა, შენი წეღანდელი თქმისა არ იყოს, შეიძლება სხვამაც ასევე გვითხრას, რომ ძნელია ნაუცბათევად პასუხი გასცე ამ კითხვას, მაგრამ თუ კარგად დაუფიქრდება, არაფერია უფრო ადვილი. – შესაძლოა, ასედაც გვითხრას. – თუ გნებავს, ვთხოვოთ ჩვენს მოპასუხეს, უკან მოგვსდიოს და ვნახოთ, იქნება დავუმტკიცოთ, რომ ქალს არა გაეგება რა სახელმწიფოს მართვის საქმეში. – დიახაც მნებავს. – მაშ, გვიპასუხე, ვეტყოდით მას; შენ ასე ამბობდი: ერთს დაბადებითვე თან დაჰყვება რაღაცის ნიჭი, მეორეს კი არა; ერთი ადვილად ეუფლება ამა თუ იმ ხელობას, მეორე კი – გაჭირვებით; ერთისთვის რამდენიმე გაკვეთილიც საკმარისია, რომ თავი ისახელოს იმ საქმეში, რასაც ასწავლიან, მეორე კი მთელი სიცოცხლის განმავლობაშიც რომ სწავლობდეს და თავს იწაფავდეს, იმასაც კი ვერ ითვისებს, რაც უსწავლია; ერთისთვის მისი სხეული სულის ერთგული თანაშემწეა, მეორისათვის კი – დაბრკოლება. განა ამ ნიშნის მიხედვით არ დაჰყავი ისინი, ვისაც ბუნებამ უბოძა რაღაცის ნიჭი და ვისთვისაც იგივე ნიჭი არ გაიმეტა? – ვერავინ იტყვის სხვა რამეს. – თუ გეგულება ადამიანური საქმიანობის თუნდაც ერთი ისეთი დარგი, სადაც კაცი ყოველმხრივ მაღლა არ იდგეს ქალზე? დროის დაკარგვად არ ღირს ქსოვაზე, ცხობასა თუ ხარშვაზე ლაყბობა, რასაც ქალები ჩვენზე უკეთ ახერხებენ, და ვაი იმ ქალს, ვისაც ამისი თავიც არა აქვს. – სწორია; თქვა გლავკონმა, – მართალი გითხრა, ქალი ახლოს ვერ მივა კაცთან, თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ არა ერთი და ორი ქალი მრავალმხრივ აღემატება არა ერთსა და ორ კაცს, მაგრამ ზოგადად ისეა საქმე, როგორც შენ ამბობ. – ამრიგად, ჩემო მეგობარო, სახელმწიფოს მართვა-გამგებლობაში არ არსებობს საკუთრივ ქალისა და საკუთრივ კაცისათვის განკუთვნილი საქმე; არა, ბუნებამ ერთი და იგივე უნარი უწილადა ერთსაც და მეორესაც, ასე რომ, თავისი ბუნებით, ქალსაც და კაცსაც შეუძლიათ მონაწილეობა მიიღონ ერთსა და იმავე საქმეში, მხოლოდ ქალი ყოველმხრივ სუსტია კაცზე. – მართალია. – მერედა, რა ვქნათ: ყველა საქმე კაცს მივანდოთ, ქალს კი – არცერთი? – აბა, ეგ როგორ იქნება? – მაშინ, მე მგონია, ჩვენ ვიტყვით, რომ თავისი ბუნებრივი მონაცემებით ზოგიერთ ქალს მკურნალობის უნარი შესწევს, ზოგიერთს კი – არა; ზოგს შეუძლია დაეუფლოს მუსიკურ ხელოვნებას, ზოგი კი უცხოა მუზებისათვის. – რა თქმა უნდა. – განა ზოგ ქალს არ შეუძლია, გიმნასტიკასა თუ საომარ საქმეს მისდიოს, მაშინ როდესაც ზოგი ერთსაც გაურბის და მეორესაც? – ეგრეა. – ზოგი სიბრძნის მოყვარეა, ზოგი კი სიბრძნის მოძულე; ზოგი მხნეა, ზოგი კი მხდალი? – დიახ. – მაშასადამე, ზოგი შეიძლება მცველად გამოდგეს, ზოგი კი არა. განა კაცებს შორისაც მცველებად ისინი არ ამოვირჩიეთ, ვინც თავისი ბუნებით შეიძლებოდა მცველად გვეგულა? – ცხადია, სწორედ ისინი ამოვარჩიეთ. – ამრიგად, სახელმწიფოს დასაცავად ქალსაც და კაცსაც ერთნაირი ბუნებრივი მონაცემები აქვთ, მაგრამ ქალში ეს უნარი უფრო სუსტადაა გამოკვეთილი, კაცში კი – უფრო მკვეთრად. – როგორც ჩანს. – მაშასადამე, მცველებად ვარგის კაცებს იმნაირი ქალები უნდა შევურჩიოთ ცოლებად, რომ თავიანთ ქმრებს ენათესავებოდნენ ბუნებით და მათთან ერთად იდგნენ სახელმწიფოს სადარაჯოზე. – რა თქმა უნდა. – ხოლო ერთნაირი ბუნების ხალხს ერთნაირი საქმე უნდა მივანდოთ. – დიახ. – ასე რომ, შორი გზა მოვიარეთ და კვლავ საწყის წერტილს მივუბრუნდით: ჩვენ ვაღიარებთ, რომ თუ მცველების ცოლებს მუსიკურსა და გიმნასტიკურ ხელოვნებაში თავის გაწაფვის საშუალებას მივცემთ, ეს არ ეწინააღმდეგება ბუნებას. – ცხადია. – ამრიგად, ჩვენს მიერ მიღებული კანონი ფუჭი და განუხორციელებელი როდი ყოფილა, რაკიღა ის შეესაბამება ბუნებას. მე თუ მკითხავ, ბუნებას უმალ ის ეწინააღმდეგება, რასაც დღეს ვხედავთ. – როგორც ჩანს. – მაგრამ ჩვენ ხომ უნდა განგვეხილა, რამდენად შესაძლებელია ჩვენი დადგენილებების განხორციელება და ყველაზე უკეთესნი არიან თუ არა ისინი. – დიახ. – მათი ხორცშესხმა რომ შესაძლებელია, ამაზე უკვე შევთანხმდით. – დიახ, შევთანხმდით – მაშ, ახლა ისიც უნდა ვნახოთ, ყველაზე უკეთესნი არიან თუ არა ისინი. – ცხადია. – ქალი რომ მცველი გახდეს, მისი აღზრდა არ უნდა განსხვავდებოდეს მცველი მამაკაცის აღზრდისაგან, მით უმეტეს, რომ ერთსა და იმავე ბუნებრივ მონაცემებს ეხება საქმე. – დიახ, არ უნდა განსხვავდებოდეს. – ამაზე რაღას იტყვი? – რაზე? – ნუთუ ვერ ხედავ, რომ ერთი კაცი უკეთესია, მეორე კი უარესი; თუ ყველა ერთნაირი გგონია? – არამც და არამც. – ხოლო ჩვენს მიერ დაფუძნებულ სახელმწიფოში, შენის აზრით, ვინაა უკეთესი: იმნაირად აღზრდილი მცველები, როგორც ჩვენ წარმოვიდგინეთ, თუ თავიანთ ხელობაში გაწაფული მეწაღეები? – რა საკითხავია? – მესმის; და მერე, სხვა მოქალაქეებთან შედარებითაც განა მცველები არ არიან ყველაზე უკეთესნი? – რა თქმა უნდა. – კი მაგრამ, განა ქალებშიაც სწორედ ისინი არ იქნებიან ყველაზე უკეთესნი, ვინც ჩვენი მცველების ცოლობის ღირსად ვიგულეთ? – რასაკვირველია. – მერედა, სახელმწიფოსათვის რა შეიძლება იყოს იმაზე სასარგებლო, რომ მოქალაქეებად ჰყავდეს ყველაზე უკეთესი ქალებიცა და კაცებიც? – არაფერი. – ხოლო ამის მიღწევა შეიძლება მუსიკური და გიმნასტიკური ხელოვნების წყალობით, თუ მათ ისე გამოვიყენებთ, როგორც ჩვენს მიერ იქნა განხილული. – უეჭველად. – მაშასადამე, ჩვენი დადგენილების განხორციელება არა მარტო შესაძლებელია, არამედ ყველაზე სასარგებლოცაა სახელმწიფოსთვის. – მართალს ბრძანებ. – მაშ დაე, მცველების ცოლებმა გაიძრონ სამოსი, რაკიღა სიქველე გაუწევთ მის მაგივრობას; დაე, თავგანწირვით იბრძოლონ და იომონ სამშობლოს დასაცავად, და ნუ ექნებათ სხვა საზრუნავი. მაგრამ მათი სისუსტის გამო ქალებს უფრო ადვილი საქმე უნდა მივანდოთ, ვიდრე კაცებს. ხოლო კაცი, რომელიც სიცილს ვერ შეიკავებს შიშველი ქალების დანახვაზე, სრულქმნილების მისაღწევად რომ ვარჯიშობენ, თავისი როყიო სიცილით მხოლოდ «სიბრძნის მკვახე ნაყოფს თუ მოწყვეტს»; ეტყობა, თვითონაც არ იცის, რას სჩადის, ან რას დასცინის. რადგანაც მართალს ამბობენ და კვლავაც იტყვიან, რომ მშვენიერება სასარგებლოა, სიმახინჯე კი – მავნე. – ჭეშმარიტად. – ჩვენი კანონის განხილვისას, რომელიც ქალებს ეხება, თუ შეიძლება ასე ითქვას, პირველი ტალღა ავიცილეთ თავიდან; არა მარტო წალეკვას გადავურჩით, როცა ვამბობდით, რომ ყველა საქმეს ერთად უნდა ასრულებდნენ ჩვენი მცველები – კაცებიცა და ქალებიც, არამედ ჩვენმა მსჯელობამ ისიც დაგვიდასტურა, რომ ეს შესაძლებელიცაა და სასარგებლოც. – მართლაც რომ მძვინვარე ტალღას გადაურჩი. – ეს რაა, შენ აწი იკითხე. – მაგასაც ვნახავთ; მაშ, განაგრძე. – ამ კანონსა და მის წინარე კანონებს, ჩემის აზრით, შემდეგი მოსდევს^ – მაინც? – ჩვენს მცველებს საერთო ცოლები უნდა ჰყავდეთ, ასე რომ, არცერთი ქალი არ უნდა ეკუთვნოდეს ერთ რომელიმე კაცს. ასევე საერთო უნდა ჰყავდეთ შვილებიც: მამამ არ უნდა იცოდეს, რომელია მისი შვილი, და არც შვილი იცნობდეს მამას. – ეს კანონი წინარე კანონზე უფრო მიუღებელია, მისი განხორციელებისა თუ სარგებლიანობის თვალსაზრისით. – რაც შეეხება სარგებლიანობას, მე მგონია, ვერვინ უარყოფს, რაოდენ სასარგებლოა საერთო ცოლ-შვილის ყოლა, თუკი ეს საერთოდ შესაძლებელია, ხოლო რამდენად შესაძლებელია ამის განხორციელება, ეს, მე თუ მკითხავ, აზრთა დიდ სხვადასხვაობას გამოიწვევს. – ერთიც სადავიდარაბოა და მეორეც. – მაშ, შენის აზრით, საჭიროა ორივეს დასაბუთება? მე კი მეგონა, რომ ერთს მაინც ავიცილებდი თავიდან, რაკი თვითონვე აღიარებ ამის სარგებლიანობას, და მხოლოდ მეორის დამტკიცება დამჭირდებოდა, კერძოდ, იმისა, შესაძლებელია თუ არა ეს. – ტყუილად ცდილობ, თავს ვერ დაიძვრენ: ერთის დასაბუთებაც მოგიწევს და მეორისაც. – რა გაეწყობა, – ვუთხარი მე, – მზადა ვარ ავიტანო ეს სასჯელი. მაგრამ მოწყალება მოიღე და ნება მიბოძე, ოდნავ მაინც მოვითქვა სული და ტკბილ ოცნებას მივეცე, როგორც სჩვევია მცონარებს ეულად სეირნობისას: იმას კი არ ეძებენ, თუ რა გზით შეიძლება აისრულონ საწადელი, არამედ ცდილობენ თავი აარიდონ ყოველნაირ საზრუნავს და არც იმაზე ფიქრით აიტკიონ თავი, შესაძლებელია თუ არა, საერთოდ, მათი სურვილის ხორცშესხმა. ამიტომ უკვე ახდენილად სახავენ მას და მერე ისე ელოლიავებიან, თითქოს უკვე ხელთ ჰქონდეთ ის, რასაც ოცნებით მიელტვიან. ხოლო ეს კიდევ უფრო ამძაფრებს მათ სულიერ მცონარებას. ჰოდა, აი, მეც ამ სისუსტეს დავყევი და ვცდილობ სამერმისოდ გადავდო იმის განხილვა, თუ რამდენად შესაძლებელია ეს. ჯერჯერობით კი შესაძლებლად მივიჩნევ ამას და, თუ ნებას მომცემ, განვიხილავ, რა გზას დაადგებიან მმართველები, როცა ეს უკვე მოხდება, და თან გიჩვენებ, რაოდენ სასარგებლო იქნებოდა ეს არა მარტო სახელმწიფოსათვის, არამედ მცველებისთვისაც. თავდაპირველად სწორედ ამას განვიხილავ შენთან ერთად, დანარჩენი კი, თუ გნებავს, მერე იყოს. – ცხადია, მნებავს. მაშ, ადექი და განიხილე. – მე მგონია, თუ ჩვენი მმართველებიცა და მათი თანაშემწენიც ღირსნი არიან თავიანთი სახელებისა, ეს უკანასკნელნი სიამოვნებით შეასრულებენ განკარგულებებს, ხოლო პირველნი, განკარგულებების გაცემისას, უყოყმანოდ დაემორჩილებიან არა მარტო კანონებს, არამედ ქცევის იმ წესებსაც, რასაც ჩვენ დავუდგენთ მათ. – რა თქმა უნდა. – და რახან მათი კანონმდებელი ხარ, ალბათ, ისევე შეარჩევ ქალებს, როგორც მცველები შეარჩიე კაცებიდან, და იმასაც ეცდები, რომ ისინი შეძლებისდაგვარად ჰგვანდნენ ერთმანეთს. რაკი სუფრაც და საცხოვრისიც საერთო ექნებათ და არცერთი არ იქნება კერძო მესაკუთრე, რაკი ერთად იცხოვრებენ და გიმნასიონებშიაც ერთად ივარჯიშებენ, მე მგონია, ბუნებრივი აუცილებლობის ძალით, ერთურთის ნდომაც აღეძვრით. თუ, შენის აზრით, სულაც არ არის აუცილებელი, რომ ეს ასე მოხდეს? – ეს გეომეტრიული აუცილებლობა კი არ არის, არამედ ეროტიული, გაცილებით უფრო მძაფრ ზემოქმედებას რომ ახდენს ადამიანთა უმრავლესობაზე. – მართალია, მაგრამ ესეც მითხარი, გლავკონ: სახელმწიფოში, რომლის მოქალაქეებიც ბედნიერნი არიან, განა სარწმუნოება ან მმართველობა დასაშვებად მიიჩნევდა ავხორცობასა და აღვირახსნილობას? – ეს იქნებოდა ნამდვილი უსამართლობა. – ამიტომ ჩვენ, რა თქმა უნდა, ვეცდებით დავაწესოთ რაც შეიძლება წმინდა ქორწინებანი, ხოლო წმინდა ქორწინება, იმავდროულად ყველაზე სასარგებლოც უნდა იყოს. – რასაკვირველია. – მაინც რითი იქნებოდა ის ყველაზე სასარგებლო? თუმცა, აი, რას გკითხავ, გლავკონ: შენს სახლში მწევარ-მეძებრებსა და უთვალავ ჯიშიან ფრინველსა ვხედავ. ჰოდა, მითხარი, თუ ღმერთი გწამს, საგანგებოდ თუ გიზრუნია მათი კავშირისა და გამრავლებისათვის? – როგორ? – როგორ და, ისე, რომ თუმცა ყველა ჯიშიანია, მაგრამ მათ შორის თუ გამოერევა ისეთი სხვებზე უკეთესი რომ იყოს? – დიახ, გამოერევა. – მერედა, ყველას განურჩევლად ამრავლებ, თუ ცდილობ მხოლოდ უკეთესები მოამრავლო? – სწორედ მაგასა ვცდილობ. – კი მაგრამ, ვისი ნამატი სჯობს, სრულიად ახალგაზრდა ან უკვე ბებერი მშობლებისა, თუ იმათი, ვისაც სწორედ გამრავლების დრო უდგას? – ხოლო თუ ამ პირობას არ დაიცავ, როგორ გგონია, საგრძნობლად გაუარესდება თუ არა ფრინველებისა თუ ძაღლების ჯიში? – ვფიქრობ, საგრძნობლად. – ცხენებსა და დანარჩენ ცხოველებზე რაღას იტყვი? თუ მათი საქმე სულ სხვაგვარადაა? – უცნაური კი იქნებოდა, ეგრე რომ ყოფილიყო. – ღმერთო დიდებულო! – წამოვიძახე მე, – რა გამჭრიახი ხალხი უნდა გვყავდეს მმართველებად, ჩემო ძვირფასო გლავკონ, თუ კაცთა მოდგმაზედაც იგივე ითქმის. – ცხადია, იგივე ითქმის მერედა, რა? – რა და, ის, რომ ჩვენს მმართველებს ძალაუნებურად მოუწევთ ათასნაირი საშუალება გამოჩხრიკონ. თუ კაცს წამალი არ სჭირდება, რადგანაც განუხრელად მისდევს ცხოვრების ჯანსაღ წესს, მაშინ ალბათ საშუალო ნიჭის მკურნალიც მშვენივრად მოუვლის მას. მაგრამ იქ, სადაც წამლების გარეშე ვერ გავალთ ფონს, უფრო გამოცდილ ექიმს უნდა მოვუხმოთ. – მართალია, მაგრამ რაში დაგჭირდა ეგ? – მოგახსენებ: ჩვენი მმართველები, ალბათ, ხშირად იქნებიან იძულებულნი, თავიანთ ქვეშევრდომთა სასიკეთოდ, სიცრუესა და ტყუილს მიმართონ. ჩვენ ხომ ვთქვით, რომ ეს სასარგებლოა, როგორც სამკურნალო საშუალება. – ვთქვით და მართალნიც ვიყავით. – როგორც ჩანს, ეს ყველაზე სასარგებლო იქნებოდა ქორწინებისას თუ განაყოფიერება-გამრავლებისას. – როგორ? – იქიდან, რაზედაც ჩვენ შევთანხმდით, უშუალოდ გამომდინარეობს, რომ უკეთესი ყმაწვილკაცები უპირატესად უკეთეს ქალიშვილებთან შეწყვილდებიან, უარესები კი – უარესებთან; ამასთანავე, მხოლოდ უკეთესთა ნაშიერნი უნდა აღვზარდოთ, უარესებისა კი – არა, თუ გვსურს ეს ჩვენი პატარა ჯოგი მართლაც სანაქებო რამ იყოს. მაგრამ ამის თაობაზე არავინ არაფერი არ უნდა იცოდეს, მმართველთა გარდა, რათა მცველთა რიგებში თავიდან ავიცილოთ ყოველგვარი განხეთქილება. – სწორია. – მაშასადამე, საჭიროა კანონით შემოვიღოთ საგანგებო დღესასწაული, სადაც ერთად მოვუყრით თავს სასიძოებსა და სასძლოებს; უნდა დავაწესოთ მსხვერპლშეწირვა და საქორწინო საგალობლები შევუკვეთოთ ჩვენს პოეტებს. ქორწინებათა რიცხვის განსაზღვრა კი ჩვენს მმართველებს უნდა მივანდოთ, რათა ისინი, ომიანობის, სნეულების და სხვა მისთანათა მიუხედავად, ასე თუ ისე უცვლელად ინარჩუნებდნენ მამაკაცთა სათანადო რაოდენობას, იმ მიზნით, რომ ჩვენი სახელმწიფოს მოსახლეობა, შეძლებისდაგვარად, არც იზრდებოდეს და არც მცირდებოდეს – ეგეც სწორია. – ხოლო წილისყრა, ჩემის აზრით, იმნაირად უნდა მოვაწყოთ, რომ უარესნი და უხეირონი მმართველებს კი არა, თავიანთ უკუღმართ ბედს ადანაშაულებდნენ. – რა თქმა უნდა. – იმ ჭაბუკებს კი, რომლებმაც ბრძოლის ველზე თუ სხვა ასპარეზზე გამოიჩინეს თავი, სათანადო პატივი უნდა მივაგოთ და საშუალება მივცეთ, რაც შეიძლება ხშირად გაატარონ დრო ქალებში, რათა სწორედ მათი ნაშიერნი მომრავლდნენ ქვეყნად. – მართალია, – თქვა გლავკონმა. – ახალშობილნი დაბადებისთანავე უნდა გადავცეთ საგანგებოდ მათთვის მიჩენილ ქალებს თუ კაცებს, ან ერთთაც და მეორეთაც, ვინაიდან თანამდებობები თანაბრად უნდა ნაწილდებოდეს ქალებსა და კაცებს შორის. – დიახ. – ეს უკანასკნელნი უკეთეს მშობელთა ნაშიერთ სასწრაფოდ მიჰგვრიან ძიძებს, რომლებიც ცალკე ცხოვრობენ ქალაქის ერთ-ერთ უბანში. უარეს მშობელთა ნაშიერნი, ან დაბადებითვე ამა თუ იმ ნაკლის მქონენი კი საგულდაგულოდ უნდა გადამალონ, როგორც ჯერ არს, საგანგებოდ ამ მიზნით შერჩეულ და მიუდგომელ ადგილას. – რა თქმა უნდა, – თქვა გლავკონმა, – თუ გვსურს წმინდად შევინახოთ და შევინარჩუნოთ მცველების მოდგმა. – ისინი იზრუნებენ ყრმების კვებაზედაც და ბაგებში ყოველდღე მიიყვანენ დედებს, კერტებიდან რძე რომ გადმოსდით, მაგრამ ყოველნაირად ეცდებიან ისე მოაწყონ საქმე, რომ ვერცერთმა ვერ იცნოს თავისი შვილი. თუ დედის რძე სამყოფი არ იქნა, სხვა მეძუძურ ქალებსაც მოიყვანენ და იმაზედაც იზრუნებენ, რომ ახალშობილებს დროულად აჭამონ ძუძუ, ღამის თევა და ყველა სხვა საზრუნავი კი ძიძებსა და აღმზრდელებს დაეკისრებათ. – მცველების ცოლებს ძალიან კი უადვილებ ბავშვების მოვლას. – ასეა საჭირო, – ვუთხარი მე, – მაგრამ განვაგრძოთ ჩვენი განხილვა. როგორც აღვნიშნეთ, შთამომავლობას ჯან-ღონით სავსე მშობლები უნდა გვაძლევდნენ. – დიახ. – მერედა, რას იტყვი, მაინც რომელი ასაკია საამისოდ ზედგამოჭრილი: ქალებისათვის ოცი, კაცებისათვის კი ოცდაათი წელი? – კეთილი, მაგრამ სანამდე? – დაე, ქალები სახელმწიფოს ოციდან ორმოც წლამდე უშობდნენ შვილებს, კაცები კი მას შემდეგ, რაც ხტომისა და სირბილის დრო გაუვათ, ესე იგი, ოცდაათიდან ორმოცდათხუთმეტ წლამდე. – დიახ, ქალიცა და კაციც სწორედ ამ ასაკშია ჯან-ღონით სავსე. – ხოლო თუ ვინმე უფრო ადრე ან უფრო გვიან დააპირებს შვილების ყოლას, ჩვენ ვიტყვით, რომ მან სარწმუნოებისა და სამართლიანობის წინაშე სცოდა, რადგანაც სახელმწიფოს იმნაირ შვილს შესძენს, მალულად, ღამის წყვდიადში რომ ჩაისახა ავხორცობისა თუ აღვირახსნილობის შედეგად, ისე რომ ჩასახვას წინ არ უძღოდა არც მსხვერპლშეწირვა, არც ქურუმების ლოცვა-კურთხევა და არც მთელი სახელმწიფოს გულმხურვალე ვედრება, ღმერთო, ყველაზე უკეთესსა და ღირსეულ მშობლებს მათზე უკეთესი და ქვეყნისათვის სასარგებლო შვილი შესძინეო. – მართალს ბრძანებ. – ასევე უნდა დაიგმოს ჯან-ღონით სავსე კაცი, რომელიც მმართველთა ნებართვის გარეშე მოინდომებს შეეუღლოს თუნდაც მისივე ასაკის ქალს. ჩვენ ვიტყვით, რომ ამ კაცმა უკანონო შვილი შესძინა სახელმწიფოს, რაკიღა არც დაწინდვა მომხდარა და არც ქორწინების კურთხევა. – როცა ქალები და კაცები მემკვიდრეების გასაჩენად დადგენილ ასაკს გადასცდებიან, ჩემის აზრით, კაცებს უფლება უნდა მივცეთ, რომელი ქალიც თვალში მოუვათ, ის იყოლიონ საყვარლად, რა თქმა უნდა, დედების, ქალიშვილების, შვილიშვილებისა და დედის მხრივ უფროსი ნათესავების გარდა. ასეთივე თავისუფლება უნდა მივანიჭოთ ქალებსაც: ვისაც უნდათ, იმას გაჰყვნენ, მამების, ვაჟიშვილებისა და უფროსი თუ უმცროსი ნათესავების გამოკლებით. მაგრამ ამნაირი თავისუფლების მიუხედავად, ყოველნაირად უნდა ცდილობდნენ, რომ არცერთი ბავშვი არ მოევლინოს ქვეყანას, ხოლო თუ მათმა სიფრთხილემ შედეგი არ გამოიღო და ბავშვი მაინც დაიბადა, კეთილ-ინებონ და ისე მოიქცნენ, რომ მისი აღზრდა აღარ დაგვჭირდეს. – კეთილი, მაგრამ რანაირად გაარჩიონ, ვინ ვის ეკუთვნის მამად, ქალიშვილად თუ ნათესავად? – არანაირად. მაგრამ თვითეულ მცველს თავის ღვიძლ შვილად უნდა მიაჩნდეს ყოველი ახალშობილი, – სულერთია, ქალი იქნება თუ ვაჟი, – რომელიც მისი ქორწინების დღიდან მეცხრე თუ მეშვიდე თვის თავზე დაიბადა, ხოლო ეს ქალ-ვაჟნი თავიანთ მშობელ მამად უნდა სახავდნენ მას; მათი შვილები თავიანთ ბებიად და ბაბუად უნდა მიიჩნევდნენ ამ ჩვენს მცველსა და მის ცოლს, ხოლო თავიანთ ტოლ-სწორთ – დებად და ძმებად, ასე რომ, დაუშვებელია ცოლ-ქმრული კავშირი მათ შორის. და-ძმებს მხოლოდ კანონი თუ დართავს შეუღლების ნებას, ისიც წილისყრითა და პითიას საღმრთო დასტურით. – მართალს ბრძანებ. – აი, რას ნიშნავს, გლავკონ, საერთო ცოლ-შვილის ყოლა ამ ჩვენს სახელმწიფოში, ხოლო ეს რომ ზედმიწევნით შეესაბამება მის წესწყობილებას, ამას შემდგომი მსჯელობა დაგვანახებს. რა ვქნათ, განვაგრძოთ? – განვაგრძოთ. ზევსის გულისთვის. – მაშ, იქნებ, აი, ეს იყოს ჩვენი თანხმობის საწყისი: ავდგეთ და ჩვენსავე თავს ვკითხოთ, რა შეიძლება მიგვაჩნდეს სახელმწიფო წყობილებისათვის უდიდეს სიკთედ, ანუ იმ მიზნად, რისი გულისთვისაც კანონმდებელი ადგენს თავის კანონებს, და რას უნდა ვსახავდეთ უდიდეს ბოროტებად? შემდეგ კი ვნახოთ, მართლა გვაახლოებს თუ არა ამ სიკეთესთან ყოველივე ის, რაზედაც წეღან ვმსჯელობდით, ანდა გვაშორებს თუ არა ამ ბოროტებისგან? – თავი და თავი ეგ არის. – შეიძლება თუ არა წარმოვიდგინოთ სახელმწიფოსათვის იმაზე დიდი ბოროტება, რაც მისი ერთიანობის რღვევას, დაშლასა და დაქუცმაცებას იწვევს? ან რა შეიძლება იყოს იმაზე დიდი სიკეთე, რაც ურღვევ მთლიანობად ჰკრავს და აერთებს მას? – არაფერი. – ხოლო მას ჰკრავს და აერთებს ჭირისა და ლხინის ერთობა, როცა თითქმის ყველა მოქალაქეს ერთნაირად ახარებს ან ამწუხრებს საერთო წარმატება თუ წარუმატებლობა. – რა თქმა უნდა. – ამნაირი განცდების სხვადასხვაობა კი არღვევს კავშირს მოქალაქეთა შორის, როცა ზოგს გულს უკლავს, ზოგს კი აღაფრთოვანებს სახელმწიფოსა და მისი მოსახლეობის მდგომარეობა. – უეჭველად. – მერედა, რა არის ამნაირი განხეთქილების მიზეზი, თუ არა ის, რომ მთელ სახელმწიფოს აყრუებს მოქალაქეთა გნიასი და ღრიანცელი: «ეს ჩემია!» ან «ეს არ არის ჩემი!» და სხვა მისთანანი? – ცამდე მართალი ბრძანდები. – ხოლო სადაც მოსახლეობის უდიდესი უმრავლესობა ერთსულოვანია იმის თაობაზე, თუ რა არის მისი და რა არ არის მისი, ალბათ, სწორედ იქაა ყველაზე უკეთესი სახელმწიფოებრივი წყობილება. – დიახ, ყველაზე უკეთესი. – მაშ, რაღა ითქმის იმ სახელმწიფოზე, რომელიც ყველაზე მეტად მოგვაგონებს ცალკეულ კაცს: ასე მაგალითად, ვინმემ რომ თითი გაიჭრას, მთელი სხეული თითქოს ერთ მუშტად შეიკვრის და სულს შესთხოვს შველას, როგორც მის მბრძანებელსა და წარმმართველ საწყისს; სულიც მთელის არსებით შეიძვრის და თანაულმობს ტკივილით გატანჯულ ასოს, და მაშინ ჩვენ ვამბობთ, აი, ამ კაცს თითი სტკივაო. იგივე ითქმის ყოველნაირ სიხარულსა და ტანჯვაზედაც, რასაც ავადმყოფობისას თუ გამოჯანმრთელებისას განიცდის კაცი. – დიახ, იგივე ითქმის, და ესაა შენი კითხვის პასუხიც: ყველაზე უკეთესი წყობილების მქონე სახელმწიფო ყველაზე მეტად უნდა ჰგავდეს ცალკეულ კაცს. – რაც არ უნდა შეემთხვეს ამნაირი ქვეყნის მოქალაქეს, კარგი თუ ცუდი, ჩემის აზრით, სახელმწიფო პირველი იტყვის: შენი ტკივილი ჩემი ტკივილია და შენი სიხარული ჩემი სიხარულიო. – რა თქმა უნდა, თუკი მას მართლაც უზადო კანონები მართავენ. – მაგრამ დროა კვლავ მივუბრუნდეთ ჩვენს სახელმწიფოს და ვნახოთ, ჩვენი მსჯელობიდან გამომდინარე დასკვნები მას უფრო ესადაგება თუ რომელიმე სხვა სახელმწიფოს. – დიახ, ეგრე უნდა მოვიქცეთ. – კეთილი და პატიოსანი; თუ ყველა დანარჩენ სახელმწიფოში მმართველებიც არიან და არის ხალხიც, მაშასადამე, ისინი ჩვენს სახელმწიფოშიაც უნდა იყვნენ. – რა თქმა უნდა. – და ყველანი მოქალაქეებს უწოდებენ ერთმანეთს? – დიახ. – მაგრამ გარდა «მოქალაქისა», რას უწოდებს დანარჩენ სახელმწიფოებში ხალხი თავის მმართველებს? – ზოგიერთ სახელმწიფოში – »ბატონებს», დემოკრატიულ სახელმწიფოებში კი იმავე სახელს – »მმართველებს». – კი მაგრამ, ჩვენს სახელმწიფოში? გარდა «მოქალაქეებისა», რას უწოდებს ხალხი «მმართველებს»? – »მხსნელებსა» და «მფარველებს». – ეს უკანასკნელნი რაღას უწოდებენ ხალხს? – »მებეგრეებსა» და «მარჩენლებს». – სხვა სახელმწიფოთა მმართველებზე რაღას იტყვი? რას უწოდებენ ისინი ხალხს? – »მონებს». – ხოლო მმართველები ერთმანეთს? – »თანამმართველებს». – ჩვენში? – »თანამცველებს». – თუ გეგულება დანარჩენ სახელმწიფოებში იმნაირი მმართველი, ერთ თავის თანამმათველს ისე რომ მიმართავდეს, როგორც მეგობარს, ხოლო მეორეს – როგორც უცხოს და გადამთიელს? – რამდენიც გნებავს. – მაშასადამე, თანამოაზრე თავისიანად მიაჩნია და ამიტომაც მიმართავს როგორც მეგობარს, უცხოს კი თავისიანად არ თვლის? – დიახ. – შენს მცველებზე რაღას იტყვი? თუ მოიძებნება მათ შორის ისეთი კაცი თავის თანამცველებს უცხოდ რომ მიიჩნევდეს და გადამთიელს ეძახდეს მას? – არა, არ მოიძებნება; ვისაც არ უნდა შეჰყაროს ბედმა, ის იტყვის, რომ თავის და-ძმას, დედ-მამას, ქალ-ვაჟსა თუ მათ წინაპრებს ან შთამომავალთა ხედავს. – კეთილი და პატიოსანი, მაგრამ ერთი ესეც მითხარი: მარტოოდენ იმას დასჯერდები, რომ კანონით დაადგენ როგორც თავისიანებს, ისე მიმართავდნენ ერთმანეთს, თუ ამნაირი მიმართვის შესაბამისადაც იქცეოდნენ; მაგალითად, ისე ეპყრობოდნენ მამებს, როგორც წესი და რიგი მოითხოვს: პატივისცემას და მზრუნველობას არ აკლებდნენ და უსიტყვოდ ემორჩილებოდნენ მათ, იმისი შიშით, რომ ღმერთებიც შერისხავენ და ადამიანებიც შეაჩვენებენ, თუკი სხვანაირად მოიქცევიან და, ამრიგად, უსამართლობას მკრეხელობასაც ზედ დაურთავენ? როგორ გგონია, განა ყველა მოქალაქე, სწორედ იმას არ უნდა ჩააგონებდეს გამუდმებით პატარა ბავშვებს, რომ ასე უნდა მოეპყრონ იმათ, ვისაც მამებად და ნათესავებად დაუსახავენ? – დიახ, სწორედ მაგას. სასაცილო იქნებოდა, ნათესავების სახელი ლიტონ სიტყვად რომ დარჩენილიყო და მათდამი პატივისცემას საქმით არ შესხმოდა ხორცი. – მაშასადამე, ჩვენს სახელმწიფოში გაცილებით უფრო ხშირად, ვიდრე ნებისმიერ სხვა სახელმწიფოში, მოქალაქეები ერთსულოვნად გამოხატავდნენ თავიანთ განწყობილებას ამ სიტყვებით: «ჩემი საქმე კარგადაა», ან «ჩემი საქმე ცუდადააო», ყოველთვის, როცა, ჩვენი წეღანდელი თქმისა არ იყოს, ერთ-ერთ მათგანს კარგად ან ცუდად წაუვიდოდა საქმე. მართალს ბრძანებ. – კი მაგრამ, ისიც ხომ ითქვა, რომ ამნაირი განწყობილებაც და მისი სიტყვიერი გამოხატულებაც სხვა არა არის რა თუ არა მოყვასთა სიხარულისა და მწუხარების ერთობლივი გაზიარება? – დიახ, ეგეც ითქვა. – მაშასადამე, ჩვენი მოქალაქეები, განსაკუთრებული სიმძაფრით განიცდიან ერთობლივად საქმის საერთო ვითარებას, და ეს ერთობლივი განცდა განაპირობებს იმას, რომ ყველას ერთი ექნება სიხარულიც და მწუხარებაც. – რა თქმა უნდა. – მერედა, რას უნდა მივაწეროთ ესოდენ განსაცვიფრებელი შედეგი, თუ არა ჩვენი სახელმწიფოს საერთო თავისებურებას და განსაკუთრებით იმას, რომ მცველებს საერთო ცოლ-შვილი უნდა ჰყავდეთ? – დიახ, უპირატესად მაგას უნდა მივაწეროთ. – კი მაგრამ, ჩვენ ხომ შევთანხმდით, რომ სწორედ ესაა უდიდესი სიკეთე სახელმწიფოსთვის, როცა კეთილმოწყობილი სახელმწიფო სხეულს შევადარეთ, რომლის სნეულებაცა და სიჯანსაღეც მისი ასოების მდგომარეობაზეა დამოკიდებული. – დიახ, შევთნხმდით და სავსებით სამართლიანადაც შევთანხმდით. – მაშასადამე, ჩვენი სახელმწიფოსათვის უდიდესი სიკეთის მიზეზი ისაა, რომ მცველებს საერთო ცოლ-შვილი უნდა ჰყავდეთ. – დიახ. – ეს იმასაც ეთანხმება, რაზედაც ადრე შევთანმდით. აკი ითქვა, რომ მცველებს არც საკუთარი სახლ-კარი უნდა ჰქონდეთ, არც მიწა-წყალი და არც სხვა რამ ავლადიდება. ისინი მოსახლეობისაგან იღებენ სურსათ-სანოვაგეს, თავიანთი სამსახურის სანაცვლოდ, და ერთად მოიხმარენ მას, თუკი სურთ ჭეშმარიტი მცველები ერქვათ. – სწორია. – ჩემის აზრით, ზემოთქმულიცა და, მით უმეტეს, ისიც, რასაც ახლა ვამბობთ, ჭეშმარიტ მცველებად აქცევს და ნებას არ მისცემს მათ, დაგლიჯონ და დააქუცმაცონ სახელმწიფო, რაც ესოდენ ხშირადა ხდება, როცა ადამიანები სიტყვით «ჩემი» ერთსა და იმავეს კი არ აღნიშნავენ, არამედ ზოგი რას გულისხმობს და ზოგი რას: ერთი შინ მიათრევს ყველაფერს, რასაც ხელთ იგდებს, ისე, რომ არავითარ ანგარიშს არ უწევს სხვებს, და ასევე იქცევა მეორეც; ყველას თავ-თავისი ცოლ-შვილი ჰყავს და ამიტომ ყველა თავისი სიხარულით ხარობს და ყველას თავისი სადარდელი აწუხებს. მაგრამ როცა ყველა ერთსულოვანია და ყველას სწრაფვა თანხვდება ერთმანეთს, მაშინ რასაც ერთი განიცდის, იმასვე განიცდის მეორეც, რადგანაც ყველას ერთი აქვს ჭირიც და ლხინიც. – რა თქმა უნდა – კი მაგრამ, განა სამუდამოდ არ ჩაბარდება წარსულს ყოველგვარი დავა, შუღლი თუ შეხლა-შემოხლა, რაკი არავის არავითარი საკუთრება არ ექნება, თავისივე სხეულის გარდა? ყოველივე დანარჩენი კი საერთო იქნება ყველასათვის, ასე რომ, მათ შორის აღარასოდეს იჩენს თავს ცილობა და დავიდარაბა ქონების, შვილებისა თუ ნათესავების გამო. – დიახ. – აღარც სასამართლოში უჩივლებენ ერთმანეთს, რაკიღა აღარავინ შეურაცხყოფს და არც ძალმომრეობით შეავიწროებს ვინმეს. ჩვენ ჩავაგონებთ მათ, რომ საპატიო და სასახელოა თავი დაიცვა ტოლ-სწორებისგან, და დავავალდებულებთ, წვრთნით გაიკაჟონ სხეული. – კეთილი. – აი, კიდევ რითია მოსაწონი ეს კანონი: თუ ვინმე წაეკიდა თავის მოყვასს, კეთილ ინებოს და თვითონვე დაიცხროს რისხვა, რათა ამ აყალ-მაყალში სხვებიც არ ჩაითრიოს. – რა თქმა უნდა. – უფროსებს ნება ექნებათ მბრძანებლობდნენ და კიდევაც სჯიდნენ უმცროსებს. – ცხადია. – უმცროსი კი, გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა ამას უბრძანებენ მმართველები, რა თქმა უნდა, ვერასოდეს ვერ გაბედავს ხელი აღმართოს უფროსზე, ან ასე თუ ისე, შეურაცხყოს იგი. ამის აღსაკვეთად სავსებით საკმარისი იქნება ორი მცველი: შიში და მოწიწება. მოწიწება არავის მისცემს ნებას ხელით შეეხოს მშობლებს, შიში კი აიძულებს ყველას, ივარაუდოს, რომ შეურაცხყოფილს უსათუოდ გამოესარჩლებიან შვილები, ძმები ან მამები – ჰო, როგორც ხდება ხოლმე – ამნაირი კანონების წყალობით, ჩვენს მცველებს შორის მშვიდობა დაისადგურებს. – ჭეშმარიტად. – მაგრამ თუ მათთვის უცხო იქნება ყოველგვარი განხეთქილება, დაბეჯითებით შეიძლება ითქვას, რომ წარმოუდგენელია სახელმწიფოს დანარჩენი მოსახლეობა ან მათ აეშალოს, ანდა შინააშლილობამ თვით ამ დანარჩენებშივე იჩინოს თავი. – რა თქმა უნდა. – რაც შეეხება იმ წვრილმან უსიამოვნებებს, რომლებსაც ისინი საერთოდ აიცილებენ თავიდან, მათზე ლაპარაკი ცოტა არ იყოს, მეჩოთირება: მე ვგულისხმობ ღარიბთა მლიქვნელობას მდიდრების წინაშე, ათასნაირ გასაჭირსა და დავიდარაბას, რაც სჭირდება ბავშვების აღზრდას, ჭაპანწყვეტას ფულის საშოვნელად და ოჯახის სარჩენად, ჭირის ოფლში გაწურვას, როცა იძულებული ხარ ვალი აიღო, ან ფულის სესხებაზე უარი უთხრა სხვებს, ბაზრებში წანწალს სურსათ-სანოვაგის საყიდლად, რომ მერე ცოლსა და შინაურებს ჩააბარო და მათვე მიანდო საოჯახო საქმის გაძღოლა, მოკლედ, ათას უბადრუკ წვრილმანს, ჩემო ძვირფასო, რომელთა ჩამოთვლაც კი სათაკილოა. – ეგ თვით უსინათლოსთვისაც ნათელია. – ამდენი გასაჭირისგან თავდახსნილი ჩვენი მცველების ცხოვრება უფრო ბედნიერი იქნება, ვიდრე ოლიმპიურ ასპარეზობაში გამარჯვებულებისა. – როგორ? – როგორ და ისე, რომ ოლიმპიურ ასპარეზობაში გამარჯვებულებს იმ უპირატესობათა მხოლოდ მცირე ნაწილი ენიჭება, რითაც სარგებლობენ ჩვენი მცველები. ამ უკანასკნელთა გამარჯვება ხომ გაცილებით უფრო დიდებულია, ასე რომ საზოგადოებაც გაცილებით მეტ პატივს მიაგებს მათ. მართლაც, ამ გამარჯვების წყალობით ისინი მთელი სახელმწიფოს მხსნელებად გვევლინებიან. ასე რომ, თავიანთ შვილებთან ერთად უზრუნველყოფილნი იქნებიან არა მარტო სურსათ-სანოვაგით, არამედ ყოველივე იმითაც, რაც აუცილებელია საარსებოდ და თავის სარჩენად. არც სიცოცხლეში მოაკლდებათ პატივისცემა და სიკვდილის შემდეგაც დიდი პატივით მიაბარებენ მიწას. – დიდებულია. – თუ გახსოვს, ზემოთ, არ ვიცი სად, ვიღაცამ გვისაყვედურა, რომ დიდად როდი ვაბედნიერებთ ჩვენს მცველებს, რადგანაც შეეძლოთ ყველაფერი ჰქონოდათ, რაც დანარჩენ მოქალაქეებს აქვთ, მაგრამ არაფერი არ გააჩნიათ. რაზედაც ჩვენ მივუგეთ, რომ ამ საკითხს თავის დროზე განვიხილავდით, ახლა კი მცველები ნამდვილ მცველებად უნდა ვაქციოთ და სახელმწიფოშიც ისეთი კეთილდღეობა უნდა დავამკვიდროთ, მარტოოდენ ერთი რომელიმე წოდების კეთილდღეობას რომ არ გულისხმობს. – მახსოვს, – თქვა მან. – მერედა, თუ ახლა ჩვენი მცველების ცხოვრება უფრო ბედნიერი გვეჩვენება, ვიდრე ოლიმპიურ ასპარეზობაში გამარჯვებულებისა, როგორღა შეიძლება მეწაღეების ან სხვა ხელოსნებისა თუ მიწის მუშაკთა ცხოვრებას შევადაროთ იგი? – მე თუ მკითხავ, ეს შეუძლებელია. – ჰოდა, მე მგონია, დროა ახლაც გავიმეოროთ ის, რაც მაშინ ვთქვით: თუ მცველი ბედნიერებად მიიჩნევს იმას, რომ მცველი არ იყოს, თუ არ დასჯერდება ამ ზომიერ, საიმედო და ჩვენის აზრით, ყველაზე უმჯობეს ცხოვრებას, არამედ ბედნიერებაზე ბალღურსა და სულელურ წარმოდგენას აჰყვება, რაც აიძულებს ძალით მიიტაცოს სახელმწიფოს მთელი ქონება, მაშინ მიხვდება, რომ ჭეშმარიტად ბრძენი იყო ჰესიოდე, როცა ამტკიცებდა, «ნაწილი გარკვეულწილად მთელზე მეტიაო». – ჩემთვის რომ ეგდო ყური, – თქვა მან, – ისე იცხოვრებდა, როგორც ჩვენ ვურჩევთ. – მაშასადამე, შენ დასაშვებად მიგაჩნია, რომ ამ მცველებს საერთო ცოლები ჰყავდეთ, რაზედაც ზემოთ უკვე ვილაპარაკეთ? ეს ეხება ბავშვებსაც, მათ აღზრდასაც და დანარჩენ მოქალაქეთა დაცვასაც. მიუხედავად იმისა, ქალაქში რჩებიან თუ საომრად მიდიან, ქალები კაცებთან ერთად იცავენ სახელმწიფოს და ერთადვე ნადირობენ, ძაღლების მსგავსად. ისინი შეძლებისდაგვარად მონაწილეობენ ყველა საქმეში. მათი ამგვარი საქმიანობა მართლაც რომ საქებარია და სრულიადაც არ ეწინააღმდეგება მამრსა და მდედრს შორის ბუნების მიერ დადგენილ წესს. – გეთანხმები, – თქვა მან. – ამრიგად, ისღა დავრჩა განსახილველი, – ვუთხარი მე, – რამდენად შესაძლებელია ისეთივე ურთიერთობა დავამყაროთ ადამიანებს შორის, რაც სხვა სულდგმულთა შორის არსებობს, ან რა გზით შეიძლება ამის მიღწევა. – დამასწარი, – თქვა მან, – სწორედ ამაზე მინდოდა ჩამომეგდო სიტყვა. – რაც შეეხება ომს, – განვაგრძე მე, – პირადად ჩემთვის ცხადია, როგორც იომებენ ქალები. – მაინც როგორ? – ისინი კაცებთან ერთად მიიღებენ მონაწილეობას ლაშქრობებში, ბავშვებიდან კი თან იახლებენ საამისოდ მოწიფულთა და წამოჩიტულთ, რათა, ხელოსანთა ბავშვების მსგავსად, თვალი ადევნონ იმას, რისი კეთებაც დავაჟკაცების შემდეგ თვითონვე მოუწევთ. თუმცა მარტო თვალყურის დევნებას როდი აკმარებენ: ისინი ხელს უნდა აშველებდნენ მეომრებს, ომის ჭირ-ვარამს იზიარებდნენ და მხარში ედგნენ მამებს და დედებს. ნუთუ არ გინახავს, როგორ იქცევიან სხვა ხელოსნები, როგორ წვრთნიან, ვთქვათ, მეთუნეები თავიანთ შვილებს, რომლებიც დიდხანს შეგირდებივით ემსახურებიან და აკვირდებიან მათ საქმიანობას, ვიდრე თვითონვე ხელს მიჰყოფდნენ იმავე საქმეს. – რასაკვირველია, მინახავს. – მერედა, განა მეთუნეები ჩვენს მცველებზე უფრო გულმოდგინედ უნდა წვრთნიდნენ თავიანთ შვილებს და საკუთარი გამოცდილების გაზიარებისა თუ მათ საქმიანობაზე დაკვირვების გზით ასწავლიდნენ, რისი ქმნა მართებთ? – სასაცილო კი იქნებოდა. – ეგეც არ იყოს, ყველა სულდგმული განსაკუთრებულ შეუპოვრობას იჩენს მაშინ, როცა გვერდით თავისი ნაშიერნი ჰყვანან. – სწორია, მაგრამ უბედურება ისაა, სოკრატე, რომ დამარცხების შემთხვევაში ისინი მარტო თავს კი არ წააგებენ, შვილებსაც თან გადაიყოლებენ და სახელმწიფო ვეღარ შესძლებს ამ დანაკლისის შევსებას. – მართალი ხარ, – მივუგე მე, – მაგრამ როგორ გგონია, ნუთუ, უწინარეს ყოვლისა, სრული უსაფრთხოება უნდა უზრუნველვყოთ მათთვის? – არამც და არამც. – მერედა, თუ საფრთხეში უნდა ჩაიგდონ თავი, განა ამის საზღაურად მხოლოდ ის არ უნდა მიგვაჩნდეს, რომ წარმატების შემთხვევაში უკეთესნი გახდებიან? – დიახ. – კი მაგრამ, ნუთუ იმდენად უმნიშვნელოდ მიგაჩნია ეს, რომ არა ღირს ამ მიზნით გავბედოთ და ომის ქარცეცხლისათვის ბავშვობიდანვე ვაყურებინოთ იმათ, ვინც დავაჟკაცების შემდეგ თვითონვე უნდა ჩაებას ომში? – რა თქმა უნდა, ღირს, იმ მიზნისათვის, შენ რომ გულისხმობ. – მაშასადამე, ბავშვები პატარაობიდანვე უნდა შევაჩვიოთ ბრძოლების ქარცეცხლს, თუმცა, იმავდროულად, მათი უსაფრთხოებისთვისაც უნდა ვიზრუნოთ, და მაშინ ყველაფერი კარგად იქნება, არა? – რა თქმა უნდა. – ჯერ ერთი, – ვთქვი მე, – მათი მამები ომის უნახავნი კი არ იქნებიან, არამედ ბრძოლებში გამობრძმედილნი, ასე რომ, კარგად ეცოდინებათ, რომელი ლაშქრობა შეიძლება იყოს სახიფათო და რომელი არა. – ცხადია. – ამიტომ ზოგიერთ ლაშქრობაში თან იახლებენ ბავშვებს, ზოგიერთს კი აარიდებენ მათ. – მართალს ბრძანებ. – მათ წინამძღოლებადაც უნიათოებს კი არ დანიშნავენ, – განვაგრძე მე, – არამედ იმ ხალხს, ვისაც თავისი ასაკით და გამოცდილებით უნარი შესწევს სათანადოდ უწინამძღვროს და წარმართოს კიდეც ისინი. – ასეც უნდა იყოს. – მაგრამ აქვე უნდა ითქვას, რომ ხშირად ათასნაირ მოულოდნელობასთან გვაქვს საქმე. – ათასნაირსა და მეტთანაც. – სწორედ ამიტომ, ჩემო მეგობრო, ბავშვობაშივე უნდა დავაფრთიანოთ ისინი, რათა, თუ საჭირო შეიქნა, ფრთამალი ჩიტებივით დაუსხლტნენ მტერს. – რას გულისხმობ? – სიყრმითვე უნდა შევაჩვიოთ ცხენის ჭენებას, შემდეგ კი, ჯირითში გაწაფულნი, თან ვიახლოთ, რათა თვალი ადევნონ ბრძოლებს. მაგრამ ფიცხი საომარი ცხენები კი არ უნდა შევურჩიოთ, არამედ თვინიერნი და ფეხმარდნი. ასე უფრო უკეთ შესძლებენ დაუკვირდნენ თავიანთ მომავალ საქმეს, ხოლო თუ საჭირო გახდა, კვალდაკვალ მისდიონ თავიანთ წინამძღოლსაც. – მგონი, მართალს ამბობ. – კი მაგრამ, ომზე რაღას ვიტყვით? როგორ მოიქცევიან ეს შენი მეომრები, როგორც ერთურთის, ისე მტრების მიმართ? ვნახოთ, აქაც მართალი ვარ თუ არა. – ვნახოთ. – თუ რომელიმე მეომარმა მწყობრი მიატოვა, იარაღი დაყარა ან სულმოკლეობის გამო რაღაც ამგვარი ჩაიდინა, განა ხელოსნებსა თუ მიწის მუშებში არ უნდა გადავიყვანოთ იგი? – რა თქმა უნდა. – ხოლო მეომარი, რომელიც ცოცხალი თავით ტყვედ ჩაუვარდა მტერს, განა იმას არ უნდა ვაჩუქოთ, ვინც ისე მოექცევა მხდალს, როგორც თვითონ მოეპრიანება? – რასაკვირველია. – და პირიქით, ვინც სიმამაცით გამოიჩინა თავი, განა მასთან ერთად მოლაშქრე ჭაბუკებმა და ყმაწვილმა ქალებმა სათითაოდ არ უნდა შეამკონ გვირგვინით? – მე მგონია უნდა შეამკონ. – მერე კი ხელი ჩამოართვან? – დიახ. – ალბათ, იმაზეც დამეთანხმები... – რაზე? – რომ გადაჰკოცნონ. – რა თქმა უნდა, და აქვე დავსძენ, რომ ლაშქრობისას ალერსს არ უნდა ვაკლებდეთ გამარჯვებულებს. რადგან თუ მეომარს ყმაწვილი ქალი შეუყვარდა, ეს მეტ სიმხნევეს მიანიჭებს და საგმირო საქმისათვის აღანთებს. – კეთილი. ზემოთ ხომ ისიც ითქვა, რომ სიმამაცით გამორჩეულთ უფრო მეტი ქორწილი ელით და მათ უფრო ხშირად არგუნებენ და ურჩევენ ქალებს, რათა ყველაზე მრავალრიცხოვანი შთამომავლობა ჰყავდეთ. – დიახ, უკვე ითქვა. – აკი ჰომეროსის მიხედვით, სხვაგვარ პატივსაც მიაგებენ სიმამაცით გამორჩეულ ჭაბუკებს. ის ამბობს, რომ ბრძოლაში სახელგანთქმულ აიაქსს ზურგის ყველაზე გრძელი ანაჭერი მიართვეს. ეს იყო ჯანღონით სავსე და ძალგულოვანი ჭაბუკის ჯილდო, ახალი ძალა რომ შეჰმატა მას. – მართალს ბრძანებ. – მაშ, აქაც ჰომეროსს მივსდიოთ. მამაცებს მსხვერპლშეწირვითა და სხვა მისთანა ზარ-ზეიმით უნდა მივაგებდეთ პატივს, ისევე, როგორც იმით, რაც წეღან ითქვა, და მათვე ვთავაზობდეთ «ღირსეულთა კუთვნილ ადგილს, მწვადებსა და სავსე ფიალებს», რათა პატივით განვამტკიცოთ ამ მძლე ვაჟკაცებისა და ქალიშვილების მხნეობა. – მომწონს ეგ სიტყვა. – კეთილი. მაგრამ იმათზე, ვინც ღირსეულად დადო თავი, უპირველესად რა უნდა ვთქვათ, გარდა იმისა, რომ ისინი ოქროს მოდგმას ეკუთვნიან? – რა თქმა უნდა. – მაშასადამე, ღმერთს უნდა დავეკითხოთ, როგორ მივაბაროთ მიწას ეს ღვთაებრივი თუ დემონიური ხალხი, ან რანაირი პატივი მივაგოთ მათ, და ისე მოვიქცეთ, როგორც ზეცის მეუფე გვანიშნებს. – სწორედ ასე უნდა მოვიქცეთ. – ხოლო სამერმისოდ ისე უნდა ვუვლიდეთ და თაყვანს ვცემდეთ მათ საფლავებს, როგორც ეთაყვანებიან დემონებს. წესად დავდებთ, ასეთსავე პატივს მივაგებდეთ მათაც, ვინც სიბერითა თუ სხვა რამ მიზეზით აღესრულა და უებრო სიქველით გამოირჩეოდა ამ ქვეყნად. – სამართლიანი იქნება, – თქვა მან. – კი მაგრამ, მტრებს როგორღა უნდა ექცეოდნენ ჩვენი მეომრები? – რას გულისხმობ? – ჯერ ერთი, დამონებას: განა შეიძლება სამართლიანად მიგვაჩნდეს, რომ ელინები იმონებდნენ ელინურ სახელმწიფოებს? თუ, პირიქით, შეძლებისდაგვარად უნდა ვკრძალავდეთ ამას და ვცდილობდეთ დავინდოთ ელინთა მოდგმა, თორემ ვაითუ ბარბაროსებმა დაიმონონ – ყოველნაირად უნდა ვცდილობდეთ, – თქვა მან. – მაშასადამე, ჩვენს მოქალაქეებს არ უნდა ჰყავდეთ ელინი მონა და დანარჩენ ელინებსაც ამასვე უნდა ვურჩევდეთ. – რა თქმა უნდა. მაშინ მათი ძალისხმევა, უმალ, ბარბაროსებისაკენ იქნება მიმართული და ელინები თავიდან აიცილებენ შინააშლილობებს. – ეგეც არ იყოს, რა საკადრისია ბრძოლის ველზე დაცემული მტრების ძარცვა, გარდა იარაღის აყრისა? ხომ არ აძლევს ეს მხდალთა და ჯაბანთ იმის საბაბს, რომ თავს არიდებდნენ შეიარაღებულ მტერთან პირისპირ შებმას? სამაგიეროდ, თითქოს თავიანთ წმინდათა-წმინდა ვალს იხდიანო, ისინი თავს დასტრიალებენ მოკლულთ, და ამ ძარცვა-გლეჯას არაერთი ლაშქარი დაუღუპავს. – არაერთი და ორი. – განა ეს უკეთური სიხარბე – მკვდრების ძარცვა-გლეჯა, – ამაზრზენად არ გეჩვენება? მხოლოდ დიაცურ სულმოკლეობას თუ შეუძლია მტრად მიიჩნევდეს უსულო გვამს, მაშინ როდესაც მტერმა გაქცევით უშველა თავს და ბრძოლის ველზე მხოლოდ თავისი საჭურველი დაყარა. ან იქნებ გგონია, რომ ეს მძარცველები რითიმე განსხვავდებიან ძაღლებისაგან, გააფთრებით რომ მივარდებიან ხოლმე მათთვის ნასროლ ქვას და არა ქვის მსროლელს? – არაფრითაც არ განსხვავდებიან, – თქვა მან. – ასე რომ, უნდა ავკრძალოთ მოკლულთა ძარცვა და მტერს მათი წაღების საშუალება მივცეთ. – დიახ, ვფიცავ ზევსს. – მაშასადამე, საჭურველს არ შევიტანთ ტაძრებში, როგორც საწირავს, მეტადრე – ელინთა საჭურველს, თუკი ჩვენს გულში სულ მცირეოდენი კეთილმოსურნეობა მაინც ღვივის დანარჩენ ელინთა მიმართ. მით უმეტეს, უნდა ვეკრძალოთ, რომ ტაძრები არ შევბღალოთ იმით, რასაც ჩვენს ნათესავებს წავგლეჯთ და წავართმევთ, თუკი ღმერთმა სხვაგვარად არ განსაჯა. – ცამდე მართალი ხარ. – ელინთა მიწა-წყლის აოხრებასა და მათი სახლ-კარის გადაბუგვაზე რაღას იტყვი? აქ როგორღა მოექცევიან მტერს ჩვენი მეომრები? – თუ შენს აზრს მამცნობ, სიამოვნებით მოგისმენ. – მე თუ მკითხავ, არც ერთს ჩაიდენენ და არც მეორეს, არამედ წლის მოსავალს წაართმევენ; რატომ? – თუ გნებავს, მოგახსენებ. – დიახაც მნებავს. – მე მგონია, როგორც ორი სხვადასხვა სიტყვა აღნიშნავს ომსა და შინააშლილობას, არსებობს ორი სხვადასხვა მიზეზიც, რაც მათ განსხვავებას განაპირობებს: ერთია უთანხმოება – თვისტომთა, ხოლო მეორე – უცხოთა მიმართ. ურთიერთუთანხმოება შინააშლილობას იწვევს, უცხოთა მიმართ უთანხმოება კი – ომს. – ეს განსხვავება ზუსტად განსაზღვრე. – მაშ, დაუკვირდი, ამასაც ზუსტად ვამბობ თუ არა? მე ვამტკიცებ, რომ ელინები თვისტომნი და თანამოძმენი არიან, ბარბაროსები კი – გადამთიელნი და უცხონი. – დიახ. – მაშასადამე, როცა ელინები ბარბაროსებს ებრძვიან, ბარბაროსები კი – ელინებს, ჩვენ ვიტყვით, რომ ისინი ომობენ, რადგანაც ბუნებით ერთმანეთის მტერები არიან, და ამ მტრობას ომის სახელს უნდა ვარქმევდეთ. ხოლო როცა ელინები ელინებსვე უტევენ, ჩვენ ვიტყვით, რომ ისინი ბუნებით მაინც მეგობრები არიან, მაგრამ ამ შემთხვევაში ელადა ავადაა და მისი შვილებიც ერთმანეთს დარევიან, რასაც შინააშლილობა უნდა ეწოდოს. – გეთანხმები, სწორედ ასეა. – ახლა კი, ჩვენი წეღანდელი განსაზღვრის თანახმად, ამასაც დაუკვირდი: – განვაგრძე მე, – როცა ქვეყანაში განხეთქილება ისადგურებს და სახელმწიფო შინააშლილობას მოუცავს, როცა მეომარი მხარეები ერთიმეორის მიწა-წყალს აოხრებენ და ცეცხლს აძლევენ მტრის სახლ-კარს, რაოდენ დამღუპველია ეს შუღლი და რა ნაკლებად ადარდებს სამშობლოს ბედი მოშუღართ! თორემ რა გააბედვინებდათ ხელი აღემართათ მშობელ დედაზე და ნაფლეთებად ექციათ თავიანთი გამზრდელი ძიძა? ნუთუ საკმარისი არ იქნებოდა, გამარჯვებულებს მოწეული მოსავალი წაერთმიათ ძლეულთათვის და წამითაც არ დავიწყნოდათ, რომ მათი მიზანი დაზავებაა და არა მუდმივი ომი? – ეს გაცილებით უფრო კეთილშობილური იქნებოდა. – მერედა, განა ჩვენს მიერ დაარსებული სახელმწიფო ელინური სახელმწიფო არ უნდა იყოს? – რა თქმა უნდა, – მომიგო მან. – ესე იგი, მისი მოქალაქეები კეთილშობილნი და თვინიერნი იქნებიან, არა? – რასაკვირველია. – ამიტომაც ეყვარებათ ყოველივე ელინური, თავიანთ სამშობლოდ მიიჩნევენ ელადას და სხვებთან ერთად იქნებიან მისი სარწმუნოების აღმსარებელნიც. – ცხადია. – თვისტომ ელინთა შორის ჩამოვარდნილ განხეთქილებასაც შინააშლილობად მიიჩნევენ და ომის სახელს არ უწოდებენ მას. – დიახ. – ასე რომ, შინააშლილობის ჟამსაც ემახსოვრებათ მშვიდობა. – რა თქმა უნდა. – ამიტომ არც დაიმონებენ და არც სასიკვდილოდ გასწირავენ თავიანთ მოწინააღმდეგეებს, არამედ ეცდებიან კეთილმოსურნე შეგონებით შეაგნებინონ მათი შეცდომა, როგორც კეთილგონიერ მრჩევლებს შეშვენის და არა მტრებს. – ასეა. – რაკი ელინები არიან, არ დაარბევენ ელადას, არც სახლებს გადაბუგავენ და არც ამა თუ იმ სახელმწიფოს უკლებლივ ყველა მოქალაქეს – ქალებს, კაცებსა თუ ბავშვებს – მიიჩნევენ თავიანთ მტრებად, არამედ მხოლოდ განხეთქილების მოთავეთ, ეს უკანასკნელნი კი ყოველთვის მცირერიცხოვანნი არიან. ამიტომ არ ააოხრებენ იმ მიწა-წყალს, რომლის მკვიდრთა უმრავლესობასაც თავიანთ მეგობრებად თვლიან, და არც მათ სახლ-კარს მისცემენ ცეცხლს, შუღლსა და მტრობას კი მხოლოდ მანამდე გააგრძელებენ, სანამ უდანაშაულოდ ევნება და ეწამება ხალხი, რათა სათანადო სასჯელი მიაგონ ამ ტანჯვა- წამების მიზეზთ. – გეთანხმები; ჩვენი მოქალაქენი სწორედ ასე უნდა ექცეოდნენ თავიანთ მოწინააღმდეგეებს, ბარბაროსებს კი – ისე, როგორც ამჟამად ექცევიან ერთმანეთს ელადის მკვიდრნი. – მცველებს ამასაც დავუდებთ წესად: არ ააოხრონ ქვეყანა და არც სახლები გადაწვან. – ეს წესი არანაკლებ მოსაწონია, ვიდრე ყველა დანარჩენი, რაზედაც წეღან ვილაპარაკეთ. მაგრამ შენ რომ მიგიშვან და ამ საგანზე საუბრის ნება მოგცენ, სოკრატე, – თქვა მან, – მე მგონია, აღარც კი გაგახსენდება ის, რაც განზე გადადე, რათა ყოველივე ეს გეთქვა. ამიტომ მე გაგახსენებ: რამდენად შესაძლებელია ამნაირი სახელმწიფოებრივი წყობილების დაფუძნება, ან რა გზით შეიძლება ამის მიღწევა? რადგანაც ყოველივე ზემოთქმულის ხორცშესხმა რომ შეიძლებოდეს, რა აჯობებდა ამას სახელმწიფოსთვის? ასე მაგალითად, ჩვენი მეომრები გაცილებით უფრო მხნედ იომებდნენ მტრის წინააღმდეგ და თავისიანებს არასოდეს მიატოვებდნენ გასაჭირში, რაკიღა ეცოდინებოდათ, რომ ერთმანეთის ძმები, მამები თუ შვილები არიან, და ამ სახელებითვე მოიხსენიებდნენ ერთმანეთს. ხოლო თუ ლაშქრობაში ქალებიც მიიღებდნენ მონაწილეობას, სულერთია, მამაკაცების მხარდამხარ თუ მათ ზურგს უკან, რათა თავზარი დაეცათ მტრისთვის, დარწმუნებული ვარ, ყოველივე ამის წყალობით, ჩვენი მეომრები უძლეველნი იქნებოდნენ. იმასაც ვხედავ, რა სიამტკბილობით იცხოვრებდნენ მშვიდობიანობის ჟამს. მაგრამ რაკიღა გეთანხმები, რაოდენ ბედნიერნი იქნებოდნენ ამ მხრივ და, ვინ მოსთვლის, კიდევ რა მხრივაც, ჩვენი სახელმწიფოებრივი წყობილების დაფუძნება რომ შეიძლებოდეს; ამიტომ ნუღარ ილაპარაკებ ამაზე, ჩვენ კი ვეცდებით ვირწმუნოთ, რომ ეს შესაძლებელია, და რა გზით შეიძლება ამის მიღწევა, ყოველივე დანარჩენი კი განზე გადავდოთ. – რა ანაზდეულად დაატყდი თავზე ჩემს სიტყვას? – გავაწყვეტინე მე, – რატომ ხარ ასე ულმობელი ჩემი ყოყმანის მიმართ? როგორც ჩანს, არ გესმის, რა გაჭირვებით დავაღწიე თავი ორ მფრთონავ ტალღას, რაკიღა ახლა მესამე ტალღასაც მატეხ თავზე, გაცილებით უფრო დიდს და უფრო საშინელს. როცა დაინახავ და მის ზათქსაც გაიგონებ, ალბათ, უფრო მეტ შემწყნარებლობას გამოიჩენ ჩემს მიმართ და იმასაც მიხვდები, თუ რად ვყოყმანობდი: მეშინოდა გამომეთქვა ჩემი აზრი, იმდენად უჩვეულოა იგი, და მისი განხილვაც მეცადა. – რაც უფრო დიდხანს განაგრძობ ასე, მით უფრო დაჟინებით გაიძულებთ განგვიმარტო, შესაძლებელია თუ არა ამ სახელმწიფოს დაარსება. სიტყვას ბანზე ნუ გვიგდებ, ახლავე გაგვეცი პასუხი. – კეთილი, მაგრამ ჯერ ის უნდა გავიხსენოთ, რომ ამ კითხვამდე იმის კვლევა-ძიებამ მიგვიყვანა, თუ რა არის სამართლიანი და რა – უსამართლო. – ნება შენია, მაგრამ რაში გვჭირდება ეს? – არაფერში, მაგრამ თუ გავარკვიეთ, რა არის სამართლიანობა, ნუთუ იმასაც მოვითხოვთ, რომ სამართლიანი კაცი არაფრით არ განსხვავდებოდეს ამ სამართლიანობისაგან და ზედმიწევნით მისი მსგავსი იყოს? თუ საკმარისი იქნება შეძლებისდაგვარად უახლოვდებოდეს და უფრო სრულად ეზიარებოდეს მას, ვიდრე დანარჩენები? – სავსებით საკმარისი იქნება. – სანიმუშოდ ჩვენ ვიკვლევდით, რა არის სამართლიანობა თავისთავად და როგორი იქნებოდა სავსებით სამართლიანი ადმიანი, ამ ქვეყნად რომ მოიძებნებოდეს; ვიკვლევდით უსამართლობასაც და სავსებით უსამართლო ადამიანსაც, რათა იმის მიხედვით, თუ ამ ორიდან რომელს მივიჩნევდით ბედნიერებად ან უბედურებად, სავალდებულო დასკვნა გამოგვეტანა ჩვენივე თავის მიმართ, რომლის თანახმადაც ჩვენს ბედნიერებასაც და უბედურებასაც ის განსაზღვრავდა, თუ რამდენად ვემგვანებოდით ან ერთსა და ან მეორეს. მაგრამ მიზნად არ დაგვისახავს იმის მტკიცება, თუ რამდენად შესაძლებელია ამის ხორცშესხმა. – მართალს ბრძანებ, – თქვა მან. – როგორ გგონია, განა მხატვრის ნიჭს რამე აკლდება იმით, რომ სანიმუშოდ ხატავს ყველაზე ლამაზ ადამიანს, რომელიც საერთოდ შეიძლება წარმოვიდგინოთ, და უებრო სრულქმნილებას ანიჭებს მას, თუმცა იმის მტკიცება კი არ შეუძლია, რომ ასეთი ადამიანი მართლაც არსებობს? – არა, ვფიცავ, ზევსს. – კი მაგრამ, განა ჩვენი სიტყვითაც სრულქმნილი სახელმწიფოს ნიმუში არ დავხატეთ? – დიახ. – მერედა, ნუთუ ეს ჩვენი სიტყვიერი ნახატი თავის სრულქმნილებას კარგავს მხოლოდ იმიტომ, რომ ვერ დავამტკიცებთ, თითქოს შესაძლებელი იყოს ამ ნიმუშის მიხედვით დავაფუძნოთ სახელმწიფო? – რა თქმა უნდა, არა. – ამას კი მართალს ამბობ; – ვთქვი მე, – თუ გნებავს, ვეცდები დაგიმტკიცო, მაინც რა გზით და რა პირობით შეიძლება ხორცი შევასხათ ამნაირ სახელმწიფოს, მაგრამ ამის დასამტკიცებლად ერთშიაც უნდა დამეთანხმო. – რაში? – შეიძლება თუ არა რაიმე ისე შეიქმნას, როგორც ითქვა? თუ თვით ბუნებით საქმე უფრო შორსაა სინამდვილისგან, ვიდრე სიტყვა? შეიძლება ზოგი სხვაგვარადაც ფიქრობდეს, მაგრამ შენ რას იტყვი, მეთანხმები თუ არა? – გეთანხმები. – მაშ, ნუ მაიძულებ ყველაფერს ისე შევასხა ხორცი, როგორც სიტყვით აღგიწერე და წარმოგიდგინე. მაგრამ თუ შევძელი და მივაკვლიე, რა გზით შეიძლება ისეთი სახელმწიფოს დაფუძნება, ყველაზე მეტად რომ უახლოვდება სიტყვით აღწერილს, როგორ გგონია, შევასრულე თუ არა შენი მოთხოვნა, ესე იგი, გიჩვენე, რანაირად შეიძლება ხორცი შევასხათ ჩვენს შთანაფიქრს? დასჯერდები თუ არა ამას? მე პირადად დავჯერდებოდი. – მეც. – შემდგომ ამისა, როგორც ჩანს, ჩვენ შევეცდებით მივაკვლიოთ, მაინც რა არის უვარგისი თანამედროვე სახელმწიფოებში, რის გამოც ისინი განსხვავდებიან ჩვენი სახელმწიფოსაგან. არადა, სულ მცირე ცვლილებასაც კი შეეძლო ჩვენს მიერ აღწერილი სახელმწიფოსათვის დაემგვანებინა ისინი, – ცვლილებას, რომელიც ერთ, ორ, ან რამდენიმე არაარსებით მხარეს შეეხებოდა და არაარსებითი იქნებოდა თვითონაც. – რა თქმა უნდა. – საკმარისია შეიცვალოს ერთი რამ, და ჩვენ ვნახავთ, რომ სახელმწიფო გარდაიქმნება, თუმცა ეს ცვლილება არც ისე უმნიშვნელოა და ადვილი, მაგრამ შესაძლებელი კია. – რას გულისხმობ? – ახლა კი პირისპირ შევეგებები იმას, რაც ვეება ტალღას შევადარეთ; თქმით მაინც ვიტყვი, თუნდაც მფრთონავი ტალღასავით დამატყდეს თავს დაცინვა და მასხრად აგდება. მაშ, დაუკვირდი, რისი თქმაც მსურს. – თქვი, რაღას აჭიანურებ? – ვიდრე სახელმწიფოში არ გამეფდებიან ფილოსოფოსები, ანდა ისინი, ვისაც დღეს მეფეებსა და მბრძანებლებს უწოდებენ, ნამდვილ და კეთილშობილ ფილოსოფოსებად არ იქცევიან, რათა ამრიგად ერთმანეთს შეერწყას სახელმწიფოებრივი ძალაუფლება და სიბრძნისმეტყველება, ხოლო მეორეს მხრივ, აუცილებლობის კარნახით არ ჩამოიშორებენ იმათ ბრბოს, ცალკე ძალაუფლებას რომ მიელტვიან და ცალკე – ფილოსოფოსობას, მანამდე, გლავკონ, ვერც სახელმწიფოები და, ჩემი აზრით, ვერც კაცთა მოდგმა თავს ვერ დააღწევენ ბოროტებას. ვერც იმნაირი სახელმწიფო წყობილება იხილავს დღის ნათელს, ზემოთ ჩვენი სიტყვით რომ აღვწერეთ. მიტომაც ვყოყმანობდი და ვერ ვბედავდი ბოლომდე მეთქვა სათქმელი, რომ ვგრძნობდი, რარიგად დავუპირისპირდებოდი საზოგადოებრივ აზრს. ადვილი როდია აღიარო, რომ სხვაგვარად შეუძლებელია, როგორც პირადი, ისე საზოგადო კეთილდღეობა. – ისეთი სიტყვა და აზრი მოგვახალე, სოკრატე, რომ ახლა, მე მგონია, ერთბაშად მოგესევა უამრავი და არცთუ ურიგო ხალხი: ჰიმატიონებს გაიძრობენ და წელზევით გაშიშვლებულნი, რაც პირველად ხელში მოხვდებათ, იმ იარაღით დაგერევიან, რომ გაჩენის დღე გაწყევლინონ. თუ შენი საბუთებით ვერ შეძლებ მათ მოგერიებას და უკუიქცევი, დაცინვით გაზღვევინებენ თავგასულობას. – მერედა, ვისი ბრალი იქნება ეგ, თუ არა შენი? – განა მართალი არ ვიქნები? მაგრამ არ გაგცემ, როგორც შემიძლია ისე დაგიცავ ჩემი კეთილმოსურნეობით, შეგონებით და კიდევ იმით, რომ შენს კითხვებს სხვებზე უკეთეს პასუხს გავცემ. ამნაირი თანადგომის იმედით, ეცადე დაუმტკიცო ყველა ურწმუნოს, რომ საქმე მართლაც ისეა, როგორც შენ ამბობ. – მართლაც ვეცდები, რაკიღა ასე ძლევამოსილ კავშირს მთავაზობ. მე მგონია, თუ გვინდა თავი დავაღწიოთ იმ ხალხის შემოტევას, შენ რომ გულისხმობ, აუცილებელია გავარკვიოთ, ვინ მიგვაჩნია ფილოსოფოსებად და იმის მტკიცებაც გავბედოთ, რომ სწორედ ფილოსოფოსები უნდა მართავდნენ სახელმწიფოს, რათა ყველასათვის ცხადი შეიქნეს, რომ თავის დაცვაც შეგვიძლია და იმის მტკიცებაც, რომ ზოგიერთს თვით ბუნებამ მისცა იმის უნარი, რომ ფილოსოფოსობდნენ და სახელმწიფოსაც მართავდნენ, დანარჩენები კი თავს უნდა არიდებდნენ ამას და მმართველებს კუდში მისდევდნენ. – ახლა სწორედ ამისი გარკვევის დროა. – მაშ, მომყევი, იქნებ ასე მაინც შევძლოთ ამის გარკვევა. – ნება შენია, წამიძეხ. – გაგახსენო თუ ისედაც გახსოვს, რომ თუ კაცს რაიმე უყვარს, მაშინ, თუკი მართებულად მსჯელობენ მასზე, თავისი სიყვარულის საგნის მარტოოდენ ერთი მხარე კი არ უნდა უყვარდეს და გულგრილი იყოს სხვა მხარის მიმართ, არამედ მისთვის ძვირფასი უნდა იყოს მთელი საგანი. – თუ გინდა ჩემი მეშვეობით იმსჯელო იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა იქცეოდნენ შეყვარებულნი, ნებას დაგყვები, მაგრამ, იცოდე, მხოლოდ ჩვენი საუბრის გულისთვის. – განა იგივე არ ითქმის ღვინის მოყვარეთა მიმართაც, ნებისმიერი საბაბით რომ შეჰხარიან ყოველგვარ ღვინოს? – დიახ. – მე თუ მკითხავ, მათვე ჰგვანან პატივმოყვარენიც. ალბათ შეგიმჩნევია: თუ მთელი ლაშქრის წინამძღოლობას ვერ ეღირსნენ, ტრიტიების არქონტობას მაინც იგდებენ ხელში. თუ ამა ქვეყნის ძლიერნი და სახელოვანნი არ სწყალობენ, უჩინოთა და უსახელოთა პატივისცემას სჯერდებიან, პატივმოყვარეობის ჟინს აყოლილნი. – მართალს ბრძანებ. – ხლა კი ეს აღიარე ან უარყავი: როდესაც ამბობენ, კაცს ესა და ეს უყვარსო, საგანთა მთელ იმ გვარს გულისხმობენ, რომელსაც ეკუთვნის მისი სიყვარულის საგანი, თუ მხოლოდ ერთ-ერთს მთელი გვარიდან? – არა, მთელ გვარს. – მერედა, განა სიბრძნის მოყვარეზედაც არ ვიტყვით, რომ ის სიბრძნის ამა თუ იმ კერძო სახეს კი არ მიელტვის, არამედ მთელ სიბრძნეს საერთოდ? – დიახ. – მაშასადამე, თუ კაცს სძულს მეცნიერება, მით უმეტეს, როცა ის ახალგაზრდაა და არ ესმის, რა არის სასარგებლო და რა არა, მას ვერც ცოდნის მოყვარედ მივიჩნევთ და ვერც სიბრძნის მოყვარედ, ისევე, როგორც ვერ ვიტყვით, რომ კაცს შია და საჭმელი ენატრება, თუკი ზიზღით უყურებს საჭმელს, რადგანაც ამ შემთხვევაში საჭმელი მისთვის სანატრელი კი არა, საძულველია. – არ შევცდებით თუ ამას ვიტყვით. – ხოლო ვინც ხალისით უსინჯავს გემოს, ყოველგვარ მეცნიერებას, ვინც სიამოვნებით ეწაფება ცოდნას და ამ მხრივ მართლაც რომ გაუმაძღარია, ჩვენ შეგვიძლია ფილოსოფოსად მიგვაჩნდეს იგი. – ამნაირი ხალხი – თქვა გლავკონმა, – ბლომად მოიყრის თავს, და არცთუ ურიგო ხალხი. მე თუ მკითხავ, მათ რიცხვს ეკუთვნის სანახაობათა ყველა მოყვარე, რომლებსაც სიამოვნებას ანიჭებს ამა თუ იმ სიახლის ცქერა. არიან სმენის მოყვარენიც, მაგრამ განა სისულელე არ იქნებოდა ფილოსოფოსებად მიგვეჩნია ისინი? რადგან მათ სულაც არ იზიდავს ისეთი საუბრები, სადაც რაიმე არსებითზე მსჯელობენ. სამაგიეროდ არასდიდებით არ გააცდენენ დიონისესადმი მიძღვნილ დღესასწაულებს, გინდ ქალაქში მართავდნენ მათ და გინდა სოფლად, თითქოს ვიღაცას ყველა ქოროს სასმენად დაექირავებინოს მათი ყურები. ნუთუ ამათ და დანარჩენებსაც, ვინც ამნაირ თავშექცევას მიელტვის ან ცდილობს ამა თუ იმ ყოვლად უსარგებლო ხელობას დაეუფლოს, ფილოსოფოსებს ვუწოდებთ ჩვენ? – არამც და არამც. – მაშ, ვიღას მიიჩნევ ჭეშმარიტ ფილოსოფოსად? – ვინც სიამოვნებით განიხილავს ჭეშმარიტების რაობას. – სწორია; მაგრამ შენ თვითონ როგორღა განმარტავ ამას? – ადვილი საქმე როდია, მაგრამ, მგონია, შენ მაინც დამეთანხმები იმაში, რომ... – რაში? – რაკიღა მშვენიერება უპირისპირდება სიმახინჯეს, მაშასადამე, ისინი ორ სხვადასხვა რამედ უნდა მიგვაჩნდეს. – რა თქმა უნდა. – იგივე შეიძლება ითქვას სამართლიანსა და უსამართლოზე, კარგსა და ცუდზე და ყოველივე ამგვარზედაც. ყოველი მათგანი თავისთავად ერთია, მაგრამ მრავალნი კი ჩანან, რაკიღა სხვადასხვა მოქმედებებსა თუ საგნებში და ერთმანეთში არეული სახითაც იჩენენ თავს. – მართალს ბრძანებ. – ამის მიხედვით ვაფუძნებ ჩემს სხვადასხვაობას: ერთ მხარეს ვაყენებ იმათ, ვისაც შენ წეღან სანახაობათა თუ ხელოვნებათა მოყვარენი უწოდე, მეორე მხარეს კი – იმ ხალხს, ვისზედაც ახლა ვსაუბრობთ და ვინც შეიძლება ნამდვილ ფილოსოფოსებად მიგვაჩნდეს. – რას გულისხმობ? – სმენისა და მზერის მოყვარენი მშვენიერ ბგერებს, ფერებს, ფიგურებს თუ ყოველივე იმას შეჰხარიან, რაშიაც ვლინდება მშვენიერება. მაგრამ მათ სულს არ შეუძლია თავისთავადი მშვენიერების წვდომა და მისი ხიბლით ტკბობა. – ასეა. – ვინც აღიარებს მშვენიერ საგანთა არსებობას, მაგრამ არა თავისთავადი მშვენიერებისას, და არ შეუძლია მისდიოს მას, ვისაც შეეძლო თავისთავადი მშვენიერებისათვის ეზიარებინა იგი, როგორ გგონია, ცხადში ცხოვრობს თუ სიზმარში? თუმცა, რაღა ცხადი და რაღა სიზმარი, თუკი ჰგონია, რომ ის, რაც ამა თუ იმ საგანს ჰგავს, ამ საგნის მსგავსება კი არ არის, არამედ – თვით ეს საგანი. – მე თუ მკითხავ, სწორედ ეს არის სიზმარი. – ხოლო ვინც, ამის საპირისპიროდ, აღიარებს თავისთავად მშვენიერებას და არა მარტო მისი ჭვრეტის უნარი შესწევს, არამედ იმის ჭვრეტისაც, რაც მასთანაა წილნაყარი, შენი აზრით, ცხადში ცხოვრობს თუ სიზმარში? – რა თქმა უნდა, ცხადში. – მისი აზროვნების უნარს ჩვენ ვუწოდებთ შემეცნებას, რადგანაც ის შეიცნობს, მეორისას კი – შეხედულებას, რადგან ის მხოლოდ თავისი ხედვის მიხედვით მსჯელობს. – დიახ. – მაგრამ თუ ის, ვისზედაც ვამბობთ, რომ აზროვნებით კი არ შეიმეცნებს, არამედ შეხედულების მიხედვით მსჯელობს, – აღშფოთებული უარყოფს ჩვენს აზრს, განა იძულებულნი არ ვიქნებით, როგორმე დავაშოშმინოთ და მშვიდად ვცადოთ მისი დარწმუნება? მაშ, პირში ხომ არ მივახლით, რომ ჭკუა აღარ მოეკითხება? – სწორედ ასე უნდა მოვიქცეთ. – ვნახოთ, მაინც რას ვუპასუხებთ; ან, თუ გნებავს, კითხვები დავუსვათ, რათა დავრწმუნდეთ, რომ რაღაცა იცის, და, ამრიგად, ვაგრძნობინოთ, რომ მისი ავისმოსურნენი კი არა ვართ, არამედ გვიხარია, რომ თურმე მცოდნე კაცთან გვქონია საქმე. «ერთი ეს გვითხარი, – ვეტყოდით ჩვენ, – ის, ვინც შეიცნობს, რაღაცას შეიცნობს თუ არაფერს?» – პასუხად ვიტყოდი – რაღაცას-მეთქი. – რაღაც არსებულს თუ არარსებულს? – არა, არსებულს; განა შეიძლება არარსებულის შეცნობა? – ამრიგად, ჩვენთვის ისიც საკმარისია, რომ რა მხრივაც არ უნდა მივუდგეთ საკითხს, სრულად არსებული სრულიად შეცნობადია, სრულად არარსებული კი – სრულიად შეუცნობადი. – სრული სიმართლეა. – კეთილი; მაგრამ თუ ზოგი რამ კიდეც არსებობს და არც არსებობს, განა მათ საშუალო ადგილი არ უჭირავთ წმინდა არსებობასა და სრულ არარსებობას შორის? – რა თქმა უნდა. – რაკიღა ცოდნა არსობობას მიემართება, არცოდნა კი არარსებობისკენაა მიმართული, იმისთვის, რაც ამ ორს შორისაა, უნდა ვეძებოთ რაღაც შუალედური ცოდნასა და არცოდნას შორის, თუკი მართლაც არსებობს რაღაც ამგვარი. – ცხადია. – ჩვენ რაღაცას ვუწოდებთ შეხედულებას? – რა თქმა უნდა. – ეს იგივე უნარია, რაც ცოდნა, თუ განსხვავდება მისგან? – განსხვავდება. – მაშასადამე, შეხედულება ერთ რამეს მიემართება, ცოდნა კი – მეორეს, მათი სხვადასხვაობის შესაბამისად? – დიახ. – ესე იგი, ცოდნა, თავისი ბუნებით, არსებობისკენაა მიმართული, მისი ბუნების შესამეცნებლად? თუმცა, მე მგონია, ჯერ ერთი რამის გარკვევა გვმართებს... – რისა? – უნართა შესახებ ჩვენ ვიტყვით, რომ ისინი არსებულის სახეებად გვევლინებიან; მათი წყალობით შეგვიძლია ყველაფერი, რაც შეგვიძლია; და არა მარტო ჩვენ, არამედ ყველა ქმედით ძალასაც. მე, მაგალითად, ამნაირ უნართა რიცხვს ვაკუთვნებ მზერასაც და სმენასაც. თუ გესმის მაინც რა სახესაც ვგულისხმობ? – მესმის. – მაშ, ყური მიგდე, რა აზრისა ვარ მათზე. მე მათ ვერც ფერს მივაწერ, ვერც ფიგურას და ვერც რაიმე თვისებას, რაც სხვა საგნებს ახასიათებს, რომლებსაც სწორედ ამ უნართა მიხედვით ვასხვავებთ ერთმანეთისგან. უნარში მე ვხედავ მხოლოდ იმას, რომ ის რაღაცისკენაა მიმართული, და მისი ზემოქმედების შედეგსაც. სწორედ ამ ნიშნის მიხედვით ვარქმევ სახელს თვითეულ მათგანს. თუ მისი მიმართულებაც და ზემოქმედებაც ერთი და იგივეა, ისიც ერთსა და იმავედ მიმაჩნია, ხოლო თუ მიმართულება და ზემოქმედება სხვადასხვაა, მასაც სხვა უნარად მივიჩნევ. შენ რაღას იტყვი? – მაგასვე. – მოდი, კვლავ ცოდნას მივუბრუნდეთ, ჩემო კეთილო. შენ ის უნარად მიგაჩნია, თუ სხვა რაიმე სახეს აკუთვნებ? – არა, ამ სახეს: ყველაზე მძლავრსა და ძლიერს. – კი მაგრამ, შეხედულება? მასაც უნარად სახავ, თუ სხვა რაიმე სახედ? – არამც და არამც სხვა სახედ. შეხედულება თუ წარმოდგენა ხომ ისაა, რისი წყალობითაც რაღაცას წარმოვიდგენთ. – მაგრამ წეღან ხომ აღიარე, რომ ცოდნა და შეხედულება ერთი და იგივე როდია? – როგორ შეიძლება ჭკუათმყოფელი კაცი ერთმანეთში ურევდეს იმას, რაც შეუმცდარია. და იმას, რაც ცდომითაა სავსე? – კეთილი და პატიოსანი; მაშასადამე, ჩვენ შევთანხმდით, რომ ცოდნა და შეხედულება ორი სხვადასხვა რამეა. – დიახ. – ესე იგი, თვითეულ მათგანს, ბუნებით, თავისი საკუთარი მიმართება და უნარი ახასიათებს? – უცილობლად. – ცოდნა არსებობას მიემართება, რათა შეიცნოს მისი ბუნება? – დიახ. – შეხედულება თუ წარმოდგენა კი – იმას, რის წარმოდგენასაც ვცდილობთ? – დიახ. – ნუთუ ისიც იმასვე შეიცნობს, რასაც ცოდნა? ნუთუ ერთი და იგივეა ის, რაც შეცნობადია, და ის, რაც შეიძლება წარმოვიდგინოთ? თუ ეს შეუძლებელია? – შეუძლებელია იმის გამო, რაზედაც წეღან შევთანხმდით: რაკი სხვადასხვა უნარი სხვადასხვა საგანს მიემართება, ეს ორი უნარი – ცოდნა და შეხედულება – ორი სხვადასხვა უნარია, და ამიტომაც ვერ ვიტყვით, თითქოს ცოდნისა და შეხედულების საგანი ერთი და იგივე იყოს. – თუ არსებობა შეცნობადია, ის რასაც შეხედულებით ვწვდებით, მისგან განსხვავებული იქნება, არა? – დიახ. – ესე იგი, შეხედულება თუ წარმოდგენა არარსებულს მიემართება? თუ არარსებულს ვერც წარმოვიდგენთ? კარგად დაფიქრდი: წარმოდგენის ქონა ხომ რაღაცის წარმოდგენას ნიშნავს? ან, იქნებ, შესაძლებელია წარმოდგენა, რომელიც არაფერს არ მიემართება? – არა, ეს შეუძლებელია. – ასე რომ, წარმოდგენის მქონეს რაღაცა მაინც წარმოუდგენია? – დიახ. – მაგრამ არარსებობა რაღაცა კი არ არის, არამედ არარა. – რა თქმა უნდა. – მაშასადამე, შეხედულება თუ წარმოდგენა არც არსებობას მიემართება და არც არარსებობას? – არცერს. – ესე იგი, შეხედულება თუ წარმოდგენა არც ცოდნაა და არც არცოდნა? – როგორც ჩანს. – რაკიღა არც ერთია და არც მეორე, სიცხადით ცოდნას აღემატება, ბუნდოვანებით კი – არცოდნას? – არც ერთსა და არც მეორეს. – მაშასადამე, შენი აზრით, შეხედულება უფრო ბუნდოვანია, ვიდრე ცოდნა, და უფრო ცხადი, ვიდრე არცოდნა? – გაცილებით. – მაგრამ მათ ფარგლებს კი არ სცილდება? – არა. – ესე იგი, მათ შორისაა? – დიახ. – ზემოთქმულისა არ იყოს, თუ არის რამე არსებულიც და, იმავდროულად, არარსებულიც, მისი ადგილი წმინდა არსებობასა და სრულ არარსებობას შორის უნდა იყოს, ხოლო მას არც ცოდნა მიემართება და არც არცოდნა, არამედ რაღაც ისეთი, რაც ცოდნასა და არცოდნას შორის ძევს. – სწორია. – ახლა კი მათ შორის აღმოჩნდა ის, რასაც შეხედულებას თუ წარმოდგენას ვუწოდებთ. – დიახ. – როგორც ჩანს, ისღა დაგვრჩენია, ვიპოვოთ ის, რაც წილნაყარია ორივესთან – არსებობასთანაც და არარსებობასთანაც, მაგრამ რასაც, ზუსტად რომ ვთქვათ, ვერც ერთად მოვიჩნევთ და ვერც მეორედ. თუ აღმოჩნდა რაღაც ასეთი, მაშინ მას შეიძლება ვუწოდოთ ის, რასაც წარმოდგენით აღვიქვამთ. კიდურა წევრებს კიდურა თვისებებს მივაწერთ, შუათანას კი – შუალედურს; ასეა, არა? – ასეა. – რახან ასეა, მე ვიტყვი: მითხრას იმ კეთილმა კაცმა, ვინც უარყოფს მშვენიერებას თავისთავად და მშვენიერების ყოველგვარ თვითიგივეობრივ იდეას, რადგანაც სანახაობათ ამ მოყვარულს ჰგონია, რომ არსებობს უთვალავი მშვენიერი საგანი, მაგრამ ვერ იტანს, როცა ეუბნებიან, რომ მშვენიერება ერთია, ისევე, როგორც სამართლიანობა და სხვა მისთანანი; დიახ, მითხრას იმ კეთილმა კაცმა: განა მშვენიერ საგანთა ამ სიმრავლეში არ მოიძებნება რაღაც მახინჯი? სამართლიანთა შორის – უსამართლო, ღვთისმოსავთა შორის კი – მკრეხელი? – მართლაცდა, ყოველივე მშვენიერი ამა თუ იმ მხრივ მახინჯი იქნება, ისევე, როგორც ყველაფერი, რაზედაც შენ ლაპარაკობ. – კი მაგრამ, შეიძლება თუ არა ყოველივე ორადი ისევე მიგვაჩნდეს ნახევრად, როგორც ორადად? – დიახ. – ხოლო თუ ჩვენ რაღაცას დიდს და პატარას, ან მძიმეს და მსუბუქს ვუწოდებთ, განა ამისთვის უფრო მეტი საფუძველი გვაქვს, ვიდრე საპირისპირო სახელებისთვის? – არა, ყველაფერს ორივე სახელი ესადაგება. – ზემოხსენებულ მრავალ საგანთა შორის თვითეული ისეთი იქნება თუ არა, როგორადაც ჩვენ მივიჩნიეთ? – ეს იმ ორაზროვნებას ჰგავს, რომლითაც თავს იქცევენ მეინახენი, ან ბალღურ გამოცანას იმის შესახებ, თუ როგორ აპირებდა ევნუქი ღამურის მოკვლას: უნდა გამოვიცნოთ რას ესროდა, ან რაზე იჯდა ღამურა. აქაც ყველაფერი ორაზროვანია და ვერაფერზე ვერ იტყვი, ასეთია ან ისეთიო, თუმცა იმის თქმაც შეიძლება, რომ მას ორივე სახელი ესადაგება, ანდა – არცერთი. – კი მაგრამ, რას უზამ ამ სახელებს? შეგიძლია უკეთესი ადგილი მიუჩინო მათ, ვიდრე არსსა და არარსს შორის? ისინი არარსზე ბუნდოვანნი როდი არიან, ასე რომ, ვერცერთს ვერ მიიჩნევ მასზე უფრო არარსებულად, და არც არსზე უფრო ცხადნი, რათა შეგეძლოს მასზე უფრო არსებულად მიიჩნიო ისინი. – მართალს ბრძანებ. – ამრიგად, ჩვენ აღმოვაჩინეთ, რომ უმრავლესობის მსჯელობა მშვენიერებისა თუ სხვა მისთანათა თაობაზე უმეტესწილად არარსებობასა და წმინდა არსებობას შორის მერყეობს. – დიახ, აღმოვაჩინეთ. – ჩვენ კი ადრევე შევთანხმდოთ, რომ თუ აღმოჩნდებოდა რაღაც ამგვარი, ის უნდა მიგვეჩნია იმად, რასაც ცოდნით კი არა, წარმოდგენის წყალობით ვწვდებით. რადგანაც იმის მოხელთება, რაც ამ ორ უკიდურესობას შორის მერყეობს, მხოლოდ ერთგვარი შუალედური უნარის მეშვეობითაა შესაძლებელი. – მართალია, ასე შევთანხმდით. – მაშასადანე, ვინც ხედავს მრავალ მშვენიერ საგანს, მაგრამ ვერ ხედავს მშვენიერებას თავისთავად, და არ შეუძლია მისდიოს მას, ვისაც შეეძლო თავისთავადი მშვენიერებისათვის ეზიარებინა იგი; ვინც ხედავს მრავალ სამართლიან ქცევას, მაგრამ ვერ ხედავს სამართლიანობას თავისთავად და სხვა მისთანათ, ჩვენ ვიტყვით, რომ მას მხოლოდ წარმოდგენა აქვს ყოველივე ამის შესახებ, მაგრამ ცოდნით კი არ იცის, რასაც წარმოდგენით აღიქვამს. – უცილობლად. – კი მაგრამ, იმათზე რაღას ვიტყვით, ვინც ყოველივე თავისთავადსა და თვითიგივეობრივს ხედავს? ისინიც წარმოდგენით წვდებიან ყოველივე ამას თუ შეიცნობენ? – რა თქმა უნდა, შეიცნობენ. – მაშასადამე, ჩვენ ვიტყვით, რომ ესენი შეჰხარიან და სიყვარულით ემსჭვალვიან იმას, რასაც შეიცნობენ, ისინი კი – იმას, რასაც წარმოდგენით სწვდებიან. ხომ გახსოვს, ჩვენ ვთქვით, რომ მათ უყვართ მშვენიერი ბგერები, ფერები და სხვა მისთანანი, მაგრამ წარმოუდგენლად მიაჩნიათ თავისთავადი მშვენიერების არსებობა. – როგორ არ მახსოვს. – ასე რომ, ალბათ არ შევცდებით, თუ მათ უფრო წარმოდგენების მოყვარულებად მივიჩნევთ, ვიდრე სიბრძნისა. ნუთუ ამის გამო გაგვირისხდებიან, ეს რა გვკადრეთო? – ალბათ არა, თუ ყურს მათხოვებენ: ვინ ვის რისხავს სიმართლის გამო? – ხოლო ისინი, ყოველივე თავისთავადს რომ შეჰხარიან, წარმოდგენის კი არა, სიბრძნის მოყვარულებად უნდა მიგვაჩნდნენ. – უცილობლად. ◄ წინა ნაწილი გაგრძელება ► შენიშვნა: პოსტის სათაური არ შეესაბამება პლატონის ამ დიალოგის (სახელწმიფო) მეხუთე წიგნის ავტორისეულ სათაურს. პოსტის სათაური არის პოსტის ავტორის მიერ თემატურად შერჩეული სათაური. …
დაამატა ლაშა to ფილოსოფია at 4:01pm on ნოემბერი 18, 2016
თემა: სიღრმის ფსიქოლოგია და მისი განვითარება
ეობა უპირისპირდება ყველა იმ თეორიულ სისტემას, რომელიც ფსიქოლოგიის საგანს ცნობიერებით შემოფარგლავს. სიღრმის ფსიქოლოგიის უშუალო კვლევის საგანს არაცნობიერი ფსიქიკა შეადგენს. მაგრამ არაცნობიერი შეისწავლება ფართო კონტექსტში, პიროვნების ფუნქციონირებასთან დაკავშირებით. ამდენად, იგი პოროვნების კატეგორიასაც განიხილავს, ოღონდ იმ როლის თვალსაზრისით, რომელსაც მასში არაცნობიერი სფერო თამაშობს. სიღრმის ფსიქოლოგიაში არაცნობიერი ფსიქიკისა და პიროვნების პრობლემები ორგანულად არის დაკავშირებული ერთმანეთთან. ამ მიმდინარეობის ცენტრალური მოძღვრება ფროიდის ფსიქოანალიზია. მას მიკუთვნება აგრეთვე ადლერის ინდივიდუალური ფსიქოლოგია და იუნგის ანალიზური ფსიქოლოგია.       ზიგმუნდ ფროიდი (1856-1939) დაიბადა ავსტრია-უნგრეთის პროვინცია მორავიაში, ქალაქ ფრაიბერგში, ხელმოკლე ებრაელი კომერსანტის მრავალშვილიან ოჯახში. 1873 წელს იგი შევიდა ვენის უნივერსიტეტის სამედიცინო ფაკულტეტზე. აქვე მიიღო მედიცინის დოქტორის ხარისხი (1881). უნივერსიტეტში სწავლის პარალელურად, ფროიდი მუშაობდა ვენის ფიზიოლოგიის ინსტიტუტში გამოჩენილ მეცნიერთან, ერნსტ ბრიუკესთან, რომელიც ფიზიოლოგიაში ე.წ. ფიზიკო-ქიმიური სკოლის ერთ-ერთ ფუძემდებელად ითვლება. მისგან ფროიდმა მკაცრი დეტერმინიზმის იდეა შეითვისა. უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ ფროიდმა კერძო საექიმო პრაქტიკას მოჰკიდა ხელი. სწორედ ამ პრაქტიკამ მიიყვანა იგი თავის მეცნიერულ შეხედულებებამდე. ფსიქოანალიზს, როგორც თეორიულ სისტემას, კლინიკური მონაცემები უდევს საფუძვლად. გარდა ამისა, ფსიქოანალიზის სახელით არის ცნობილი ფროიდის მიერ შემუშავებული ფსიქოთერაპიულ მეთოდიც. მას ფსიქოანალიზის ავტორი მეცნიერული კვლევის მეთოდად განიხილავდა და მთელი სიცოცხლე აქტიურად იყენებდა. ფროიდის სამკურნალო პრაქტიკა უაღრესად ფართო იყო. აღიარების მოპოვების მერე მასთან მთელი მსოფლიოდან ჩამოდიოდნენ პაციენტები. 1938 წელს, ავსტრიის გერმანიასთან მიერთების შემდეგ, ფროიდის სიცოცხლეს საფრთხე შეექმნა. ფროიდს ძალიან არ სურდა დაეტოვებინა ვენა, მაგრამ მისი და ოჯახის უსაფრთხოების მიზნით იგი იძულებული გახდა ემიგრაციაში წასულიყო და, საბოლოოდ, საკმაოდ დიდი სირთულეების გადალახვის შემდეგ, ლონდონში დასახლდა. ფროიდი ერთ წელიწადში გარდაიცვალა პირის ღრუს კიბოთი, რომლის გავრცელების შესაჩერებლად, 1923 წლიდან მოყოლებული, 33 ოპერაცია გადაიტანა და რომელმაც მას განუზომელი ფიზიკური ტანჯვა მიაყენა.       მეცხრამეტე საუკუნის ოთხმოციანი წლების მეორე ნახევარში ფროიდი ორჯერ ეწვია საფრანგეთს. იგი გადიოდა სტაჟირებას შარკოსთან პარიზის სალპეტრიელის კლინიკაში და შემდეგ ბერნჰეიმთან ნანსიში. აქ იგი დარწმუნდა, რომ არსებობს ე.წ. ფუნქცონალური დაავადებები (მაგ., ისტერია), რომელთათვისაც დამახასიათებელია მოძრაობის, აღქმის, მეტყველების, მეხსიერების ან სეკრეტორული სახის დარღვევები. ამ დარღვევებს არ გააჩნია რეალური ორგანული საფუძველი; ისინი ფსიქო-ტრავმატული სიტუაციებით გამოწვეული ფსიქოფიზიოლოგიური რეაქციები ან მათ ფრაგმენტებია. ტიპურ შემთხვევად შეიძლება ჩაითვალოს გამუდმებული მენსტრუალური ციკლის მქონე პაციენტი ქალის მაგალითი, რომელსაც ქმარი არ უყვარდა და მასთან გაყრის შემდეგ ეს სიმპტომი გაუქრა. აღმოჩნდა, რომ ფუნქციონალური დარღვევების სიმპტომების მოხსნა შესაძლებელია ფსიქოთერაპიის მეშვეობით. გამოჩენილი ფრანგი ნევროპათოლოგები მ. შარკო, ი. ბერნჰეიმი, ა. ლიებო, პ. ჟანე და ვენელი ექიმი ი. ბრეიერი, რომელსაც ფროიდი იმ ხანებში დაუახლოვდა, ამ შემთხვევებში იყენებდნენ ჰიპნოზის ტექნიკას. ავადმყოფს ჰიპნოტურ მდგომარეობაში ალაპარაკებდნენ იმ ვითარების შესახებ, რომელიც მისი დაავადების მიზეზი გახდა. როდესაც ამ მოგონებებს მწვავე ემოციური რეაქცია მოჰყვება, ხდება სიმპტომების მთლიანი ან ნაწილობრივი მოხსნა, ანუ კათარზისი. ფროიდის თქმით, “ისტერიულ ავადმყოფებს აწუხებთ მოგონებები. მათი ჩივილები წარმოადგენს გარკვეული ტრავმული განცდების შესახებ მოგონებების ნარჩენებს ან სიმპტომებს”. როგორც წესი, ავადმყოფებისთვის უცნობია პათოგენური გამოვლინებების რეალური მიზეზი და წყარო. ნორმალურ მდგომარეობაში, პათოგენური სცენები და მათი კავშირი სიმპტომებთან ავადმყოფის ცნობიერებიდან განდევნილია. ჰიპნოზური გახსენება ტრავმული განცდების ნარჩენების (სიმპტომების) მოხსნას იწვევს. ასეთ დასკვნამდე მივიდნენ ფროიდი და ბრეიერი 1895 წელს ერთობლივად გამოქვეყნებულ წიგნში ისტერიის შესახებ, რომელიც ფსიქოანალიზის საწყის პუნქტად არის მიჩნეული.       ძალიან მალე ფროიდი წყვეტს ურთიერთობას ბრეიერთან. მათი პოზიციების დაშორება ფროიდის მიერ ნევროზის ბუნების სექსუალიზაციაში გამოიხატა. იდეა სექსუალური მომენტის შესაძლო მნიშვნელობის შესახებ ნევროზის ეტიოლოგიაში ფროდმა პირველად შარკოსაგან მოისმინა. ის ვარაუდის სახით იყო გამოთქმული, მაგრამ ფროიდმა ამ მომენტს უპირველესი მნიშვნელობა მიანიჭა. თვით ფროიდი თავისი მოძღვრების პანსექსუალიზმს ემპირიული ფაქტებით ამართლებდა; ფსიქოანალიტიკურ პრაქტიკაში, რომელიც ასოციაციების, სიზმრების, შემცდარი მოქმედებების და ა.შ. ანალიზს გულისხმობდა, იგი ნევროტული დაავადების ძირითადი მიზეზის როლში სექსუალურ სფეროსთან დაკავშირებულ მოვლენებს აწყდებოდა. ამგვარი ტრავმების სიხშირე აღნიშნული სფეროს განსაკუთრებულ მნიშვნელობაზე მიუთითებს.       ხსენებულ ფსიქოანალიტიკურ მეთოდებს ფროიდმა მას მერე მიმართა, რაც დარწმუნდა ჰიპნოზის არეფექტურობაში. კათარზისი ღრმა ჰიპნოტურ მდგომარეობას გულისხმობს, რომლის მიღწევა ყოველთვის არ ხერხდება. მეტიც, ზოგიერთი პიროვნება სულაც არ ექვემდებარება ჰიპნოზს. ყველაზე რთულ შემთხვევებში ჰიპნოზი არ მუშაობდა, იგი ვერ სძლევდა პაციენტის წინააღმდეგობას. ფროიდის წინ მთელი სიმწვავით დადგა ერთი შეხედვით სრულიად გადაუჭრელი ამოცანა - არაჰიპნოტურ, ჩვეულებრივ მდგომარეობაში მყოფი პაციენტისაგან გაეგო ის, რაც თვით ავადმყოფმაც არ იცოდა. აშკარა იყო, რომ არსებობდა რაღაც ძალები, რომლებიც წინააღმდეგობას უწევდნენ მოგონებას. ამ წინააღმდეგობის იდეაზე ააგო ფროიდმა ფსიქოთერაპიის თავისი გაგება: პაციენტის გამოჯანმრთელებისთვის საჭიროა მოიხსნას ეს წინააღმდეგობა. განკურნების მექანიზმი, თავის მხრივ, მიგვანიშნებს დაავადების პროცესზე. დაავადებას სწორედ ის ძალები იწვევს, რომლებიც ახლა ეწინააღმდეგებიან ტრავმული შინაარსის მოგონებას; მათ განდევნეს ცნობიერებიდან შესაბამისი პათოგენური განცდები. ნევროზის ჩამოყალიბებაში უმთავრესი განდევნის მექანიზმია.       ფროიდის ფსიქოთერაპიული ტექნიკა თანდათანობით იხვეწებოდა და, საბოლოოდ, ე.წ. თავისუფალი ასოციაციის მეთოდის სახე მიიღო. პაციენტს აწვენენ ტახტზე და სთხოვენ მიჰყვეს ასოციაციების დინებას, გულწრფელად ილაპარაკოს ყველაფერზე, რაც სპონტანურად მოუვა თავში, ყოველგვარი კონტროლისა და კრიტიკულობის გარეშე ვერბალიზებული შინაარსის მიმართ. მიღებულ მასალას ფროიდი ფსიქოანალიზის მადანს უწოდებდა. აუცილებელია მისი გადამუშავება, ინტერპრეტაცია, ვინაიდან წინააღმდეგობის გამო აზრი ან წარმოდგენა, რომელიც სიმპტომს გამოხატავს, მახინჯდება, მისი სხვა აზრით შენიღბვა ხდება. შენიღბული აზრი განდევნილი აზრის შემცვლელია. რაც მეტია წინააღმდეგობა, მით მეტია დამახინჯება. ამასთან, შენიღბულ აზრს ყოველთვის გააჩნია რაღაც მსგავსება საძიებელ პათოგენურ აზრთან, რაც შესაძლებელს ხდის ამ უკანასკნელის აღდგენას ანალიზის გზით. თავისუფალ ასოციაციებში ამოტივტივებული შემთხვევითი აზრი ან წარმოდგენა სინამდვილეში არ არის შემთხვევითი; იგი დაკავშირებულია განდევნილ შინაარსთან მინიშნების, გადაკრული სიტყვის წესით. ამ კავშირების ანალიზს, მათ გაშიფრვას ფროიდი მაშინ იწყებდა, როდესაც ასოციაციურ ექსპერიმენტში თავს იჩენდა სხვადასხვა სახის გართულება (პაციენტი იბნევა, ენა ებმის, იმეორებს ერთ და იმავე სიტყვას, ჩივის, რომ რაღაცას ვერ იხსენებს, ან სულაც უარს ამბობს სეანსის გაგრძელებაზე და ა.შ.). მას მიაჩნდა, რომ ამ შემთხვევაში ავადმყოფი გაუცნობიერებლად, თავისდაუნებურად ეწინააღმდეგება რაღაც საიდუმლო აზრებს ან სურვილებს. სწორედ აქ ეძებდა ფროიდი იმ ძაფის ბოლოს, რომელსაც შეეძლო მიეყვანა ცნობიერებიდან განდევნილ და აკრძალულ შინაარსებთან.       უკვე ითქვა, რომ ასოციაციურ ექსპერიმენტში ესა თუ ის გამონათქვამი მიანიშნებს ნევროტულ, დაფარულ აზრზე. მინიშნების ეს მექანიზმი ნორმაშიც მოქმედებს და ყოველდღიური ცხოვრების ბევრ მოვლენაში იჩენს თავს, მაგალითად, ანეკდოტებში, ხუმრობებში და ა.შ. ამ საკითხის ფროიდისეული ანალიზის ილუსტრაციას შემდეგი მაგალითი იძლევა: ორი არცთუ კეთილსინდისიერი საქმოსანი საეჭვო გზებით დიდი ქონების მფლობელნი გახდნენ. მათ გაუჩნდათ სურვილი მაღალ საზოგადოებაში მოხვედრილიყვნენ. ამისთვის ცნობილ მხატვარს დაუკვეთეს თავისი პორტრეტები და მოაწყვეს დიდი წვეულება. სტუმრებს შორის იყო სახელგანთქმული კრიტიკოსი, რომელიც მიიყვანეს კედელთან, სადაც პორტრეტები ერთმანეთის გვერდით ეკიდა. კრიტიკოსმა დიდხანს უყურა მათ, მერე მიუთითა სივრცეზე პორტრეტებს შორის და იკითხა, მაცხოვარი სად არისო? კრიტიკოსს უნდოდა ეთქვა: თქვენ ორი ყაჩაღი ხართ იმათ მსგავსად, რომელთა შორისაც ჯვარცმული მაცხოვარი ეკიდა. მაგრამ ამის ნაცვლად კრიტიკოსი ისეთ ფრაზას წარმოთქვამს, რასაც ერთი შეხედვით კავშირი არა აქვს სიტუაციასთან, თუმცა ჩვენ მაშინვე ვხვდებით მის მინიშნებას. ეს მინიშნება ჭეშმარიტი აზრის “შემცვლელია”. აზრის შენიღბვის მოტივირება, მექანიზმი აქ ისეთივეა, როგორც თავისუფალი ასოციაციების დროს. რატომ არ ითქვა სათქმელი პირდაპირ? იმიტომ, რომ მოცემულ სიტუაციაში ეს არცთუ უსაფრთხო იყო.       იგივე მექანიზმი მოქმედებს სიზმარშიც. ამიტომ სიზმრების ინტერპრეტაცია ფსიქოანალიზის ერთ-ერთი ძირითადი მეთოდია. ფროიდი განასხვავებს სიზმრის ღია ტექსტს ანუ მანიფესტურ სახეს, ფასადს და მის დაფარულ, შენიღბულ, ლატენტურ აზრს. ამ უკანასკნელს ის სურვილები და ტენდენციები შეადგენს, რომლებსაც ადამიანი საკუთარ თავსაც არ უმხელს, რომლებიც მისთვის აბსოლუტურად მიუღებელია. ასეთი აზრები, ჩვეულებრივ, ძლიერ წინააღმდეგობას აწყდებიან და ღვიძილში საერთოდ ვერ ამოდიან ცნობიერებაში. მაგრამ ძილში, როდესაც ცნობიერების კონტროლი შესუსტებულია, ანუ ნაკლები წინააღმდეგობის პირობებში, მათ საშუალება ეძლევა თავი იჩინონ სიზმრისეულ ცნობიერებაში, ოღონდ სახეშეცლილი, შენიღბული, სიმბოლური სახით, ვინაიდან გარკვეული კონტროლი და ცენზურა ძილშიც შენარჩუნეულია. ამიტომ საჭირო ხდება მათი გაშიფრვა, ინტერპრეტაცია, რასაც ფსიქოანალიტიკოსი აკეთებს მათი რეალური მნიშვნელობის გამოსავლენად. სიმბოლიზაციის აზრი, რასაც ფროიდი “სიზმრების სამუშაოს” უწოდებს, სიზმრის ნამდვილი შინაარსის შენიღბვაშია. ფსიქოანალიტიკურ ინტერპრეტაციას საწინააღმდეგო მიმართულება აქვს - მან ფარდა უნდა ახადოს საიდუმლო მნიშვნელობას. ფროიდის მიხედვით, სიმბოლოები, რითაც არაცნობიერი სარგებლობს, საკმაოდ ტიპურია, მდგრადია და მათი ცოდნა საშუალებას გვაძლევს, აღმოვაჩინოთ შენიღბული და განდევნილი ტენდენციები; მათ ძალიან ხშირად სექსუალური ხასიათი აქვთ. ფროიდის რწმენით, სიზმრისეული მასალა არაცნობიერის სექსუალიზაციას უეჭველად ადასტურებს. აქედან გამომდინარე, ამ სფეროსთან დაკავშირებული სიმბოლიკა განსაკუთრებით მდიდარი და მრავალფეროვანია.       სიზმარს ხედავენ როგორც ავადმყოფური, ისე ჯანმრთელი ფსიქიკის მქონე ადამიანები. ორივე შემთხვევაში მათი აღმოცენებისა და მოქმედების პრინციპები ერთი და იგივეა - განდევნა, სახეცვლილება, კომპრომისული შინაარსის შექმნა და ა.შ., რაც არაცნობიერი და ცნობიერი სისტემების დაპირისპირების შედეგია. ყოველივე ეს, ფროიდის თქმით, იმაზე მეტყველებს, რომ ფსიქოანალიზი არა არის დამხმარე მეცნიერება ფსიქოთერაპიის სფეროში; ის საერთოდ ფსიქიკის შესახებ მოძღვრებაა.       ამაზე მიუთითებს ისეთი სულიერი მოვლენების ანალიზიც, რომლებსაც, როგორც წესი, არ ანიჭებენ რაიმე მნიშვნელობას, მაგრამ რომელთა შესწავლა ფსიქოანალიტიკური კვლევის ერთ-ერთი შემადგენელი ნაწილია. ესაა ყოველგვარი სახის შეცდომითი მოქმედება, რომელიც მრავლად გვხვდება ყოველდღიურ ცხოვრებაში: წამოცდენები, წერითი ან კითხვითი შეცდომები, განზრახვის ან რაიმე კარგად ნაცნობის დავიწყება (მაგ., სიტყვების, სახელების), საგნების დაკარგვა, დამტვრევა და სხვა. ამას, ჩვეულებრივ, შემთხვევითობით, გულმავიწყობით, უყურადღებობით ხსნიან და გამორიცხავენ მათ ფსიქოლოგიურ დეტერმინაციას. ასევე, სრულებით არ ექცევა ყურადღება იმ ჟესტებს, მოძრაობებს, აქტებს, რომლებსაც მათი შემსრულებელი შეიძლება ვერც ამჩნევდეს: ხელში საგნების ტრიალი, რომელიმე მელოდიის გაუთავებელი ღიღინი ან ფრაზის აკვიატებული ჩურჩული და სხვა. სინამდვილეში ასეთი გამოვლინებები სრულიად კონკრეტული ფსიქოლოგიური მნიშვნელობის მტარებელია და ხშირად ისეთი იმპულსებისა და ზრახვების არსებობაზე მიუთითებს, რომლებიც ადამიანებმა საკუთარ ცნობიერებას უნდა დაუმალონ. მათი მეშვეობით ადამიანი ამჟღავნებს თავის საიდუმლოს, ხვაშიადს, სატკივარს, დაფარულ სურვილს. ამიტომ, ასოციაციებისა და სიზმრების მსაგავსად, საჭიროა მათი ინტერპრეტაცია. ამან, შესაძლოა, განდევნილ შინაარსთან, მისი ნამდვილი სახის ნათელყოფასთან მიგვიყვანოს და, რამდენადაც ეს საერთოდ შესაძლებელია, არაცნობიერში ჩაგვახედოს.       ფსიქოანალიტიკური მკურნალობის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი შემადგენელია ე.წ. გადატანა (ტრანსფერი). ფსიქოანალიზის პროცესში ხელახლა აღმოცენდება პაციენტის გარკვეული განცდები, მაგრამ არა მოგონებების, არამედ ფსიქოანალიტიკოსისადმი აქტუალური ემოციური დამოკიდებულების სახით. ფსიქოანალიზის მსვლელობაში პაციენტში იღვიძებს წარსულის გრძნობები, ლტოლვები, ფანტაზიები, შიშები, რომლებიც ოდესღაც მისთვის მნიშვნელოვან ადამიანებს, უპირატესად მშობლებს უკავშირდებოდა. ხდება მათი გადატანა ფსიქოანალიტიკოსის პიროვნებაზე, რომლის მიმართ დადებითი ან უარყოფითი ემოციური დამოკიდებულების ინტენსივობა შეიძლება ვარირებდეს ვნებიანი შეყვარებულობიდან და აღტაცებიდან უკიდურეს მიუღებლობამდე და სიძულვილამდე. ხშირად ეს ემოცია ამბივალენტური ხასიათისაა. რბილ ფორმაში მიმდინარე გადატანამ შეიძლება გააძლიეროს ექიმის გავლენა და ხელი შეუწყოს ანალიტიკურ მუშაობას. მაგრამ, ძლიერ ფორმებში გამოხატული, იგი პაციენტის წინააღმდეგობის წყარო ხდება, აბრკოლებს ასოციაციების აღმოცენებას და ხელს უშლის მკურნალობას.       გადატანის ფენომენის არსებობა ფროიდმა მისი ფსიქოთერაპიული პრაქტიკის დასაწყისშივე შეამჩნია. თავდაპირველად ტრანსფერი ცალსახად უარყოფით ფაქტორად განიხილებოდა. თანდათანაობით ამ მოვლენის გააზრება შეიცვალა და, საბოლოოდ, გადატანა მიჩნეულ იქნა ფსიქოანალიტიკური მკურნალობის აუცილებელ და უმნიშვნელოვანეს მდგენელად. ის, რისი გახსენებაც არ შეუძლია ავადმყოფს თავისი განვლილი გრძნობადი ცხოვრებიდან, თავიდან განიცდება ანალიტიკოსთან მიმართებაში და ნათელს ფენს მის დათრგუნულ მისწრაფებებს. ტრანსფერი გზას გვიხსნის პაციენტის არაცნობიერში დამალული გრძნობებისკენ, დღის სინათლეზე გამოაქვს პათოგენური მასალა; მოკლედ, აკეთებს არსებითად იგივეს, რასაც ასოციაციები და სიზმრები. დიაგნოსტიკური ფუნქციის გარდა, ტრანსფერი წმინდა თერაპიულ დატვირთვასაც იძენს. ფროიდის თანახმად, გადატანის დროს ანალიტიკოსს საქმე აქვს არა პაციენტის წინანდელ ავადმყოფობასთან, არამედ ახლადშექმნილ და გადასხვაფერებულ ნევროზთან, რომელმაც პირველი შეცვალა. ამ ხელოვნურად შექმნილი ნევროზის, ე.წ. “გადატანის ნევროზის” გადალახვა ნიშნავს თერაპიული ამოცანის შესრულებას, ანუ ავადმყოფობისაგან განთავისუფლებას, რომლის მკურნალობაც დაიწყო ფსიქოანალიტიკოსმა. ეს ასეა, ვინაიდან ადამიანი, რომელიც გარდაიქმნა ექიმთან მიმართებში და განთავისუფლდა განდევნილი ლტოლვების მოქმედებისაგან, შინაგანი არაცნობიერი ტვირთისაგან, ასეთად დარჩება ყოველდღიურ ცხოვრებაში, იმის მერეც, რაც ექიმი და პაციენტი ერთმანეთს დასცილდებიან. აქ მთავარია დროზე დადგინდეს გადატანის ნევროზი, ანუ მოხდეს პაციენტის დარწმუნება იმაში, რომ მისი გრძნობები ანალიტიკოსისადმი არის მისი ცხოვრების და ფსიქიკური ჯანმრთელობისთვის ხიფათის შემცველი ილუზია, წარსული განცდის არაწორად გადამისამართება.       თავისუფალი ასოციაციების, სიზმრების, შეცდომითი მოქმედებების ანალიზი და ტრანსფერი ფსიქოანალიტიკური ტექნიკის მდგენელებია, რომლებიც ერთნაირად მიესადაგება ავადმყოფური და ნორმალური ფსიქიკის თავისებურებურებათა გამოვლენის ამოცანას.       ამ განზოგადებამდე ფროიდი თანდათან მივიდა. პირველ ეტაპზე იგი ნევროზის მკურნალობით შემოიფარგლებოდა (1895-1905). ამ პერიოდში შექმნილ ნაშრომებს შორის აღსანიშნავია: “სიზმრების ახსნა” (1900), “ყოველდღიური ცხოვრების ფსიქოპათოლოგია” (1901), “გონებამახვილობა და მისი კავშირი არაცნობიერთან” (1905), “სამი ნარკვევი სექსუალობის თეორიაში” (1905). 1902 წელს ყალიბდება ფსიქოანალიზით დაინტერესებულ პირთა ჯგუფი, რომელშიც შედიან ექიმები, მწერლები, ხელოვნების მოღვაწენი. ფსიქოანალიზი თანდათან ძალას იკრებს.       თეორიულ პლანში ფროიდი შემდეგი პრინციპებიდან ამოდის. ფსიქიკა არ ამოიწურება ცნობიერებით. უფრო მეტიც, ფსიქიკა აისბერგს წააგავს, რომლის მხოლოდ ზედა, მცირე ნაწილია ცნობიერება, ხოლო უმეტესი ნაწილი არაცნობიერის სიღრმეებშია ჩაძირული. ფსიქოანალიზს არაცნობიერი ფსიქიკის არსებობის შესახებ ფაქტობრივი და თეორიული არგუმენტები გააჩნია. პირველ ყოვლისა, ეს თვით ფსიქოანალიტიკური პრაქტიკაა. ვინაიდან ის წარმატებულია და არაცნობიერის დაშვებაზეა დაფუძნებული, მაშასადამე, არაცნობიერის არსებობა ეჭვს არ უნდა იწვევდეს. არაცნობიერი ფსიქიკური პროცესისთვის შინაარსისა და საზრისის მონახვა გარდაქმნის ცნობიერებას (კურნავს მას). შესაბამისად, აქ ჩართული მოვლენები და პროცესები (ჰიპნოზი, ასოციაცია, სიზმარი, შეცდომითი მოქმედებები) არაცნობიერზე პირდაპირ მიმანიშნებელ ფაქტებად განიხილება.       არსებობს თეორიული არგუმენტებიც. პირველ რიგში ესაა თეზისი ფსიქიკის უწყვეტობის შესახებ, რაც არაცნობიერის არსებობის დასამტკიცებლად ჯერ კიდევ ლაიბნიცი მიუთითებდა: ცნობიერებაში არსებული ხარვეზები (ცნობიერების დროებითი გაქრობა) იმის მანიშნებელია, რომ ფსიქიკური ცხოვრება ასეთ შემთხვევაში არაცნობიერ ფორმაში მიმდინარეობს. მნიშვნელოვანია აგრეთვე თეზისი ფსიქიკურის ფსიქიკურით დეტერმინირებულობის თაობაზე; მასაც მივყავართ არაცნობიერის დაშვებამდე, ვინაიდან ცნობიერებამ ხშირად არ იცის იმის შესახებ, თუ რატომ ან როგორ წარმოიქმნება მისი შინაარსები. არაცნობიერი ფსიქიკური გასაგებს ხდის ცნობიერი პროცესების ურთიერთკავშირს და ცნობიერების შინაარსების ურთიერთგამომდინარეობას. დებულებები ადამიანის ფსიქიკური სამყაროს დიდი მოცულობისა და ცნობიერების ველის შეზღუდულობის შესახებ ასევე ემყარება არაცნობიერი ფსიქიკური რეალობის დაშვებას.       საზოგადოდ, ფსიქიკურ სინამდვილეში სამი სფერო გამოიყოფა: 1. ცნობიერება, რომელიც განცდადობის ნიშნით ხასიათდება; 2. წინაცნობიერი ფსიქიკა, რომელიც ამჟამად არ იმყოფება ცნობიერებაში, მაგრამ მასთან ახლოს არის და ადვილად, სერიოზული წინააღმდეგობების გარეშე შეუძლია შეაღწიოს ცნობიერების ველში, ე.ი. მას აქვს ცნობიერად ქცევის უნარი; სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ეს არის ლატენტური არაცნობიერი, ან პოტენციური ცნობიერი. წინაცნობიერი შეიცავს მთელ გამოცდილებას, რომელიც ამჟამად ცნობიერებაში არ იმყოფება 3. არაცნობიერი - ესაა ცნობიერებიდან განდევნილი ლტოლვები, წარმოდგენები, გრძნობები, რომლებიც ტკივილს აყენებენ და საფრთხეს უქმნიან ცნობიერებას; ამ მიზეზის გამო ისინი ვერასოდეს შეაღწევენ ცნობიერებაში თავისი ბუნებრივი სახით. ეს შეიძლება მოახერხოს მხოლოდ მათმა შენიღბულმა წარმომადგენელმა.       როგორიც არ უნდა იყოს არაცნობიერში მოცემული შინაარსი და მისი იქ მოხვედრის ისტორია, მას აქვს ცნობიერებაში და ქცევაში გამოვლენის ტენდენცია. არაცნობიერი დინამიკური ბუნებისაა; ფსიქოანალიზს დინამიკურ ფსიქოლოგიასაც უწოდებენ. აქედან გამომდინარე, არ არის სწორი არაცნობიერის წარმოდგენა ერთგვარი ფსიქიკური საპყრობილეს სახით, რომელშიც ცნობიერების რეპრესირებული შინაარსებია გამომწყდეული. ასეთი ინტერპრეტაციისას (რაც, სხვათა შორის, არცთუ იშვიათია) იჩრდილება არაცნობიერის დინამიკური ხასიათი, რაც ფროიდის თეორიის ერთ-ერთი მთავარი მომენტია. დათრგუნვა დინამიკური მოქმედებაა და არა სამუდამო გამოკეტვა ფსიქიკის სიღრმეებში. დათრგუნული აზრები და ლტოლვები აქტიურად ცხოვრობენ და გარკვეული სახით ვლინდებიან ნევროტულ სიმპტომებში, სიზმრებში, ფსიქიკურ შეცდომებში თუ სუბლიმირებულ ქცევებში.       ფსიქიკური სტრუქტურა დაფუძნებულია ტენდენციების კონფლიქტზე. ერთი მხრივ ეს არის მისწრაფებები, რომელთაც წინააღმდეგობას უწევს მეორე ძალა - ცენზურა. მისი გავლენით ხდება სურვილების განდევნა არაცნობიერში, რომელიც მათი ადგილსამყოფელია. ფსიქიკის ამ სტრუქტურული ფენიდან ისინი პერიოდულად გამოდიან ცნობიერებაში და ქცევაში, ოღონდ არა ნატურალური, არამედ სახეშეცლილი, სიმბოლური და სუბლიმირებული ფორმით. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში ხდება ფსიქიკური ენერგიის განტვირთვა და მისი გადართვა პიროვნებისა და საზოგადოებისთვის მისაღებ ქცევებში, მაგალითად შემოქმედებაში, მეცნიერულ ან პოლიტიკურ მოღვაწეობაში. როგორც ვხედავთ, ფროიდი ახდენს ნევროზებისთვის შექმნილი შეხედულების განზოგადებას ადამიანის ყოველგვარ მოქმედებაზე, ე.ი. მას ზოგადფსიქოლოგიურ ხასიათს ანიჭებს.       თავისი განვითარების მეორე ეტაპზე (1905-1920) ფსიქოანალიზი თანდათან ვრცელდება და საერთაშორისო აღიარებას აღწევს. 1907 წელს იქმნება ვენის ფსიქოანალიტიკური საზოგადოება, ხოლო 1910 წელს - ფსიქოანალიტიკოსთა საერთაშორისო ასოციაცია. 1909 წელს ს. ჰოლის მიწვევით ფროიდი მიემგზავრება შეერთებულ შტატებში ლექციების წასაკითხად; ამერიკა ეცნობა ფსიქოანალიზს. სულ მალე ამერიკაშიც და ევროპის სხვადასხვა ქვეყნაშიც იქმნება ფსიქოანალიზის საზოგადოებები. ამავე დროს იწყება ფროიდის შეხედულებების კრიტიკაც. მას განუდგნენ უახლოესი და ყველაზე გავლენიანი თანამზრახველები, ა. ადლერი და კ. იუნგი. მათ სიღრმის ფსიქოლოგიის საკუთარი, ერთმანეთთან დაპირისპირებული მიმართულებები შექმნეს. ფსიქოანალიზის პიონერთა შორის ასევე უნდა აღინიშნოს კარლ აბრაჰამი, ოტო რანკი, ერნსტ ჯონსი, შანდორ ფერენცი, ჰანს საქსი.       განვითარების მესამე ეტაპზე (1920-1939) ფროიდის შეხედულებებმა სერიოზული ცვლილება განიცადეს. ეს აისახა ამ პერიოდის მრავალ შრომაში, რომელთა შორის შეიძლება გამოიყოს “ფსიქოანალიზის შესავალი ლექციები” (1920) და მისი გაგრძელება (1933), “სიამოვნების პრინციპის მიღმა” (1920), “მე და იგი” (1923), “ერთი ილუზიის მომავალი” (1927), “ცივილიზაცია და მის მიმართ უკმაყოფილება” (1930), “ფსიქოანალიზის ნარკვევი” (1939). ცვლილებები უმთავრესად შეეხო ფროიდის მოსაზრებებს ლტოლვაზე და პიროვნების სტრუქტურაზე; ამავე დროს მოძღვრება გავრცელდა სოციალურ და კულტურულ სფეროზე. რაც შეეხება პიროვნების სტრუქტურას, ის განიხილება როგორც სამი დონის წარმონაქმნის ერთიანობა - იდი (იგი), ეგო (“მე”) და სუპერ-ეგო (ზე-”მე”). იდში თავმოყრილია ჩვენი ლტოლვები, რომელთაც ბიოლოგიური ძირი აქვთ. იდი ყოველთვის არაცნობიერია; ესაა პრიმიტიული ინსტინქტებისა და ირაციონალური ძალების ქაოტური თარეშის სფერო. ერთადერთი პრინციპი, რომლითაც ეს პრიმიტიული ლტოლვები ხელმძღვანელობენ - სიამოვნების პრინციპია. იდის სამყაროსთვის უცხოა რაიმე ღირებულება, სიკეთე თუ ბოროტება, ყოველგვარი მორალი; მისთვის არ არსებობს აზროვნების ლოგიკური კანონები, იგი უგრძნობია შეუსაბამობებისა და წინააღმდეგობების მიმართ. იდი არის მომთხოვნი, იმპულსური, ბრმა, ირაციონალური, ასოციალური, ეგოისტური და უაღრესად ჰედონისტური. მის განკარგულებაშია ორი მექანიზმი, რომლითაც ხდება დაძაბულობის განტვირთვა. ესაა რეფლექტორული მოქმედება და პირველადი პროცესი. რეფლექტორული მოქმედება თანდაყოლილი ავტომატური რეაქციაა (ხველება, ცემინება, ცრემლდენა და სხვა), რომელიც მომენტალურ განტვირთვას იძლევა. თუ ეს არ ხდება, ჩაირთვება ე.წ. პირველადი პროცესი. ამ შემთხვევაში იქმნება მოთხოვნილების დაკმაყოფილებასთან ასოცირებული ობიექტის წარმოდგენა და სურვილი კმაყოფილდება ფანტაზიაში. ნორმალურ ადამიანთან პირველადი პროცესის მაგალითია სიზმარი, ფსიქოზით დაავადებულთან - ჰალუცინაცია.       იდი ორგანიზმში ენერგეტიკის ერთადერთი წყაროა. პიროვნების ყველა სტრუქტურა, ასე თუ ისე, მისი ენერგიით საზრდოობს და მას უკავშირდება. ეს პირველ რიგში ეხება ეგოს. ეგოს ფუნქცია მდგომარეობს იდის სურვილების დაკმაყოფილებაში რეალობის გათვალისწინებით და რეალობასთან მიმართებაში. ეგო რეალობის პრინციპით ხემძღვანელობს. ამ პრინციპის შესაბამისად, ეგო, საჭიროებისამებრ, აბრკოლებს იდის ენერგიის განტვირთვას, მიმართავს მას სხვა არხში ან აწესრიგებს მის თანდათანობით ხარჯვას. ყველაფერი დამოკიდებულია იმაზე, თუ რის საშუალებას იძლევა რეალური ვითარება, რამდენად ხელმისაწვდომია ლტოლვის საგანი. აქედან გამომდინარე, ეგო ასახავს სინამდვილეს, აანალიზებს მას და ახორციელებს ქცევის რეგულაციას. მის განკარგულებაშია მოტორული აპარატი და პერცეპტურ-კოგნიტური ფუნქციები, რომელთაც ფროიდი მეორად პროცესს უწოდებს. ამ სტრუქტურის მეშვეობით, სინამდვილის მონაცემებისა და იდის მოთხოვნების გათვალისწინებით იგეგმება და სრულდება ქცევა. ეგო სწორედ იდის სასარგებლოდ იღებს ამ ფუნქციას; წინააღმდეგ შემთხვევაში იდი, რომელიც მხოლოდ და მხოლოდ სიამოვნების მიღების წყურვილით არის შეპყრობილი, რეალობასთან შეჯახებისას აუცილებლად განადგურდებოდა. ამასთან, იდი მუდამ ცდილობს დაიმორჩილოს ეგო. პიროვნების ამ ორი სტრუქტურული ფენის ურთიერთმიმართებას ფროიდი ადარებს ცხენისა და მხედრის ურთიერთობას. მოძრაობის ენერგია ცხენიდან მომდინარეობს (იდი), მხედრის ფუნქცია მისი მართვაა (ეგო). მაგრამ ზოგჯერ მათ ურთიერთობაში ნაკლებ იდილიური სურათი იხატება, როცა მხედარი იძულებული ხდება ცხენი იქით გააჭენოს, საითაც მას მოესურვება.       სუპერ-ეგო მორალის პრინციპებით ხელმძღვანელობს. ესაა საზოგადოებრივი ნორმების, წესების, აკრძალვების სისტემა, რომელიც გაშინაგნებული, ინტერიორიზირებულია პიროვნების მიერ და მოქმედებს როგორც კრიტიკოსი, ცენზორი. ამით სუპერ-ეგო მოზრდილ ადამიანში იმ როლის შესრულებას განაგრძობს, რომელსაც ასრულებდნენ მშობლები თუ აღმზრდელები მისი სიცოცხლის ადრეულ პერიოდში. გარდა იმისა, რომ სუპერეგო პიროვნებაში, ასე ვთქვათ, სინდისის ადგილსამყოფელია, ის მე-იდეალის მატარებელიცაა, რომელთან მიმართებაში ეგო აფასებს და სრულყოფს თავის თავს. ფროიდი აღნიშნავს, რომ სუპერ-ეგოში მოცემულია მუდმივი სწრაფვა სრულყოფისკენ. ის განასახიერებს ყველა იმ წარმოდგენას ადამიანის საუკეთესო და ამაღლებული მხარეების შესახებ, რაც ფსიქოლოგიურად პიროვნებაში შეიძლება იყოს მოცემული. სუპერ-ეგო, ამავე დროს, მკაცრი ზნეობრივი მსაჯულია.       პიროვნების სტრუქტურის ამ სამ წარმონაქმნს თუ კომპონენტს თავისი საკუთარი ინტერესი ამოძრავებს. ვისაც მეტი ძალა აღმოაჩნდება, ის იმარჯვებს. ადვილი დასანახია, რომ იდისა და სუპერ-ეგოს ინტერესები ერთმანეთის საწინააღმდეგოდ არის მიმართული, მათ შორის შეურიგებელი დაპირისპირება და მუდმივი კონფლიქტია. ორივე მათგანი ეგოს ურთიერთგამომრიცხავ მოთხოვნებს უყენებს და სჯის მას ერთი მხრივ დაუკმაყოფილებელი სურვილების მძაფრი განცდით (იდი) და, მეორე მხრივ, სინდისის ქეჯნისა და არასრულყოფილების მტკივნეული გრძნობით (სუპერეგო). საერთოდ ეგო სამი სახის მუქარის წინაშე დგას და, შესაბამისად, სამი სახის შიში ან შფოთვა ახასიათებს: რეალისტური, ნევროტული და მორალური. რეალისტური შფოთვა პასუხია რეალური სამყაროს რეალურ საფრთხეებზე. ნევროტული შფოთვა ემოციური პასუხია იმ მოსალოდნელ საფრთხეებზე, რომელსაც ეგოს უქმნის იდის უკონტროლო სურვილები. მორალური შფოთვა დაკავშირებულია სუპერ-ეგოს სინდისთან და ვლინდება, ქეჯნის, სირცხვილისა და დანაშაულის გრძნობებში. შფოთვის აღკვეთას ან შემცირებას ეგო სპეციალური დაცვითი მექანიზმებით ცდილობს. ისინი არაცნობიერად მოქმედებენ და მიმართული არიან აღქმული რეალობის უარყოფაზე ან დამახინჯებაზე. მთავარი დაცვითი მექანიზმი არის განდევნა, რაც გულისხმობს შემაწუხებელი აზრებისა და იმპულსების გატანას ცნობიერების ფარგლებს გარეთ. განდევნა ენერგიის დიდ ხარჯვას მოითხოვს და საგრძნობლად ზღუდავს მის რეალიზაციას განვითარებასა და შემოქმედებაზე მიმართულ ქცევებში. ძლიერი ფსიქიკური თავდაცვა ძვირად უჯდება ადამიანს. სრული და საბოლოო განდევნის მიღწევა საკმაოდ რთულია, ამიტომ მიუღებელი ტენდენციები ცნობიერებას პერიოდულად ახსენებს თავს სიზმრებისა და სხვადასხვა შეცდომითი მოქმედებების სახით.       როდესაც განდევნა გართულებულია ან არაეფექტური, საქმეში ერთვება სხვა დაცვითი მექანიზმები. ერთ-ერთი ასეთი მექანიზმია პროექცია, რომელიც იმაში მდგომარეობს, რომ ინდივიდი თავის არასასურველ აზრებს, სურვილებსა თუ ქცევებს სხვას მიაწერს (გამოცდაზე ჩაჭრილი სტუდენტი თავის წარუმატებლობას იმას აბრალებს, რომ პროფესორმა ეს თემა ლექციაზე არ ახსნა, ან არაობიექტურად ჩაატარა გამოკითხვა). დაცვის შემდეგი მექანიზმებია: ჩანაცვლება - იდის იმპულსების მიმართვა უფრო მისაწვდომ, ან ნაკლებ სახიფათო ობიექტებზე (ბავშვი, რომელიც მშობლებმა გააბრაზეს, ჯავრს იყრის თავის დაზე, ძაღლზე ან სათამაშოზე); უარყოფა - სახიფათო ან ტრავმული რეალობის აღიარებაზე უარის თქმა, მისი უგულვებელყოფა (განწირული ავადმყოფი უბრალოდ თვალს ხუჭავს სინამდვილეზე, არ უშვებს სწრაფი აღსასრულის შესაძლებლობას); რეგრესია - ფსიქიკური ცხოვრების უფრო ადრეული, უსაფრთხო და სასიამოვნო ფორმებისკენ მიბრუნება (მოზრდილ ადამიანში ისეთი ქცევების გაჩენა, რომლებიც ბედნიერ ბავშვობასთაა ასოცირებული); რაციონალიზაცია - წარუმატებელი ან მიუღებელი ქცევის გამართლება მოგონილი მოსაზრებებით ან მისი სოციალურად მისაღები ინტერპრეტაცია (სამსახური, საიდანაც გაგვაგდეს, არ ვარგოდა).       ზემოთ უკვე ვახსენეთ ე.წ. სუბლიმაცია, რომელიც აგრეთვე დაცვით მექანიზმს წარმოადგენს. ეს მექანიზმი განსაკუთრებულია თავისი სოციალური მნიშვნელობით და არსებითად განსხვავდება დანარჩენებისაგან იმით, რომ არ გულისხმობს პირდაპირი წინააღმდეგობის გაწევას იდის ინსტინქტური იმპულსებისადმი. ამ იმპულსებიდან წამოსული ენერგია სხვა, სოციალურად მისაღებ და სასარგებლო არხებში მიიმართება. ქირურგის, ყასბის ან მოკრივის საქმიანობა შეიძლება სადისტური (აგრესიული) იმპულსების სუბლიმაციას ნიშნავდეს, მასტურბაციასთან დაკავშირებული შფოთი შეიძლება მოიხსნას სათანადო ენერგიის სპორტულ ქცევაში სუბლიმირების გზით და ა.შ.       ფროიდის შეხედულება მოტივაციაზე აშკარად ბიოლოგისტურია. იგი არც განასხვავებს ინსტინქტისა და ლტოლვის ცნებებს. ცხოვრებაში ორი რამ არის მთავარი: მე-ს და სახეობის შენარჩუნება. მათ შეესაბამება მე-ს ლტოლვები (შიმშილი, წყურვილი და სხვა) და სექსუალური ლტოლვები. თავისი კონცეფციის განვითარების ბოლო პერიოდში ფროიდმა შეცვალა კლასიფიკაცია და გამოყო სიცოცხლისა (ეროსი) და სიკვდილის (თანატოსი) ინსტინქტები. ეს უკანასკნელი აგრესიული, დესტრუქციული ქმედების საფუძველია და ემყარება არაცოცხალ მდგომარეობაში დაბრუნების ჰიპოთეტურ ტენდენციას. ფროიდის აზრით, ორგანული სამყაროსათვის დამახასიათებელია არა მხოლოდ ზრდისა და ცვალებადობის ტენდენცია, არამედ გამეორების, აღდგენის, სტატუს-კვოს შენარჩუნების ტენდენციაც. აქედან გამომდინარე, ყველა ლტოლვა წინანდელი გაწონასწორებული მდგომარეობის აღდგენისკენ მიისწრაფის; მაშასადამე, ნებისმიერი ცოცხალი არსება, საბოლოო ანგარიშით, ცდილობს დაუბრუნდეს თავის საწყის ე.ი. არაორგანულ მდგომარეობას. ეს ინდივიდის მოტივაციურ ბუნებაშია ჩაწერილი სათანადო ტენდენციის - სიკვდილის ინსტინქტის სახით. წამება, ნგრევა, ომები აქედან იღებენ სათავეს. ეროსსა და თანატოსს შორის უპირატესობა მაინც ეროსს ენიჭება. ესაა არსებითად სქესობრივი ლტოლვა, ანუ ფროიდის ტერმინოლოგიით, ლიბიდოს ენერგია.       ლიბიდო სათავეს სხვადასხვა ორგანული წყაროებიდან მომდინარე ენერგეტიკული ნაკადულებიდან იღებს და მოგვიანებით სინთეზირდება ერთიან, მძლავრ ენერგეტიკულ ნაკადად. აქ ლაპარაკია სხვადასხვა სახის სიამოვნებაზე, რასაც ორგანიზმი სხეულის ამა თუ იმ ნაწილიდან იღებს; მათ ეროგენული ზონები ეწოდება. ეროსის ძირითადი მიზანი ორგანული სიამოვნების მიღებაა. ამრიგად, სხეულის სხვადასხვა ნაწილებისთვის დამახასიათებელი ტენდენციები წარმოქმნიან და აკუმულირებას უკეთებენ ენერგიას, რომლის განტვირთვა სიამოვნებას იწვევს. ფროიდის მოტივაციური თეორია ლტოლვის რედუქციის თეორიაა. ის ჰომეოსტატურია და ჰედონისტური. ამავე დროს, ის, უდავოდ, პანსექსუალურია, ვინაიდან სიამოვნება, რომელზეც ფროიდი ლაპარაკობს ფართო მნიშვნელობით, სექსუალური ხასიათისაა. პირველადი და ძირეული ლტოლვა სექსუალურია. ამ ლტოლვის გენეზისზე, ანუ იმაზე, თუ რა სახით ჩამოყალიბდება იგი ბავშვობის ასაკში, დამოკიდებულია ადამიანის ფსიქიკის არსებითი ნიშნები: ხასიათის ტიპი, სექსუალური მიდრეკილებები, გადახრები, ნევროზები და ა.შ.       როგორც აღინიშნა, თავდაპირველად ლიბიდო ან სექსუალური ლტოლვა რთული შემადგენლობისაა და მოიცავს სხვადასხვა ეროგენული ზონიდან მომდინარე სიამოვნებას. ამასთან, ფსიქოსექსუალური განვითარების პირველ პერიოდში, რომელიც დაახლოებით ექვს წლამდე გრძელდება, გამოიყოფა რამდენიმე ფაზა; ისინი განსხვავებული ეროგენული ზონის დომინირებით ხასიათდებიან. ეს ზონებია ორალური, ანალური და ფალოსური. ორალურ სტადიაზე (1,5 წლამდე) ლიბიდოს დაკმაყოფილება პირის ღრუსთან დაკავშირებული კონტაქტებით ხდება - წოვა, კბენა, ღეჭვა. ანალურ სტადიაზე (1,5 - 3წ.) ლიბიდონალური სიამოვნების ძირითად წყაროდ ანალური ზონა იქცევა და ფეკალური მასის განდევნა-შეკავების პროცესებს უკავშირდება. ფალოსურ სტადიაზე (3 - 6წ.) ბავშვის ინტერესები ცენტრირდება სასქესო ორგანოებით მანიპულირებაზე. თანდათანობით იწყება გენიტალიური ზონის გაბატონების პროცესი. იგი სრულდება ონტოგენეტური განვითარების მეორე პერიოდში ანუ გარდამავალ ასაკში. ცალკეული სექსუალური ინსტინქტი დაექვემდებარება გენიტალიურ ზონას, რის შედეგადაც მთელი ლიბიდონალური ენერგია მიიმართება გამრავლების ფუნქციისკენ. ამაში მდგომარეობს ფსიქოსექსუალური განვითარების პირველი ხაზი. ვინაიდან ეროსის განვითარების პირველ ეტაპზე დაკმაყოფილება საკუთარი სხეულის სხვადასხვა ზონების გაღიზიანებით მიიღწევა, მას აუტოეროტიზმის ეტაპი ეწოდება. ფსიქოსექსუალური განვითარების მეორე ხაზი აუტოეროტიზმის დაძლევასა და ადეკვატური ობიექტის არჩევაში მდგომარეობს. ნორმალური ცხოვრებისას ეროსი სხვა ადამიანებზე უნდა იყოს მიმართული. ლიბიდოს ტრანსფორმაციას ამ კუთხით განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს. ლიბიდოს პირველი ობიექტი შეიძლება მხოლოდ მშობელი იყოს. ბიჭისთვის ეს დედაა. შესაბამისად, მასში ყალიბდება მამისადმი ეჭვიანი და მტრული დამოკიდებულება. გოგონასთან ყველაფერი პირიქითაა. ამ დრამატულ სიტუაციას, რომელიც ონტოგენეტური განვითარების ფალოსურ სტადიზე ვითარდება, ფროიდი ოიდიპოსის და ელექტრას კომპლექსს უწოდებს. მორალური წნეხის ქვეშ ეს კომპლექსი აუცილებლად განიდევნება ცნობიერებიდან, მაგრამ არაცნობიერისა და, მთლიანად, პიროვნების ფორმირების თვალსაზრისით, მისი მოქმედება ძალზე მნიშვნელოვანი და ხანგრძლივია. ფროიდი ფიქრობს, რომ ეს კომპლექსი და მისი დაძლევის რაგვარობა უპირატეს როლს ასრულებს ნევროზის ჩამოყალიბებაში. გარდა ამისა, აქ ხდება პიროვნების ძირითადი ღერძის, მისი სუპერ-ეგოს ფორმირება. ამას განაპირობებს იდენტიფიკაციის მექანიზმი. ბავშვი თავს აიგივებს მეტოქე მშობელთან (ბიჭი მამასთან, გოგო დედასთან) და ითვისებს მშობლების ღირებულებების სისტემას. იდენტიფიკაციის პროცესი განსაზღვრავს აგრეთვე გენდერულ იდენტურობას - მამაკაცებისადმი ან ქალებისადმი მიკუთვნებულობის განცდას. ამ კომპლექსის გადალახვის შემდეგ დგება ლატენტური ფაზა, ხოლო ფსიქოსექსუალური განვითარების მეორე პერიოდში ლიბიდოს ენერგია საბოლოოდ პოულობს შესატყვის და მისაღებ გარე ობიექტს.       პიროვნების ხასიათობრივი ნიშნები და ნევროტული გამოვლინებები ძირითადად იმაზეა დამოკიდებული, თუ როგორ გაიარა მან ფსიქოსექსუალური განვითარების გზა. ხასიათიც და ნევროზიც განიხილება, როგორც ამა თუ იმ სტადიისთვის დამახასიათებელი რეაქციების გადმონაშთი. ფროიდის თანახმად, განვითარების ყოველი ახალი ეტაპი იწვევს ფრუსტრაციას (წინარე სურვილებისა და მოქმედებების ბლოკირება), რასაც შეიძლება ხანგრძლივი და სერიოზული შედეგები მოჰყვეს. ამ შემთხვევაში ხდება ფიქსაცია ერთ-ერთ სტადიაზე, რაც მისთვის დამახასიათებელი ქცევებისა და განცდების გაბატონებაში გამოიხატება. მაგალითად, ორალურ სტადიაზე ფიქსაცია საფუძველს უქმნის ისეთ ჩვევებს, როგორიცაა ფრჩხილების კვნეტა ან მოწევა, აჩენს მიდრეკილებას ბევრი ჭამისკენ, სმისკენ, ლაპარაკისკენ. იმის მიხედვით, თუ ამ სტადიის რომელ ფაზაზე ხდება ფიქსაცია (კბილების ამოსვლამდე, ე.ი. ორალურ-პასიური და კბილების ამოსვლის მერე, ე.ი. ორალურ-აგრესიული) ფორმირდება სხვადასხვა ორალური ხასიათი. პირველ შემთხვევაში - კეთილმოსურნე, პასიური, მიმნდობი, დამოკიდებული; მეორეში - აგრესიული, ცინიკური, დომინირებული. ანალურ სტადიაზე კონფლიქტი და ფიქსაცია დაკავშირებულია ტუალეტთან მიჩვევის აუცილებლობსთან, რასაც ბავშვის მხრიდან შეიძლება მოჰყვეს სათანადო აქტივობის გაძლიერბა ან შეკავება. შესაბამისად, ამ სტადიაზე ფიქსაცია ორი ტიპის ანალურ ხასიათს იძლევა: ანალურ-გამოდევნითს - ჯიუტი, შფოთიანი, ექსტრავაგანტური, ფეთხუმი, ან ანალურ-შეკავებითს - სისუფთავის მოყვარული, ორგანიზებული, პუნქტუალური, ძუნწი. ფალოსურ და შემდგომ გენიტალიურ სტადიაზე ფიქსაციის შედეგია მოზრდილი ინდივიდის სექსზე ცენტირებულობა, სექსუალური გადახრები და, საზოგადოდ, ამ სფეროსთან დაკავშირებული ფსიქიკური და ქცევითი პრობლემები.       ფროიდი თვლის, რომ ონტოგენეტური განვითარების აღწერილი ფაზები ფსიქიკის ფილოგენეტური განვითარების პარალელურია. ყოველი ინდივიდუალური ბავშვი, ასე თუ ისე, მოკლედ იმეორებს ადამიანთა მოდგმის განვითარების ისტორიას. ძუძუმწოვარა ბავშვი მხოლოდ იდია. ეგო და სუპერეგო მერე ჩნდება. ასეთივე ვითარებაა პირველყოფილ ჯოგში. სოციალური ორგანიზაციის ამ სტადიაზე ინდივიდს არა აქვს შინაგანი კონფლიქტები, მაგრამ არსებობს გარეგანი კონფლიქტი - ინდივიდებს შორის. აქ დამკვიდრებულია მკაცრი მამის მამაკაცური სურვილების აბსოლუტური ტირანია, გამეფებულია მამის შიში. როდესაც კონფლიქტი აპოგეას აღწევს, შვილები ერთიანდებიან და კლავენ მამას. ამავე დროს მათ ესმით, რომ მომავალში იგივე საშიშროება ელოდებათ თავიანთი შვილებისაგან, ამიტომ კრძალავენ ურთიერთმკვლელობას და ინცესტს (სისხლის აღრევას). ასე წარმოიქმნება ტაბუები (აკრძალვები) და მორალური წესები. ამასთან ერთად ჩნდება მამის მკვლელობასთან დაკავშირებული მასობრივი დანაშაულის გრძნობა, რომელიც რელიგიის განვითარების ბიძგს წარმოადგენს; მამა - ღმერთის პროტოტიპია, ხოლო მამის მკვლელობის დანაშაული - პირველი ცოდვა. მაშასადამე, “ოიდიპოსის კომპლექსში მოცემულია დასაწყისი რელიგიისა, ზნეობისა, საზოგადოებისა და ხელოვნებისა”. საზოგადოება ეფუძნება დანაშაულში თანამონაწილეობას, რელიგია - დანაშაულის ცნობიერებას და მონანიებას, ზნეობა იმავეს, რასაც რელიგია და, გარდა ამისა, საზოგადოების მოთხოვნილებებს. საზოგადოების განვითარების კვალდაკვალ მატულობს აკრძალვები, რაც ლიბიდონალური ლტოლვების განდევნას იწვევს. ამით არაცნობიერი იდის სფერო ენერგიით ივსება. იდის ნაწილი გარდაიქმნება ეგოდ და წარმოიქმნება სუპერ-ეგო, რომელშიც საზოგადოებრივი ნორმებია გაშინაგნებული და რომელიც შემდგომი სოციალური და ფსიქოლოგიური განვითარების მნიშვნელოვან მამოძრავებელ ძალად იქცევა.       ცივილიზაციის ეტაპზე ინდივიდის მდგომარეობა უფრო რთულდება. პოლიგამიის ინსტიტუტის არსებობისას, თავისუფალი სქესობრივი მოქმედების პირობებში, პირველყოფილი ადამიანი ლიბიდონალური ენერგიის განტვირთვის მხრივ ძლიერ შეზღუდული არ იყო. მას არ სჭირდებოდა თავისი სექსუალური ენერგიის არასექსუალურ მოქმედებაზე გადატანა. ცივილიზაცია, რომელსაც ახასიათებს მონოგამია, სუპერ-ეგოს გაძლიერება და ა.შ., აიძულებს ინდივიდს მოძებნოს სხვა არხები ლიბიდონალური ენერგიის განტვირთვისათვის. იწყება ძლიერი სუბლიმაცია. ფროიდის თქმით, სუბლიმაცია კულტურის განვითარების თვისებაა. ამიტომ თამაშობს ესოდენ დიდ როლს კულტურულ ცხოვრებაში ადამიანის მოღვაწეობის ისეთი ფორმები, როგორიცაა მეცნიერება, ხელოვნება, იდეოლოგია და სხვა. შეზღუდვები სულ უფრო იზრდება და სუბლიმაციის შესაძლებლობაც თანდათან კლებულობს. სრულფასოვანი, სწორი სუბლიმაციის შეუძლებლობის შემთხევევაში ადამიანი ნევროტული ხდება; ლიბიდო თავის გამოსავალს ნევროტულ სიმპტომებში პოულობს. ცივილიზაციის პროგრესი ეროსთან ერთად თანატოსსაც განდევნის. აგრესიულობა, მკვლელობა ბუნებრივია პირველყოფილი მდგომარეობისთვის. ომი სიკვდილის ინსტიქტის გამოვლენის საუკეთესო საშუალებას იძლევა. მაშასადამე, ომი ბიოლოგიურად არის დეტერმინირებული. ძალადობის ყოველგვარი გამოვლინება, განსაკუთრებით კი მისი მასობრივი ფორმები, არის ამ ინსტინქტის ამბოხი სუპერ-ეგოსა და ცივილიზებული საზოგადოების შემაკავებელი ზემოქმედების წინააღმდეგ.       ამრიგად, კულტურისა და პიროვნების მიმართება ფსიქოანალიზში ორმხრივადაა დანახული. ერთი მხრივ, ცივილიზაცია და მისი შემადგენელი კულტურა თრგუნავს ინდივიდის ბუნებას, იწვევს მის ნევროტიზაციას. მეორე მხრივ, სუბლიმაციის გზით იგი სტიმულირებას უკეთებს პოზიტიურ, შემოქმედებით საქმიანობას. ადამიანისთვის შინაგნად დამახასიათებელი აგრესიულობისა და დესტრუქციულობის შეკავებისა და რეგულაციის თვალსაზრისით ცივილიზაციის საშუალებები საკმაოდ შეზღუდულია.       ფროიდის სისტემა ფსიქოლოგიის ისტორიაში ყველაზე ინტენსიური განხილვის საგანი გახდა. ფსიქოანალიზის განსხვავებულ შეფასებათა შინაარსი და სიმძაფრე ბევრად არის დამოკიდებული იმაზე, თუ ფსიქოლოგიის რომელ მიმდინარეობას მიეკუთვნება ინტერპრეტატორი. ჰუმანიტარული ტიპის ფსიქოლოგიის ამა თუ იმ მიმართულების მკვლევართათვის საზოგადოდ მიუღებელია ფროიდის სისტემის მკვეთრად გამოხატული მექანიცისტური, ბიოლოგისტური, რედუქციონისტული, ჰედონისტური ხასიათი. ძლიერ პროტესტს იწვევს ფროიდის მიერ ადამიანის ბუნების შავბნელ ტონებში წარმოდგენა, რომ ადამიანი ეგოისტური, მხოლოდ სიამოვნებაზე მიმართული, აგრესიული, კონფლიქტური არსებაა. ცხადია, ასეთ დახასიათებას ვერ მიიღებენ ისინი, ვინც ფიქრობენ, რომ ადამიანის ბუნება პრინციპულად დადებითია ან, უკიდურეს შემთხვევაში, ნეიტრალური. ფროიდის მიხედვით, ადამიანი ირაციონალური არსებაა, იგი წარიმართება არაკონტროლირებადი, არაცნობიერი ძალებით. ისეთ შეხედულებებში, სადაც ადამიანი წარმოდგენილია რაციონალურ, გონიერ არსებად, რომელსაც ხელში უჭირავს ქცევის სადავეები, ნებისმიერად და ცნობიერად წარმართავს თავის ცხოვრებას, თვითონ ძერწავს საკუთარ თავს, ფროიდის კონცეფცია მკაცრ კრიტიკას იმსახურებს. ფროიდი ამოდის ავადმყოფობიდან და აქ დადასტურებულ მოვლენებს ნორმაზე ავრცელებს. მკვლევართა ნაწილისათვის, ვისი ინტერესიც კონცენტრირებულია ადამიანის სრულყოფილ, ჯამრთელ და შემოქმედებით ფუნქციონირებაზე, ასეთი მიდგომა ან სრულიად მიუღებელი ან არასაკმარისია. ფროიდი თვლის, რომ პიროვნების ძირითადი სტრუქტურა ადრეულ ბავშვობაში ყალიბდება და უცვლელად რჩება ცხოვრების განმავლობაში. იმ კონცეფციებში, სადაც ხაზი ესმება პიროვნების განუწყვეტელი ცვალებადობისა და განვითარების პრინციპს, ასეთი შეხედულება ნამდვილად ვერ იქნება შეწყნარებული. ფროიდის მიხედვით, ადამიანში გადამწყვეტ როლს მისი წარსული თამაშობს. ჰუმანიტარული პარადიგმით გაერთიანებული თეორიებში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ადამიანის აწმყოსა და მომავალს მიეწერება. ფროიდის მოტივაციის თეორია ჰომეოსტატურია, ჰედონისტური და, ძირითადად, სექსუალურ მოთხოვნილებებზე დაფუძნებული, რაც, ცხადია, ვერ ამოწურავს ადამიანის მოთხოვნილებათა ფართო სპექტრს. ეს შეხედულება მძაფრ წინააღმდეგობას აწყდება იმათი მხრიდან, ვინც არასაკმარისად მიიჩნევს ადამიანის მოტივაციის დაყვანას დაძაბულობის მოხსნის, წონასწორობის აღდგენის ან სიამოვნების მიღების პრინციპებზე და ვინც ყურადღებას ამახვილებს პიროვნული ზრდის, თვითრეალიზაციისა და თვითაქტუალიზაციის ტენდენციებზე. იგივე ითქმის იმ მკვლევარებზე, ვინც მოტივთა მრავლიანობის იდეიდან ამოდის და დაუშვებლად მიიჩნევს მოტივაციური სფეროს შეზღუდვას ერთი, მით უფრო სექსუალური მოთხოვნილებით.       ყველა ეს მოსაზრება სერიოზულია და საფუძვლიანი. ამავე დროს გასათვალისწინებელია, რომ ფროიდის შეხედულებები უმთავრესად იმიტომ არის მიუღებელი, რომ ფსიქოანალიზში მათი აბსოლუტიზაცია ხდება; ისინი უკიდურესი პოზიციის სახითაა ფორმულირებული. ეს არ ნიშნავს, რომ ამ შეხედულებებში გამოთქმული იდეები მთლიანად და ხელაღებით უარსაყოფია. არც საწინააღმდეგო თვალსაზრისის აბსოლუტიზაცია მოიტანს სიკეთეს, რადგან ეს მეორე უკიდურესობა იქნება. ასეა, მაგალითად, მაშინ, როდესაც ადამიანის შინაგანი ბუნება აღიწერება, როგორც ცალსახად დადებითი და კეთილი. ფროიდისეული სიკვდილის ინსტინქტი იქნებ ფანტაზიის სფეროსაც მიეკუთვნება, მაგრამ იმ მოსაზრების სასარგებლოდ, რომ აგრესიულობა ადამიანის თანდაყოლილი ბუნების ნაწილია და მას გარკვეული ბიოლოგიური ფესვები აქვს, სერიოზული თეორიული და ემპირიული არგუმენტები არსებობს. იგივე ითქმის სხვა პოზიციების შესახებაც. ადამიანის, როგორც მომავალზე ორიენტირებული არსების ხატი, სავსებით მისაღებია; ისიც ნათელია, რომ არც წარსულის მნიშვნელობის უარყოფა შეიძლება, რაზეც ფროიდი ამახვილებს ყურადღებას. ადამიანი, შესაძლოა, მთელი ცხოვრების განმავლობაში ვითარდება, მაგრამ ბევრი ძირეული სტრუქტურა მართლაც ბავშვობის პერიოდში ფიქსირდება. ანალოგიურად, ადამიანში ცნობიერი და რაციონალური მომენტის ხაზგასმა მართებულია, მაგრამ ამის გამო არაცნობიერი და, თუნდაც, ირაციონალური მომენტის უგულვებელყოფა საბედისწერო შეცდომა იქნება. გამართულ თეორიაში ფსიქიკური ცხოვრების არც ერთი ასპექტის ჰიპერტროფირება არ უნდა ხდებოდეს. იქაც, სადაც ფროიდის მიმართ ყველაზე სერიოზული და სამართლიანი კრიტიკაა გამოთქმული (მხედველობაში გვაქვს მისი მოძღვრების პანსექსუალიზმი), არსებითად იგივე ლოგიკა მოქმედებს. ადამიანის ყოვლისმომცველი სექსუალიზაცია, ცხადია, მიუღებელია. მაგრამ სამართლიანი არ იქნება ფროიდის ღვაწლის შეუფასებლობა სექსუალური მომენტის გათვალისწინებაში, რომელიც მანამდე სრულიად იგნორირებული ან მიჩუმათებული იყო.       გამოთქმულია ძალიან ბევრი შენიშვნა ფსიქოანალიზის მეცნიერულ სტატუსთან დაკავშირებით. ფროიდი საერთოდ არ თვლიდა საჭიროდ თავისი თეორიის დებულებების შემოწმებას ობიექტური მეცნიერული პროცედურებით და ამტკიცებდა, რომ კლინიკური დაკვირვებები სრულიად საკმარისია, რადგან ისინი მთლიანად და უეჭველად ადასტურებენ ამ დებულებათა ჭეშმარიტებას. ფსიქოანალიზის ფარგლებში წარმოებული დაკვირვებების ხარისხი და მეცნიერული სანდოობა საფუძვლიან ეჭვს იწვევს. ცნობილია, რომ ფროიდი საკმაოდ ხშირად ამახინჯებდა დაკვირვებებს და იყენებდა შთამაგონებელ პროცედურებს. პაციენტები ფსიქოანალიტიკოსზე მიჯაჭვულები ხდებოდნენ და შეგნებულად თუ შეუგნებლად “აწვდიდნენ” მას “საჭირო” ინფორმაციას. ფროიდის არასდროს აკეთებდა ზუსტ ჩანაწერებს სეანსის მსვლელობაში; ეს მოგვიანებით ხდებოდა, მეხსიერებაზე დაყრდნობით, ხშირად საკმაოდ დიდი დროითი ინტერვალის მერე. ასეთი მონაცემების სანდოობა ძალიან სათუოა, მითუმეტეს თუ გავითვალისწინებთ თვით ფსიქოანალიზის შეხედულებას დამახსოვრებისა და დავიწყების შესახებ, რომლის თანახმად ადამიანი მისთვის სასურველს იმახსოვრებს და იმას ივიწყებს, რაც მის სურვილებს ეწინააღმდეგება.       ფროიდს მტკიცედ სწამდა, რომ ფსიქოანალიზის უეჭველ დადასტურებას მისი თერაპიული წარმატებულობა წარმოადგენს. იგი ამბობდა, რომ მხოლოდ და მხოლოდ ფსიქოანალიზს შეუძლია ნევროზის რეალური მოხსნა, რადგან მხოლოდ ის აღმოაჩენს ფსიქიკის სიღრმეში არსებულ სურვილებსა და აზრებს, რომლებიც ნევროზის სიმპტომებს შეესაბამება. არაცნობიერი ტენდენციების გამოვლენის კვალდაკვალ სიმპტომები ქრება და ბოლოს ნევროზიც იკურნება. სხვა ფსიქოთერაპევტები, ფროიდის აზრით, აღწევენ მხოლოდ ნაწილობრივ და დროებით ეფექტს, ვინაიდან ვერ სწვდებიან ნევროზის ნამდვილ მიზეზს და მხოლოდ შთაგონების გზით აღწევენ მდგომარეობის უმნიშვნელო გაუმჯობესებას.       აქ უნდა ითქვას, რომ პაციენტის მდგომარეობის გაუმჯობესება თერაპიის შემდეგ უთუოდ თეორიის სისწორეზე კი არ მიუთითებს, არამედ მხოლოდ იმაზე, რომ პაციენტისა და თერაპევტის ურთიერთობაში, მათ საუბრებში რაღაცა ეფექტური აღმოჩნდა. ზოგადად თუ ვიმსჯელებთ, შეიძლება კითხვის ნიშნის ქვეშ დადგეს, რამდენად მართებულია თეორიის ჭეშმარიტების მტკიცება პრაქტიკის წარმატებაზე დაყრდნობით? აბსოლუტურ პრინციპად და კრიტერიუმად ეს, ცხადია, ვერ გამოდგება. ეფექტური მოქმედება შეიძლება მცდარ თეორიას ეფუძნებოდეს. ბოლოს და ბოლოს, ძველი მეზღვაურები წარმატებით მოგზაურობდნენ პტოლემეოსის ასტრონომიულ სისტემაზე დაყრდნობით. მაგრამ, თუ მაინც დავუშვებთ, რომ გამოჯანმრთელება ერთმნიშვნელოვნად დამოკიდებულია ქვემდებარე თეორიის დასაბუთებულობაზე (იგულისხმება, რომ თერაპიის სხვა სისტემები დაუსაბუთებულია და, მაშასადამე, არაეფექტური), ფსიქოანალიზის წარმატების პროცენტი მეტი უნდა იყოს, ვიდრე სხვა სახის ფსიქოთერაპიისა, რაც სრულებით არ შეეფერება სინამდვილეს.       აკადემიურმა ფსიქოლოგიამ არ ირწმუნა ფროიდის არგუმენტები და შეეცადა ფსიქოანალიზის სერიოზული ვერიფიკაცია მოეხდინა. ამ სისტემის პრაქტიკულად ყველა მნიშვნელოვანი დებულება ემპირიული, ექსპერიმენტული შემოწმების საგანი გახდა. ამ მიმართულებით ასეულობით გამოკვლევაა შესრულებული. მიუხედავად ამისა, სურათი ბოლომდე ნათელი არ არის. სპეციალისტების ნაწილი თვლის, რომ ზოგიერთმა პოსტულატმა შემოწმებას გაუძლო. მაგრამ ექსპერტების უმრავლესობას მიაჩნია, რომ ფსიქოანალიზმა ვერ მოიპოვა ემპირიული დასაბუთება. ეს ეხება თეორიის საყრდენ ცნებებს და კონსტრუქტებს (განდევნა, ოიდიპოსის კომპლექსი, სიკვდილის ინსტინქტი, ხასიათის ტიპოლოგია, სიზმრების კონცეფცია და სხვა). თუ ფსიქოანალიზის პოსტულატებიდან ზოგი რამ დასტურდება კიდეც, მათ ნამდვილად ვერ ვუწოდებთ უნივერსალურ და ზოგად კანონებს, როგორც ფროიდი ფიქრობს. ფროიდი სრულიად გაუმართლებელ განზოგადოებებს მიმართავდა. იგი ამოდიოდა კერძო, უნიკალური ფსიქოანალიტიკური გამოცდილებიდან და მას ადამიანის მთელი ბუნების მომცველი ზოგადი კანონზომიერების სახით წარმოაჩენდა. მაგალითად, მას შემდეგ, რაც მოახდინა თავისი ბავშვობისდროინდელი მოგონებების ფაბრიკაცია დედის მიმართ სექსუალური სწრაფვისა და მამის მიმართ ეჭვიანობისა და სიძულვილის თაობაზე, ფროიდმა დაასკვნა, რომ საქმე აქვს უნივერსალურ გამოცდილებასთან - ოიდიპოსის კომპლექსთან. ოიდიპოსის კომპლექსის უნივერსალობის წინააღმდეგ, სხვებთან ერთად, თუნდაც ანთროპოლოგების მონაცემები მეტყველებს. აღმოჩნდა, რომ ბევრ კულტურაში, სადაც არ არსებობს ძლიერი პატრიარქალური ავტორიტეტი, სხვაგვარია ურთიერთობები ოჯახში, ვიდრე ფროიდის დროინდელ ვენაში, არაფერი დასტურდება იმის მსგავსი, რასაც ოიდიპოსის კომპლექსის რომანტიკული სამკუთხედი გულისხმობს. ფროიდი კი ფიქრობდა, რომ ოიდიპოსის კომპლექსი აუცილებლად არსებობს ოჯახის ნებისმიერ მოდელში. ამდენად, იდეა ამ კომპლექსის ბიოლოგიური, მემკვიდრული და, მაშასადამე, უნივერსალური ბუნების შესახებ, არ დასტურდება.       იგივე ითქმის განდევნის კონცეფციის შესახებ, რომელიც უმნიშვნელოვანესია ფსიქოანალიზისთვის. იგი, არსებითად, დაფუძნებულია იდეაზე, რომ ადამიანისთვის მძიმე, მიუღებელი შინაარსები ითრგუნება და განიდევნება ცნობიერებიდან არაცნობიერში. მრავალი გამოკვლევა, რომელიც ამ კონცეფციის შესამოწმებლად ჩატარდა, საერთო ჯამში უარყოფითი შედეგით დამთავრდა. განდევნის კონცეპტის ემპირიული ვერიფიკაციის კრახი ნიშანდობლივია იმიტომ, რომ ის ფროიდის სისტემის ერთ-ერთი ქვაკუთხედია; ეს არის საფუძველი, რომლის გამოცლაც მთელი შენობის დანგრევას გამოიწვევს. გარდა ამისა, აღსანიშნავია ისიც, რომ კრიტიკოსებისთვის პასუხის გაცემისას ფროიდი სწორედ განდევნის მექანიზმზე მიუთითებდა. როცა სხვა არგუმენტი აღარ გააჩნდა, იგი საყვედურობდა კრიტიკოსებს, რომ მათი დაცვითი მექანიზმები არ აძლევს საშუალებას აღიარონ და შეიწყნარონ ისეთი ფაქტები და შეხედულებები, როგორიცაა ინფანტილური სექსუალობა, ოიდიპოსის კომპლექსი, სიკვდილის ინსტინქტი და სხვა. რაც შეეხება სიკვდილის ინსტინქტს, თითქმის ყველა აღიარებს, რომ ეს ფროიდის ყველაზე გაუგებარი და დაუსაბუთებელი პოსტულატია. იგი იმდენადაა გახვეული მეტაფიზიკურ ბურუსში, რომ პრაქტიკულად შეუძლებელი ხდება მისი ფორმულირება ემპირიულად შემოწმებადი დებულებების ფორმაში.       ყოველივე ამის მიუხედავად, ფსიქოანალიზში უთუოდ ბევრი რამაა საინტერესო და მიმზიდველი. კარგი ენა ფროიდის ნაწარმოებებს სასიამოვნო საკითხავად აქცევენ არა მხოლოდ სპეციალისტებისათვის. ამასთან ერთად, მათში საუბარია ისეთ საკითხებზე, რომლებიც მუდამ იზიდავენ ფართო მკითხველის ყურადღებას - სექსი, აგრესიულობა, დესტრუქტულობა, სიზმარი, სულიერი ტრამვები და დაავადებები. ეს თავისთავადაც მაცდური თემებია, მით უფრო, თუ მათი განხილვისას არაორდინალური და საკმაოდ სენსაციური მოსაზრებები გამოითქმის. ფსიქოანალიზის შემთხვევაში ყველაფერი სახეზეა, მაგრამ მხოლოდ ეს ნამდვილად ვერ ახსნის ფსიქოანალიზის მართლაც გრანდიოზულ პოპულარობას და იმ გავლენას, რომელიც მან გასული საუკუნის მთელ დასავლურ კულტურაზე მოახდინა. პირველი და გადამწყვეტი მნიშვნელობის გარემოება ამ შემთხვევაში ის უნდა იყოს, რომ ფსიქოანალიზის მეშვეობით კაცობრიობამ არსებითად პირველად შეძლო კარის შეღება არაცნობიერის სინამდვილეში, რომელიც მანამდე ცხრაკლიტურში იყო მოქცეული. ფროიდმა ჩაგვახედა ბნელეთით მოცულ, ცნობიერების მიღმა მდებარე ფსიქიკურ სამყაროში. რამდენად მართებულად დაახასიათა მან იქაურობა, სხვა საკითხია. ფროიდს არ აღმოუჩენია არაცნობიერი, მაგრამ მან აჩვენა მისი უზარმაზარი როლი, რაც, თავისთავად, უკვე იწვევს მსოფლმხედველობრივი მასშტაბის ცვლილებებს ჩვენს წარმოდგენებში ადამიანის ქცევის შესახებ. ფსიქოანალიზის ყველაზე დიდ წარმატებას და მნიშვნელობას თვითონ ფროიდიც ამაში ხედავდა და, უნდა ითქვას, რომ ამ მხრივ მისი თვითშეფსება პრეტენზიის უმაღლეს დონეზეა. ცნობილია მისი მოსაზრება იმის შესახებ, რომ კაცობრიობის თავმოყვარეობამ მეცნიერული აღმოჩენების მხრიდან სამი უმძიმესი შეურაცხყოფა განიცადა. პირველი იყო კოპერნიკი, რომელმაც დაამსხვრია რწმენა, რომ დედამიწა სამყაროს ცენტრია (კოსმოლოგიური შეურაცხყოფა). მეორე დარვინი იყო, რომელმაც გააქარწყლა ადამიანთა ქედმაღლური შეხედულება თავისი განსაკუთრებულობის შესახებ (ბიოლოგიური შეურაცხყოფა). მესამე თვითონ ფროიდია, რომელმაც კაცობრიობას ყველაზე მძიმე, ფსიქოლოგიური შეურაცხყოფა მიაყენა; მან აჩვენა, რომ ადამიანი საკუთარ სულიერ სამყაროშიც არ არის ბატონპატრონი, რომ ცნობიერება არაცნობიერი ძალების მუდმივი ზეგავლენის ქვეშ იმყოფება. შესაძლებელია ეს მსჯელობა ზედმეტი თავმდაბლობით არ გამოირჩევა, მაგრამ ფსიქოანალიზის კოლოსალური გავლენა კაცობრიობის კულტურაზე უეჭველია.       გარდა ზემოხსენებული მომენტებისა, ფსიქოანალიზის პოპულარობა კიდევ ერთმა თავისებურებამ განაპირობა - იგი ერთ-ერთი ყველაზე ფართოა ზოგადფსიქოლოგიურ სისტემებს შორის. ფსიქოანალიზი სულიერი და ქცევითი სფეროს უამრავ გამოვლინებას მოიცავს: ცნობიერება და არაცნობიერი, მოტივაციური და ემოციური სფერო, ფსიქიკური აშლილობები და ქცევითი გადახრები, ხასიათის ტიპები და პიროვნების განვითარება, სიზმარი, თამაში, შემცდარი მოქმედებები, აგრესია, კონფლიქტი, ოჯახი, ინცესტი, რწმენა, შემოქმედება და ა.შ. მოვლენების ფართო მომცველობა ერთხმად არის აღიარებული ფსიქოანალიზის ძლიერ მხარედ, რადგან თეორიის ეს ფორმალური ნიშანი ძალიან დიდი ღირებულების მატარებელია ფსიქოლოგიური კონცეფციების შემფასებლებს შორის.       რადგან თეორიის შეფასების ფორმალურ კრიტერიუმებზე ვსაუბრობთ, აუცილებელია აღინიშნოს კიდევ ერთი - ესაა თეორიის ევრისტიკულობა; თეორიის ღირებულება იმის მიხედვითაც ფასდება, თუ რამდენად ახდენს იგი შემდგომი კვლევებისთვის საჭირო ახალი იდეების სტიმულირებას. ამ მხრივ ფსიქოანალიზი ფრიად მაღალ შეფასებას იმსახურებს, ვინაიდან მან საფუძველი ჩაუყარა არაერთ ახალ მიდგომასა და გამოკვლევას. სხვა საკითხია, შეძლო თუ არა ამ გამოკვლევებმა თვით თეორიის გაღრმავება და განვითარება, ან მისი დებულებებისა და ჰიპოთეზების დადასტურება. ფსიქოანალიზის, როგორც თეორიული სისტემის მთავარი პრობლემა იმაში მდგომარეობს, რომ მისი ცნებები და ცნებათა შორის ნაგულისხმები მიმართებები არ არის ცხადი, ნათლად ფორმულირებული; ამან უაღრესად გაართულა, რიგ შემთხვევებში კი უბრალოდ შეუძლებელი გახადა, თეორიის ემპირიული შემოწმება. სპეციალისტების დასკვნით, ფსიქოანალიტიკურ კონცეფციასთან დაკავშირებით საკითხი ასე დაისმის: “ან იგი შეძლებს განვითარდეს შემოწმებადი თეორიის დონემდე, ან, არც თუ შორეულ მომავალში, მას შეცვლის სხვა თეორია, რომელიც არც მომცველობის თვალსაზრისით და არც ცნებითი აპარატის ეკონომიურობით მას არ ჩამოუვარდება და, ამავე დროს, იქნება უფრო მისაწვდომი და ღია ექსპერიმენტული გამოკვლევისთვის” (ლ. პერვინი, ო. ჯონი) ეს პროცესი, როგორც ჩანს, დაწყებულია, ვინაიდან ფსიქოლოგიის ისტორიკოსები უკვე მიუთითებენ ფსიქოანალიზის პოპულარობის შემცირების ტენდენციაზე.       კარლ გუსტავ იუნგი (1875-1961) კლასიკური სიღრმის ფსიქოლოგიის ერთერთი მიმართულების, ანალიზური ფსიქოლოგიის ფუძემდებელია. იუნგი დაიბადა ბაზელის სიახლოვეს, კესვილის დასახლებაში (კომუნაში), კლასიკურ ენებში განსწავლული პროტესატანტული ეკლესიის პასტორის ოჯახში. ბაზელის უნივერსიტეტის სამედიცინო ფაკულტეტის დამთავრების შემდეგ (1900) იუნგმა დაიწყო მუშაობა ციურიხში, ფსიქიატრიულ კლინიკაში, რომელსაც გამოჩენილი ფსიქიატრი ე. ბლეილერი ხელმძღვანელობდა. აქ იგი იწყებს ე.წ. კონტროლირებადი ასოციაციის მეთოდის გამოყენებას კომპლექსის გამოსავლენად. ეს მეთოდი ასოციაციური ექსპერიმენტის სახეობაა და განსხვავდება ფროიდის თავისუფალი ასოციაციების მეთოდისაგან იმით, რომ აქ პაციენტმა რაც შეიძლება სწრაფად უნდა უპასუხოს მიწოდებულ სიტყვას თავში პირველად მოსული სიტყვით; მისაწოდებელ სიტყვათა რიგი წინასწარაა შედგენილი და შედგება კომპლექსთან სავარაუდოდ დაკავშირებული სიტყვა-სტიმულებისაგან და ნეიტრალური სიტყვებისაგან. პაციეტში კომპლექსის არსებობაზე შემდეგი გარემოებები მიუთითებს: სიტყვა-სტიმულებზე ასოციაციური რეაქციის ხანიერების გაგრძელება, სიტყვა-სტიმულის გაუგებრობა, მისი მექანკური გამეორება, თარგმნა სხვა ენაზე, “მაგარი” სიტყვების ხმარება, არამოტივირებული სიცილი და სხვა. პარალელურად იზომება გარკვეული ფიზიოლოგიური მაჩვენებლები: პულსი, სუნთქვის სიხშირე, ფსიქოგალვანური რეაქცია და სხვა. ყოველივე ეს განიხილება, როგორც კომპლექსის ინდიკატორი, ანუ მითითება ისეთ ემოციურად დატვირთულ შინაარსზე, რომლის შესახებ სუბიექტს არ სურს და ხშირად არც შეუძლია ლაპარაკი. ამიტომ, მის გამოვლენას ფსიქოთერაპიის კუთხით დიდი მნიშვნელობა ენიჭება. კომპლექსის იუნგისეული გაგება განსხვავდება ფროიდის თვალსაზრისისაგან. იუნგის მიხედვით, კომპლექსი მეტწილად არაცნობიერია, მაგრამ არ არის აუცილებლად ფსიქიკის პათოგენური გამოვლენა; იგი არა მხოლოდ არღვევს სულიერ სიმშვიდეს, არამედ განსაზღვრავს ჩვენს ინტერესებს და რეალობასთან ურთიერთობას. კომპლექსი ეწოდება ფსიქიკური მოვლენების კომბინაციას, გაერთიანებას ემოციონალური შინაარსის გარშემო. იგი არ ემორჩილება ცნობიერებას, გააჩნია საკუთარი ენერგეტიკული მუხტი, ტენდენცია. იუნგის თქმით, კომპლექსი ფსიქიკური ცხოვრების ყველაზე ცხელი წერტილია. კომპლექსის სტრუქტურა რთულია, მასში გამოიყოფა გული ანუ ცენტრი (ემოციონალური შინაარსი) და მეორადი კონსტელაციური ასოციაციები (აზრები, მოგონებები). კომპლექსები აღმოცენდება ძლიერ მატრავმირებელ ვითარებებში, აგრეთვე “უმნიშვნელო” მუდმივმოქმედი განცდების შედეგად, რომლებიც სულიერ ჭრილობებს გვაყენებენ. ასოციაციური მეთოდი საშუალებას იძლევა დავინახოთ პაციენტის აქტუალური პრობლემები, მათი ურთიერთკავშირი და ნაწილობრივ, მათი წარმოქმნის ისტორია.       1902 წელს იუნგმა დაიცვა სადოქტორო დისერტაცია “ე.წ. ოკულტური ფენომენების ფსიქოლოგიასა და პათოლოგიაში”. მას საფუძვლად დაედო დაკვირვებები მის ნათესავ ქალიშვილ-მედიუმზე სპირიტუალისტური სეანსების დროს, რომელთაც იუნგი უნივერსისტეტში სწავლისას ესწრებოდა.       1907 წლიდან იწყება იუნგისა და ფროიდის დაახლოება და თანამშრომლობა. იუნგი ახლდა ფროიდს ამერიკაში, სადაც ლექციები წაიკითხა. იუნგი თანდათან წამყვანი ფიგურა ხდება ფსიქოანალიტიკურ მოძრაობაში; იგი ფსიქოანალიტიკოსთა საერთაშორისო საზოგადობის პირველი პრეზიდენტი და ფსიქოანალიტიკური ჟურნალის პირველი რედაქტორია. ფროიდი მას თავის მემკვიდრედაც მიიჩნევდა. მაგრამ მალე თავი იჩინა სერიოზულმა განსვლამ იუნგისა და ფროიდის თეორიულ პოზიციებს შორის. წიგნში “არაცნობიერის ფსიქოლოგია” (1912) იუნგი გამოთქვამს ფრიოიდისაგან განსხვავებულ შეხედულებებს და არ ერიდება მის გაკრიტიკებას, რაზეც ეს უკანასკნელი, როგორც სჩვევია, მწვავე რეაქციით პასუხობს. ურთიერთობა მათ შორის თანდათან იძაბება. 1914 წელს იუნგი გამოდის ფსიქოანალიტიკოსთა საზოგადოებიდან. მას მერე იგი ფროიდს არ შეხვედრია.       იუნგი, როგორც პრაქტიკოსი ფსიქოთერაპევტი, უდიდესი პოპულარობით სარგებლობდა. ამავე დროს, მან ჩამოაყალიბა თავისი თეორიული შეხედულებების სისტემა, რომელიც ფართოდ გავრცელდა არა მხოლოდ სპეციალისტებში, არამედ კულტურისა და ხელოვნების მოღვაწეებს შორისაც. 1934 წელს იუნგი ხდება ახლად ორგანიზებული ფსიქოთერაპევტთა საერთაშორისო საზოგადოების პრეზიდენტი. 1948 წელს ციურიხში იხსნება იუნგის ინსტიტუტი, სადაც ანალიზური ფსიქოლოგიის სწავლება მიმდინარეობს. იუნგი იყო ჰარვარდის, იელის, ოქსფორდის, ჟენევის, კალკუტის და სხვა უნივერსიტეტების საპატიო დოქტორი, ციურიხისა და ბაზელის უნივერსისტეტების პროფესორი, შვეიცარიის მეცნიერებათა აკადემიის საპატიო წევრი.       1921 წელს გამოდის იუნგის წიგნი “ფსიქოლოგიური ტიპები”, რომელიც მის ძირითად ნაშრომად ითვლება. აქ მოცემულია არა მარტო მოძღვრება პიროვნების ტიპებზე, არამედ იუნგის შეხედულება არაცნობიერზე. თავისი თეორიის ჩამოყალიბებისას მან მდიდარი მასალა გამოიყენა, რომელიც სხვადასხვა კულტურების ფოლკლორის, მითების, რელიგიური შეხედულებების ანალიზის პროცესში მოიპოვა. ამ მასალის შესაგროვებლად იუნგმა სხვადასხვა დროს ბევრი იმოგზაურა. იყო აფრიკაში - ალჟირში, ტუნისში, კენიაში, ეგვიპტეში, საჰარას რეგიონში; ასევე მექსიკაში, სადაც ინდიელთა კულტურას გაეცნო; ინდუიზმის და ბუდიზმის შესასწავლად ინდოეთსა და ცეილონში იმოგზაურა.       ფროიდთან უთანხმოების ძირითადი საგანი გახდა მის მიერ ფსიქიკური ცხოვრების გადაჭარბებული სექსუალიზაცია. ცოტა ხნით ადრე, ამავე მიზეზით, ფროიდს ჩამოშორდა სიღრმის ფსიქოლოგიის კიდევ ერთი კლასიკოსი ადლერი, რომელმაც ფსიქიკური ცხოვრების ძირეულ მოტივაციურ საწყისად ძალაუფლებისკენ სწრაფვა აღიარა. იუნგის აზრით, ფროიდისა და ადლერის საერთო შეცდომა იმაში მდგომარეობს, რომ მათ მთელი ფსიქიკური ცხოვრების დეტერმინანტად ერთი, თუმცა განსხვავებული ინსტინქტი ან ლტოლვა იგულისხმეს. სინამდვილეში, იუნგის მიხედვით, ადგილი აქვს ინსტინქტების მონაცვლეობას და ცხოვრების სხვადასხვა პერიოდში განსხვავებული მოტივაციური ძალების დომინირებას. იუნგი ლტოლვათა სიმრავლის თეზისს იცავდა, ხოლო თვით ტერმინი, “ლიბიდო”, მისთვის ზოგადად ფსიქიკურ ენერგიას აღნიშნავდა, რომელიც სასიცოცხლო პროცესებში ვლინდება, სუბიექტურად კი ლტოლვისა და სურვილის სახით განიცდება. იუნგი არ ეთანხმებოდა იმ გადაჭარბებულ როლსაც, რომელსაც ფროიდი ფსიქიკური სტრუქტურების ჩამოყალიბებაში ოიდიპოსის კომპლექსს მიაწერდა. მიუხედავად ამისა, იუნგი ბოლომდე მაღალ შეფასებას აძლევდა ფროიდის მოძღვრებას, თუმცა მას მხოლოდ “სანახევროდ მართებულად” თვლიდა. იუნგის თქმით, ფროიდამდე არაცნობიერს საერთოდ უარყოფდნენ, ფროიდის გავლენით კი იგი ყოველივე უარყოფითის და მიუღებლის გადასაყრელ ადგილად იქცა. სინამდვილეში, იუნგის აზრით, არაცნობიერი, როგორც ბუნებრივი მოვლენა, ნეიტრალურია და “შეიცავს ადამიანური ბუნების ყველა ასპექტს - ნათელსა და ბნელს, სილამაზეს და სიმახინჯეს, სიკეთეს და ბოროტებას, სიბრძნეს და სისულელეს”.       როგორც სიღრმის ფსიქოლოგიის წარმომადგენელი, იუნგი გამოყოფს ცნობიერ და არაცნობიერ ფსიქიკას. ცნობიერება ფსიქიკის მცირე ნაწილს შეადგენს; იგი პატარა კუნძულს წააგავს, რომელიც გარშემორტყმულია ფართო და ღრმა არაცნობიერი ზღვით. ადამიანს იმის განცდა აქვს, რომ იგი ცნობიერად ცხოვრობს; სინამდვილეში ასე არ არის. “ცნობიერება უცნაური რამაა. ის წყვეტილი ფენომენია. ადამიანის ცხოვრების მეხუთედი თუ მესამედი ან, იქნებ, ნახევარიც კი არაცნობიერ მდგომარეობაში მიმდინარეობს. ჩვენი ბავშვობის პირველი ხანა არაცნობიერად გადის, ყოველ ღამით არაცნობიერში ვიძირებით, და მხოლოდ, განსაზღვრულ შუალედებში სიფხიზლესა და ძილს შორის ვფლობთ მეტ-ნაკლებად ნათელ ცნობიერებას. კაცმა რომ თქვას, ისიც საკითხავია, რამდენად ნათელია ეს ცნობიერება”.       სწორედ არაცნობიერი შეადგენს იუნგის ინტერესის ძირითად საგანს. არაცნობიერში, მისი აზრით, ორი დონე ან ორი სისტემა გამოიყოფა: პირადი და კოლექტიური. პირადი არაცნობიერი დაუშორებელია ცნობიერებისაგან. ესაა არაცნობიერის ზედა ფენა, რომელიც შედგება ცნობიერებიდან შესული შინაარსებისაგან - დავიწყებული აზრები, ზღურბლსქვედა, სუსტი ენერგიის მქონე პერცეფციები, განდევნილი ტენდენციები და სურვილები, ტრავმატული შინაარსები. ადამიანს არ შეუძლია ყოველთვის ამაღლებულად, სწორად და გაუყალბებლად იფიქროს, შენიშნავს ავტორი. ცდილობს რა შეინარჩუნოს და განამტკიცოს “იდეალური განწყობა”, იგი ავტომატურად განდევნის ცნობიერებიდან ყველაფერს, რაც მას ეწინააღმდეგება. ზემოთ აღნიშნული კომპლექსები პირად არაცნობიერში იმყოფებიან. პირადი არაცნობიერის შინაარსები ინდივიდუალური გამოცდილების შედეგია და ამდენად მე-ს, სუბიექტის კუთვნილება, მისი ორგანულ ნაწილია. მათი გასვლა ცნობიერებიდან განიცდება, როგორც დანაკარგი, შემოსვლა კი, როგორც საკუთარის სასურველი დაბრუნება, რაც არც თუ იშვიათად განკურნების, შემსუბუქების ეფექტს იძლევა. კოლექტიური არაცნობიერის მიმართ ეს ეფექტი შებრუნებულია. იგი მე-ს მიმართ გარეგანი და უცხოა, ზოგჯერ უსიამოვნო და სახიფათოც კი. ასეთი შინაარსი განიცდება, როგორც რაღაც ზებუნებრივი, რაც გაოცებას, მოწიწებას, რიდს და, შესაძლოა, შიშსაც იწვევს. ამ მხრივ იგი ძალიან წააგავს იმ განცდებს, რასაც ადამიანში მითოლოგიურ-რელიგიური ცრურწმენები იწვევეს.       საზოგადოდ, კოლექტიური არაცნობიერის შინაარსები მითოლოგიურრელიგიური ცნობიერების ანალოგიურია, ვინაიდან ორივე კაცობრიობის წარსულისა და მეხსიერების გამოვლინებას წარმოადგენს. კოლექტიური არაცნობიერი ფსიქიკის სიღრმისეული ფენაა. ის არ არის დაკავშირებული ინდივიდუალურ ცხოვრებასთან და თანდაყოლილია. კოლექტიური არაცნობიერი იდენტურია ყველა ადამიანთან და თითოეული ინდივიდის სულიერი ცხოვრების საყოველთაო საფუძველს წარმოქმნის. გარკვეული დონეები კოლექტიურ არაცნობიერშიც გამოიყოფა - იგი შედგება ნაციონალური, რასობრივი და ზოგადადამიანური მემკვიდრეობისაგან. ყველაზე ღრმა შრე შეიცავს იმ კვალს, რომელიც ფსიქიკაში ცხოველურმა გამოცდილებამ დატოვა.       კოლექტიური არაცნობიერი შედგება არქეტიპებისაგან. არქეტიპი იუნგის სისტემის ერთ-ერთი ყველაზე რთული ცნებაა. არქეტიპი “ესაა ჩვენი წინაპრების გონება, ხერხი, რომლითაც ისინი ფიქრობდნენ და გრძნობდნენ, საშუალება, რომლითაც ისინი სწვდებოდნენ ცხოვრებასა და სამყაროს, ღმერთებსა და ადამიანებს”. არქეტიპი ბერძნულად “პირველად წარმოდგენას” ნიშნავს. მაგრამ სინამდვილეში იგი არ არის საკუთრივ წარმოდგენა, ფსიქიკური შინაარსი. ესაა ფორმა შინაარსის გარეშე, რომელიც ორგანიზებას უკეთებს და წარმართავს ფსიქიკურ პროცესებს. არქეტიპი შეიძლება შევადაროთ მშრალ კალაპოტს, რომელიც განსაზღვრავს მდინარის კონფიგურაციას, მაგრამ მდინარედ გადაიქცევა მხოლოდ მაშინ, როცა მასში წყალი იდინებს. არქეტიპის დანიშნულება სწორედ ისაა, რომ წყალი (ფსიქიკური პროცესი ან ენერგია) გარკვეულ კალაპოტში წარიმართოს. ერთი სიტყვით, ევოლუციური და ისტორიული ფსიქიკური გამოცდილება თანდაყოლილი იდეის, წარმოდგენის ან განცდის სახით არ არის მოცემული. ჩვენს ფსიქიკურ მემკვიდრეობაში ჩანერგილია შესაძლებლობა, მიდრეკილება გარკვეული განცდებისა და რეაქციებისადმი. მაგალითად, იმ მიზეზის გამო, რომ ადამიანებს ყოველთვის ჰყავდათ დედები, ყველა ახალშობილს თან დაყვება დედის აღქმისა და მასზე რეაგირების გარკვეული მიდრეკილება.       არქეტიპი, როგორც წესი, სიმბოლურადაა მოცემული მითოლოგიური ფიგურის სახით და წარმოადგენს წინაპართა უამრავი თაობის გამოცდილების ფორმულირებას, ერთი და იგივე ტიპის უამრავი განცდის ფსიქიკურ დანალექს. მაგალითად, მრავალი თაობა აკვირდებოდა მზის მოძრაობას ზეცაში. განცდების ეს სიმრავლე, საბოლოო ჯამში, დაფიქსირდა კოლექტიურ - არაცნობიერში მზის ღვთაების, გაბრწყინებული ციური სხეულის სახით, რომელსაც ადამიანები თაყვანს სცემდნენ. ასევეა დედის არქეტიპიც. იგი გამოიხატება დადებითი და უარყოფითი მნიშვნელობის კრებითი სიმბოლური წარმოდგენის სახით (ვენერა, ღვთისმშობელი, ალი, ალქაჯი და სხვა); მამის არქეტიპი განასახიერებს კაცებისადმი საერთო დამოკიდებულებას (ღმერთი, ბრძენი, გმირი, დესპოტი და სხვა). არქეტიპული სიმბოლოები შეიძლება მოცემული იყვნენ ადამიანების, დემონების, ცხოველების, ბუნების მოვლენების ან საგნების სახით. ამ წარმოდგენების უნივერსალურობა ამჟამინდელ და წარსულ კულტურებში იუნგისთვის იმის დამადასტურებელია, რომ ისინი - კოლექტიურ არაცნობიერს მიეკუთვნება.       არქეტიპები ძალიან ბევრია. იუნგი გამოყოფს რამდენიმეს, რომლებსაც, მისი აზრით, უმთავრესი მნიშვნელობა აქვთ პიროვნების ფორმირებისა და ფუნქციონირების თვალსაზრისით. ესენია პერსონა, ჩრდილი, ანიმა, ანიმუსი და თვითონი. პერსონა ნიღაბია, რომელსაც ყველა ადამიანი ატარებს სხვებთან ურთიერთობისას. მისი საშუალებით ადამიანი თავს ისეთად და ისე წარმოაჩენს, როგორი სახითაც სურს, რომ საზოგადოებამ შეაფასოს იგი. ეს ნიღაბი შეიძლება ადამიანის რეალურ ბუნებას ფარავდეს. პერსონა იძერწება სოციალური მოთხოვნების, დადგენილი წესებისა და მისაღები პიროვნული თვისებების ზემოქმედებით. იგი მოიცავს ამ პიროვნებისთვის ტიპურ როლებს, ქცევის სტილს, ურთიერთობების მანერას და ა.შ.       თუ პერსონა, ასე თუ ისე, სოციალურ ადაპტაციასთანაა დაკავშირებული, ჩრდილის არქეტიპი, პირიქით, სოციალურად მიუღებელ აზრებს, გრძნობებს და მოქმედებებს წარმოაჩენს. ჩრდილი შეიცავს ადამიანში მოცემულ ცხოველურ, ინსინქტურ წარსულს. ამ არქეტიპის სიმბოლიზაცია პირველი ცოდვის, ეშმაკის ან მტრის ხატებით ხორციელდება. ამავე დროს, ჩრდილს დადებითი ასპექტიც გააჩნია - იგი ინსტინქტური სასიცოცხლო ძალის შემცველია; გარკვეულ ჩარჩოებში მოქცევისა და სათანადო არხში მიმართვის შემთხვევაში ის შეიძლება სპონტანურობის, შემოქმედებითი აღტკინების, ემოციური და გონებრივი გასხივოსნების წყარო გახდეს.       ანიმასა და ანიმუსის არქეტიპებში ვლინდება იუნგის მიერ მითითებული გარემოება, რომ ყოველ ადამიანში მოცემულია საწინააღმდეგო სქესის გარკვეული თავისებურებები. ანიმა განასახიერებს ქალურ (ფემინურ) ნიშნებს მამაკაცის ფსიქიკაში, ხოლო ანიმუსი მამაკაცურს (მასკულინურს) - ქალში. ეს არქეტიპები ნაწილობრივ ემყარება ორგანიზმში ორივე სქესის ჰორმონების არსებობის ბიოლოგიურ ფაქტს. ისტორიული განვითარების კუთხით, მათში დაფიქსირებულია საწინააღმდეგო სქესთან ურთიერთობის გამოცდილებასთან დაკავშირებული განცდები.       ყველაზე მნიშვნელოვანი არქეტიპი თვითობაა. ეს ცნება ალბათ ყველაზე ძნელად გასაგებია იუნგის სისტემაში. თვითობის ფუნქცია ფსიქიკური ცხოვრების ყველა ასპექტისა და ნაწილის გაერთიანება-მოწესრიგებაა. თვითობა აკავშირებს ცნობიერებასა და არაცნობიერს. უფრო მეტიც, თვითობა პიროვნების მთლიანობას, მისი ყველა მხარის ინტეგრირებასა და ჰარმონიზაციას განაპირობებს. თვითობა შეიცავს “მე”-ს თვითრეალიზაციის ტენდენციას და, ამიტომ, პიროვნული განვითარების მექანიზმის ქვაკუთხედს წარმოადგენს. განვითარება, იუნგის მიხედვით, შიგნიდან დეტერმინირებული პროცესია, რომელიც მიმართულია არაცნობიერში იმთავითვე მოცემული პიროვნების შინაგანი ბირთვის - თვითობის გახსნასა და ჩამოყალიბებაზე. აქ იუნგს შემოაქვს ინდივიდუაციის ცნება. ინდივიდუალიზაცია მთელის წარმოქმნის, საკუთარ თვითობად გახდომის პროცესი და მისწრაფებაა. იგი ხელს უწყობს თვითობას გადაიქცეს პიროვნების ცენტრად, რაც, თავის მხრივ, ინდივიდის თვითრეალიზაციას განაპირობებს. განხორციელებული თვითრეალიზაცია ნიშნავს პიროვნების მიერ ყველა თავისი ინდივიდუალური თავისებურების აქტუალიზაციას. ინდივიდუალიზაციის ამ ბოლო წერტილს მხოლოდ განსაკუთრებული თვისებებითა და შესაძლებლობებით დაჯილდოებული ინდივიდები აღწევენ. მაგრამ, პიროვნების სხვადასხვა ძალების ინტეგრირებას ერთ მთლიანში დამიანთა უმრავლესობა დაახლოებით 35-40 წლის ასაკში აღწევს. იუნგის მიხედვით, ეს არის პიროვნული განვითარების კრიტიკული პერიოდი (ე.წ. შუა ხნის კრიზისი), რომელიც ხშირად საკმაოდ რთულად მიმდინარეობს, მაგრამ, საბოლოოდ, სასიკეთო ტრანსფორმაციით მთავრდება.       როგორც ითქვა, არქეტიპებს ზეპიროვნული, აუცილებელი და საყოველთაო ხასიათი აქვთ. ამ კონტექსტში იუნგი განიხილავს კოლექტიური არაცნობიერის ტვინთან კავშირის საკითხს. მას მიაჩნია, რომ კოლექტიური არაცნობიერი ტვინის სტრუქტურის ნაწილია და მასთან ერთად მემკვიდრეობით გადაეცემა ინდივიდს. არქეტიპების თანდაყოლილობა და საყოველთაობა მათი ტვინთან კავშირით არის გაპირობებული. ეს არ ნიშნავს, რომ არაცნობიერი და, საზოგადოდ, ფსიქიკური ერთმნიშვნელოვნად არის დეტერმინირებული ტვინის სტრუქტურით. ასე რომ ყოფილიყო, ფსიქოლოგია ფიზიოლოგიაზე იქნებოდა დაყვანილი. იუნგი კატეგორიული წინააღმდეგია ფსიქიკურის სხვა ბუნების მოვლენებით ახსნისა. იუნგის მიხედვით, ფსიქიკური, საზოგადოდ, ფსიქიკურითვეა დეტერმინირებული. თუმცა დეტერმინიზმი არ ნიშნავს აუცილებლად მიზეზობრივ კავშირს ფსიქიკურ მოვლენებს შორის. იუნგის აზრით, კაუზალობის ცნება იმ სახით, როგორც საერთოდ იხმარება მეცნიერებაში, არ არის საკმარისი. ფსიქოლოგია, თავისი არსით, მხოლოდ კაუზალობით ვერ ამოიწურება, ვინაიდან ფსიქიკა მიზანმიმართულიცაა. ამიტომ, კაუზალობის პრინციპთან ერთად, რომელიც ნიშნავს მოვლენის გამოწვევას წინა მოვლენის მიერ, საჭიროა ტელეოლოგიური პრინციპიც, რომელიც აწმყო მოვლენის მომავლით ახსნას ითვალისწინებს. ამდენად, იუნგის პოზიცია ფსიქიკურის ფსიქიკურით დეტერმინირებულობის შესახებ, სრულებითაც არ გულისხმობს ფსიქიკური მოვლენების განხილვის რაციონალურ-პოზიტივისტურ წესს. “ირაციონალური ფაქტი, რასაც ფსიქიკაც წარმოადგენს, ბევრად უკეთ აღიწერება ხატოვან ფორმაში”. ამიტომაცაა რომ არქეტიპული შინაარსების მანიფესტაცია, გამოვლინება მითოლოგიური და რელიგიური თემების, დოგმატური და ირაციონალური წარმოდგენების სახით ხდება. აქედანვე გამომდინარეობს იუნგის ინტერესი ისეთი ირაციონალური სფეროების მიმართ, როგორიცაა ალქიმია და ასტროლოგია. არქეტიპული სიმბოლოკის განმარტებისას იგი უხვად იყენებს ამ სფეროებში არსებულ მასალას.       გვიანდელ შრომებში იუნგმა შემოიტანა ე.წ. სინქრონქრონულობის პრინციპი. იგი ნიშნავს გარკვეული ფსიქიკური მდგომარეობისა და ერთი ან რამდენიმე გარე მოვლენის ერთდროულ მიმდინარეობას რომელთა მნიშვნელობა (აზრი) ემთხვევა ერთმანეთს. სინქრონულობას სხვადასხვა ფორმა აქვს: ზოგი ერთმანეთთან აკავშირებს ადამიანებს და მოვლენებს დაშორებულს მანძილით, ზოგი - დროით; მთავარი ისაა, რომ ეს კავშირი შემთხვევითი არ არის. ის კანონზომიერია, მაგრამ არა მიზეზობრივი ან ფიზიკური, არამედ “ფსიქოიდური” ხასიათის. სინქრონულობის გამოვლინებაა მიმართება რაიმე აზრსა და ობიექტურ მოვლენას შორის (რაიმეს გაიფიქრებ, ან დაგესიზმრება და აგიხდება). ასეთი აკაუზალური კავშირის დაშვებით იუნგი ცდილობდა გაეხსნა არქეტიპის გაუგებარი, მიუწვდომელი ბუნება და დაეკავშირებინა ის სულიერი ცხოვრების აქამდე აუხსნელ გამოვლინებებთან. ყველა ადამიანის კოლექტიურ არაცნობიერში მოთავსებულია წარმოდგენების ერთობლიობა, რომელიც არ არის დამოკიდებული დროსა და სივრცეზე. კოლექტიური არაცნობიერის არქეტიპები არიან პირველწყარო ისეთი ფენომენებისა, როგორებიცაა სიზმრის ახდენა, ტელეპატია, ტელეკინეზი, ნათელმხილველობა, მაგიური პრაქტიკები, კლინიკური სიკვდილის განცდები და სხვა პარანორმალური და ექსტრასენსორული მოვლენები. იუნგს სჯეროდა, რომ ჩვენი სიღრმისეული არაცნობიერი წარმოდგენები და აზრები მიმდინარე თუ დაშორებულ გარე მოვლენებთან რეზონანსში, გარკვეულ შესაბამისობაში იმყოფებიან.       კოლექტიური არაცნობიერის წვდომის ერთ-ერთ უმთავრეს წყაროს სიზმრების ანალიზი წარმოადგენს. იუნგი აღნიშნავს, რომ სწორედ სიზმრების შესწავლამ მიმართა ფსიქოლოგია ცნობიერი ფსიქიკური მოვლენების არაცნობიერი ასპექტებისკენ. იგი ძალიან სერიოზულად უდგებოდა სიზმრების ანალიზისა და ახსნის საკითხს. ადასტურებდა რა ტიპური სიზმრებისა და სიმბოლოების არსებობას, იუნგს მაინც შეუძლებლად მიაჩნდა იმაზე ოცნებაც კი, რომ შეიქმნება “სიზმრების განმარტებითი ლექსიკონი”, რომელშიც ჩვენთვის საინტერესო ყველა სიმბოლოს მნიშვნელობას მოვძებნით. სიზმრების სიმბოლიკის გაშიფვრა ინდივიდუალურ მიდგომას მოითხოვს. არ არსებობს არც ერთი სიზმრის ერთმნიშვნელოვანი და უნივერსალური ინტერპრეტაცია; სიზმრის არც ერთი სიმბოლო არ შეიძლება განვიხილოთ იმ ადამიანისაგან განყენებულად, ვინც ეს სიზმარი ნახა. სიზმრების ფუნქცია, იუნგის მიხედვით, ცნობიერების შევსებასა და კომპენსაციაში მდგომარეობს. იუნგი შემდეგნაირად ახასიათებს კომპენსაციის მეანიზმს: “ფსიქიკა თვითრეგულირებადი სისტემაა, რომელიც წონასწორობას ზუსტად ისევე ინარჩუნებს, როგორც სხეული. ყოველ მეტისმეტად შორს მიმავალ პროცესს დაუყოვნებლივ და უეჭველად მოჰყვება კომპენსაცია. ერთ მხარეზე არსებული დანაკლისი მეორე მხარის სიჭარბით კომპენსირდება. ცნობიერსა და არაცნობიერს შორის მიმართება კომპენსატორულია. ეს სიზმრის ინტერპრეტაციის მრავალნაცადი ხერხია. ყოველთვის, როდესაც სიზმრის ახსნას შევუდგებით, კარგი იქნება ვიკითხოთ, თუ რომელი ცნობიერი ატიტუდის კომპენსაცია ხდება”. ატიტუდი ამ შემთხვევაში ექსტრავერსია-ინტრავერსიის თვისებას გულისხმობს. ექსტრავერტული პიროვნება თავის არაცნობიერში, ანუ სიზმარში, ინტრავერტულია და პირიქით. კომპენსაციის მექანიზმი ეხება ფსიქიკისა და პიროვნების ყოველგვარ თვისებას თუ პროცესს. მაგალითად, ადამიანი, რომლის ცნობიერებაში მთავარ როლს აზროვნების პროცესი თამაშობს არაცნობიერში და, კერძოდ, სიზმარში ინტუიციაზე იქნება ორიენტირებული; შეგრძნების დომინირებული პროცესი გრძნობით კომპენსირდება და ა.შ. მაგრამ ადამიანები ძალიან განსხვავდებიან ერთმანეთისგან იმ გზების არჩევაში, რის მეშვეობითაც მათი არაცნობიერი (სახელდობრ სიზმარი), კომპენსაციის ფუნქციას ასრულებს. ამდენად, სიზმრებისა და მათი სიმბოლიკის მეტნეკლებად დამაკმაყოფილებელი კლასიფიკაცია ძნელი წარმოსადგენია.       ცნობილია იუნგის შეხედულება პიროვნების ტიპოლოგიის შესახებ. აქ გამოყენებული ცნებები უკვე ვახსენეთ კომპენსაციის მექანიზმზე საუბრისას. პირველ ყოვლისა მხედველობაში გვაქვს ექსტრავერსია და ინტრავერსია, რომლებმაც მნიშვნელოვანი ადგილი დაიმკვიდრეს ფსიქოლოგიის ცნებით აპარტში. ტიპოლოგიის საფუძვლად აღებულია ადამიანის ორი სახის მიმართულობა (ატიტუდი): გარეთ - ექსტრავერსია და შიგნით - ინტრავერსია. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ყოველ ადამიანს პრინციპში, ორივე ატიტუდი აქვს. ამიტომ ლაპარაკი შეიძლება მხოლოდ ერთ-ერთის დომინირებაზე. მაშასადამე, ტიპი გამოყოფილი თვისების შედარებით სიჭარბეს ნიშნავს. ექსრტავერსიაინტრავერსიის პარამეტრი არ ამოწურავს ინდივიდუალობათა ყველა შესაძლო გამოვლინებას. იუნგს დამატებით შემოაქვს ისეთი დისკრიმინაციული ნიშანი, როგორიცაა ფსიქიკური ფუნქცია. იგი ოთხ ძირითად ფუნქციას გამოყოფს: აზროვნება, ემოცია, შეგრძნება და ინტუიცია. ამ ფუნქციების საშუალებით ადამიანი ორიენტაციას ახდენს გარე და შიგა სამყაროში, ასახავს და შეისწავლის მას. აზროვნება მოვლენების არსისა და მნიშვნელობის გაგებას ემსახურება; გრძნობის (ემოციის) საშუალებით ხდება მოვლენების სუბიექტური შეფასება; შეგრძნების (პერცეფციის) ფუნქცია რეალობის უშუალო და ცნობიერი ასახვაა; ინტუიციის შემთხვევაში ინფორმაციის მოპოვება არაცნობიერ დონეზე მიმდინარეობს. ინტუიციისთვის დამახასიათებელია წინათგრძნობა, მიხვედრა, გაბრწყინება. ერთ-ერთი ფუნქციის დომინირების მიხედვით გამოიყოფა ინტელექტუალური, სენტიმენტალური, სენზიტიური და ინტუიციური ტიპი. ექსტრავერსია-ინტრავერსიისა და ფუნქციური პარამეტრების გათვალისწინებით ვღებულობთ პიროვნების რვა ტიპს (მაგ., ექსტრავერტული-ინტელექტუალური ან ინტრავერტული-ინტუიციური ტიპი). დიფერენციალურ ფსიქოლოგიაში ეს ერთ-ერთი გავრცელებული ტიპოლოგიაა. მის საფუძველზე შეიქმნა პიროვნების კვლევის ტესტი (მაიერს-ბრიქსის ტიპის ინდიკატორი).       როგორც ითქვა, იუნგი სახელგანთქმული ფსიქოთერაპევტი იყო. ფსიქოთერაპიის ძირითად ამოცანას იგი პიროვნების ცნობიერ და არაცნობიერ სფეროებს შორის ნორმალური კავშირისა და ურთიერთობის დამყარებაში ხედავდა. პაციენტი მთლიანობაში უნდა განიხილებოდეს. თერაპია ანალიტიკოსისა და პაციენტის ძალისხმევათა გაერთიანებაა. მკურნალობის პროცესი ორ სტადიად იყოფა, ესაა ანალიზური და სინთეტური სტადიები. ანალიზური სტადია, თავის მხრივ, ორ ეტაპს გაივლის. პირველ ეტაპზე (ე.წ. აღსარება) ხდება მასალის შეგროვება. ანალიტიკოსის დახმარებით პაციენტი საუბრობს თავის ცხოვრებაზე, პრობლემებზე, განცდებზე, სიზმრებზე და ა.შ. ამ დროისთვის პაციენტი უკვე თერაპევტზე დამოკიდებული ხდება. მეორე ეტაპზე (ე.წ. განმარტება) მიმდინარეობს აღსარების მასალის ინტერპრეტაცია. აქ იუნგის ყურადღების ძირითადი ობიექტია სიზმრები და სიმბოლოები. პაციენტს საკუთარი თავისა და გარესამყაროს ახლებური გაგება უყალიბდება და, ამავე დროს, კიდევ უფრო დამოკიდებული ხდება თერაპევტზე. მკურნალობის სინთეტურ სტადიაზე აგრეთვე ორი ეტაპი გამოიყოფა: დასწავლა და ტრანსფორმაცია. ანალიზურ სტადიაზე მიღწეული გაგება და განმარტება საკმარისი არ არის. შემდგომი, საკმაოდ რთული და მნიშვნელოვანი ამოცანა დასწავლაა. ამ ეტაპზე პაციენტს ახალი ჩვევები, ქცევისა და რეაგირების ახალი სტერეოტიპები უყალიბდება. მკურნალობის ბოლო ეტაპი ეძღვნება პაციენტის ანალიტიკოსზე დამოკიდებულების მაქსიმალურ შესუსტებას, ტრანსფორმაციას. აქცენტი გადადის თვით პაციენტზე, მის თვითგანათლებაზე, თვითსრულყოფაზე; ამის შედეგად იგი სულ უფრო პასუხისმგებელი ხდება საკუთარ განვითარებაზე.       იუნგის შეხედულებებმა სერიოზული გამოძახილი ჰპოვა კულტურის სხვადასხვა სფეროში (თეოლოგია, ისტორია, ხელოვნება და ა.შ.), მაგრამ იუნგის ალქიმიური, ასტროლოგიური, სპირიტუალისტური და პარაფსიქოლოგიური ჩაღრმავებები ყოველთვის იწვევდა აკადემიური მეცნიერების ბუნებრივ პროტესტს; თუმცა, ასევე ბუნებრივი იყო მისი სისტემით აღფრთოვანება იმათი მხრიდან, ვინც მისტიკურ ცნობიერებას ყველაფერზე მეტად აფასებს. თვით იუნგის სულიერებაში მეცნიერება და მისტიკა უცნაურად თანაარსებობდა. საზოგადოდ, ყველა პრეტენზია, რომელიც ფსიქოანალიზის დებულებების დასაბუთებულობასა და ვერიფიცირებადობას ეხება, სრულად მიეყენება ანალიტიკურ ფსიქოლოგიასაც.       კლასიკური სიღრმის ფსიქოლოგიის კიდევ ერთ სერიოზულ მიმართულებას ადლერის ინდივიდუალური ფსიქოლოგია წარმოადგენს. ალფრედ ადლერი (1870-1937) იზრდებოდა ვენაში, საშუალო შეძლების ებრაელი ვაჭრის მრავალშვილიან ოჯახში. დაბადებიდან ძალზე სუსტი და ავადმყოფური, ადლერი გამუდმებით ებრძოდა თავის ფიზიკურ არასრულყოფილებას. ვენის უნივერსისტეტის დამთავრების შემდეგ იგი იწყებს საექიმო პრაქტიკას, რომელმაც მალე მიიყვანა ნევროლოგიამდე და ფსიქიატრიამდე. ადლერი გაეცნო ფროიდის შრომებს, დაუახლოვდა მას და შევიდა 1902 წელს დაარსებულ “ფსიქოანალიტიკურ წრეში”. შემდგომში მას ისეთი ფიგურები შეუერთდნენ, როგორიცაა იუნგი და ბლეილერი. მალე ადლერი ფროიდის ერთ-ერთი უახლოესი თანამოაზრე გახდა, რომელზეც ეს უკანასკნელი განსაკუთრებულ იმედს ამყარებდა. 1907 წლიდან იწყება თეორიული უთანხმოება ადლერსა და ფროიდს შორის, რაც ძირითადად ამ უკანასკნელის შეხედულების პანსექსუალური ხასიათით იყო გამოწვეული. მიუხედავად ამისა, 1910 წელს ადლერს ვენის ფსიქოანალიტიკური საზოგადოების პრეზიდენტად ირჩევენ. 1911 წელს ფროიდი და ადლერი საბოლოოდ წყვეტენ ურთიერთობას. ადლერი იწყებს ორიგინალური კონცეფციის შექმნას და აყალიბებს ფსიქოანალიტიკოსთა ახალ ჯგუფს, რომელიც შემდგომაში ინდივიდუალური ფსიქოლოგიის ასოციაციად გარდაიქმნება. პირველი მსოფლიო ომის დროს ადლერი ხელმძღანელობდა სამხედრო ჰოსპიტალს. ომის შემდეგ იგი დაინტერესდა ბავშვების აღზრდის პრობლემებით და ვენაში დააარსა ბავშვებისა და მშობლების საკონსულტაციო ცენტრების ქსელი.       ადლერის პოპულარობა სულ უფრო იზრდება; ინდივიდუალური ფსიქოლოგია საერთაშორისოდ აღიარებული ხდება, ტარდება კონგრესები, გამოდის ჟურნალები. 1935 წელს, ავსტრიის ნაცისტური მთავრობის მიერ ინდივიდუალური ფსიქოლოგიის აკრძალვის შემდეგ ადლერი ოჯახით აშშ-ში გადადის საცხოვრებლად და ნიუ-იორკის სამედიცინო კოლეჯში იკავებს პროფესორის თანამდებობას. იგი შოტლანდიაში გარდაიცვალა სალექციო ტურნეს მსვლელობაში.       ადლერი თვლიდა, რომ პიროვნების განვითარებისა და ჩამოყალიბებისთვის პირველადი და ძირეულ სექსუალური მოტივაცია კი არ არის, არამედ არსრულყოფილების განცდა და მისი კომპენსაციის მექანიზმები. ადამიანი დაბადებიდან უსუსური და არასრულყოფილი არსებაა. იგი სრულიად უძლურია დამოუკიდებლად შეეგუოს გარემოს, ამიტომ მშობლების მუდმივი მზრუნველობის ქვეშ იმყოფება. ეს გამოცდილება ბავშვში იწვევს არასრულყოფილების ღრმა გრძნობას ოჯახის უფრო მოზრდილ და ძლიერ წევრებთან შედარებით. იყო ადამიანი, ნიშნავს გქონდეს არასრულყოფილების განცდა. ზოგიერთ ადამიანში ეს განცდა ზომაზე მეტად ძლიერდება და შეიძლება არასრულფასოვნების კომპლექსის სახე მიიღოს. ადლერი ამის სამ მიზეზს ასახელებს: ფიზიკური ნაკლი, მშობელთა გადაჭარბებული მეურვეობა და მშობელთა უყურადღებობა. საერთოდ კი არასრულყოფილების განცდა საყოველთაო, პირველადი და ნორმალური განცდაა. ეს არ არის პასიური მდგომარეობა; იგი პიროვნების განვითარების სტიმულია, ვინაიდან მასში თავის დაძლევის ტენდენციას აჩენს. ეს ამოსავალი ლტოლვა ვლინდება ისეთი კონკრეტული მოტივაციური ტენდენციების სახით, როგორიცაა უპირატესობის მიღწევა ან, უკიდურეს ვარიანტში, ძალაუფლებისკენ სწრაფვა. ადლერის თქმით, პიროვნების სოციალური სწრაფვების შესწავლა, არსებითად, უპირატესობის, ძალაუფლებისა და სხვებზე მბრძანებლობის განდევნილი სურვილების გაშიფვრას ნიშნავს. ადლერი, ფაქტობრივად, იმეორებს ფროიდის ცენტრალურ იდეას არაცნობიერი ინსტინქტების თანდაყოლილობის შესახებ. ბიოლოგიური ინსტინქტური ლტოლვების ნაცვლად, ადლერი არასრულყოფილების გრძნობიდან მომდინარე სოციალურ მისწრაფებებზე ლაპარაკობს, რომელთაც პირველადი და თანდაყოლილი ხასიათი აქვს. ისინი შეადგენენ პიროვნების მოტივაციურ ფუნდამენტს; მათზე აგებულია ე.წ. კონკრეტული კომპენსაციის მექანიზმები, რომელთა საშუალებითაც ხდება პირველადი არასრულყოფილების დაძლევა. ადამიანის მთელი ცხოვრება, მისი “ცხოვრების სტილი”, “ფსიქიკური კონსტიტუცია”, “მოძრაობის ხაზი” არის კომპენსატორული მექანიზმების რეალიზაცია კონკრეტულ ფორმებში. კომპენსაციის მექანიზმებს, კერძოდ ცხოვრების სტილს, ძირითადად, ადრეულ ბავშვობაში, 4-5 წლისთვის ეყრება საფუძველი. ცხოვრების სტილი, ერთი მხრივ, გამოხატავს ადამიანის უნიკალურობას, განუმეორებლობას; იგი ინდივიდუალურია. პირველადი, ამოსავალი მოტივაციის მსგავსების მიუხედავად, საბოლოო ჯამში, ყველა თავისებურად წყვეტს არასრულყოფილების დაძლევის ამოცანას. ამიტომ ეწოდება ამ თვალასაზრისს ინდივიდუალური ფსიქოლოგია. მეორე მხრივ, ფსიქიკური კონსტიტუცია ინდივიდუალობის მუდმივობას და, მაშასადამე, პიროვნების (ხასიათის) გარკვეულ ტიპს გულისხმობს. ადლერი პიროვნების ოთხ ორიენტაციაზე ან ტიპზე ლაპარაკობს. ესენია: მართველი ტიპი, მკვეთრად გამოხატული ინდივიდუალისტური ორიენტაციით, დომინირებისა და სხვებისადმი მტრული დამოკიდებულებით; ამღებლური ტიპი, რომელიც ორიენტირებულია მითვისებასა და მოპოვებაზე სხვების ინტერესების გაუთვალისწინებლად; განრიდების ტიპი, რომლისთვისაც მთავარია წარუმატებლობისაგან თავის არიდება და არა მიღწევისკენ სწრაფვა. ცხოვრების ეს სამივე სტილი, პრინციპში, არაადაპტურად და არაჯანსაღად უნდა ჩაითვალოს. ადაპტურს ადლერი მეოთხე, ე.წ. სოციალურსასარგებლო ტიპს უწოდებს. მასში მოცემულია ძლიერი სოციალური ორიენტირებულობა, სხვებთან ურთიერთობისა და მათზე ზრუნვის განწყობა. ასეთი პიროვნება სასიცოცხლო ამოცანებს თანამშრომლობისა და კონსტრუქციულობის ვითარებაში წყვეტს.       ადლერის თანახმად, პიროვნების ამა თუ იმ სტრუქტურისა და ორიენტაციის ფორმირებაზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ბავშვის დაბადების რიგითობა, ანუ ის, თუ რიგით მერამდენეა ბავშვი, რა ადგილი უკავია ოჯახში და, აქედან გამომდინარე, რა სოციალური გამოცდილება აქვს მიღებული. პირველი შვილი ყურადღების ცენტრშია მანამ, სანამ არ გაჩნდება მეორე ბავშვი, რაც ბოლოს უღებს მის პრივილეგირებულ მდგომარეობას. ეს მძიმე განცდებს იწვევს, მათ შორის ისეთებს, როგორიცაა დაურწმუნებლობა და უსაფრთხოების დაკარგვა, ეჭვიანობა და მტრული დამოკიდებულება, წარსული მდგომარეობის დაბრუნების სურვილი. შედეგად, შეიძლება ჩამოყალიბდეს ავტორიტარულობა, კონსერვატულობა, ძალაუფლებისკენ სწრაფვა, ლიდერობისკენ მიდრეკილება. ისინი ხშირად გვევლინებიან მორალური ღირებულებებისა და ოჯახური ტრადიციების დამცველებად, ახასიათებთ მოწესრიგებულობა, სერიოზულობა, სიჯიუტე, პასუხისმგებლობა. პასუხისმგებლობის გრძნობა შეიძლება გაჭარბებულიც იყოს, რის გამოც უფროსი შვილი ზოგჯერ ძლიერ მშფოთვარე პიროვნებად ყალიბდება. თუ “ტახტის დაკარგვასთან” შეგუება ნორმალურად არ ჩაივლის, არსებობს დიდი ალბათობა, რომ მივიღოთ პრობლემური ბავშვი, ხოლო მოზრდილობაში - დამნაშავე, ნევროტიკი, ალკოჰოლიკი, გარყვნილი პიროვნება. თუმცა, როგორც სტატისტიკა აჩვენებს, უფრო ხშირად სწორედ პირველი ბავშვები აღწევენ ცხოვრებაში დიდ წარმატებებს.       მეორე შვილი მუდამ “მდევნელის” როლშია, მისი ცხოვრების სტილი განისაზღვრება ამოცანით - აჯობოს თავის უფროს ძმას ან დას. ამიტომ იგი ხშირად ხდება ამბიციური, ეჭვიანი, მეტოქეობაზე და წარმატებაზე მიმართული, პატივმოყვარე ადამიანი. ბავშვობაში განვითარების ტემპით იგი, უფრო ხშირად, აღემატება უფროსს. ადლერის აზრით, ყველაზე კარგად ადაპტირებული სწორედ მეორე ბავშვია, ყველაზე პრობლემური კი უმცროსი. ერთი მხრივ, მას მშობლებიც ანებივრებენ და და-ძმებიც, მაგრამ, მათთან შედარებით უმცროს ბავშვს ნაკლები პრივილეგიები აქვს, რაც იწვევს არასრულყოფილების გრძნობის გაძლიერებას და დამოუკიდებლობის განცდის შესუსტებას. დედისერთას პრობლემა იმაშია, რომ იგი ოჯახის ცენტრია, ამიტომ, მუდმივი ყურადღებისა და კონტროლის ქვეშ იმყოფება. განებივრებულობის შედეგად შეიძლება დამოუკიდებლობას მოკლებული და ეგოცენტრული პიროვნება განვითარდეს.       ადლერი საგანგებოდ იხილავს კომპენსაციის ერთ გამორჩეულ ფორმას, რომელიც გარკვეული ტიპის ცხოვრების სტილს ქმნის და მას ჰიპერკომპენსაციას ან ზეკომპენსაციას უწოდებს. ესაა თავისებური, არასრულყოფილებაზე განსაკუთრებით ძლიერი რეაქციის ტიპი. ამ შემთხვევაში პიროვნება საგანგებო ძალისხმევით, ნებისყოფის დიდი დაძაბვით, დაუღალავი ვარჯიშით ცდილობს განივითაროს ის ფუნქციები და თვისებები, რომლებიც მას თავიდან არასრულყოფილად აქვს მოცემული. უდიდესი შეუპოვრობისა და შემართების შედეგად იგი უნიკალურ, უდიდეს შედეგებს სწორედ იმ სფეროში აღწევს, სადაც დეფექტი გააჩნდა. ჰიპერკომპენსაციას ფსიქიკის სფეროში თავისი ანალოგები მოეპოვება ორგანულ პროცესებში. აცრისას ორგანიზმი ავადდება, მაგრამ, ამარცხებს რა დაავადებას, იგი უფრო ჯანმრთელი და ძლიერი ხდება, ვიდრე იყო. ეს პარადოქსული ორგანული პროცესი, რომელიც ავადმყოფობას ზეჯამრთელობად, სისუსტეს ძლიერებად, მოწამვლას იმუნიტეტად აქცევს, ჰიპერკომპენსაციის გამოვლინებაა. ეს იმით აიხსენება, რომ რაიმე დაზიანებისა თუ საფრთხის წარმოქმნისას ორგანიზმი, როგორც მთლიანი სისტემა, თავს უყრის იმაზე მეტ სასიცოცხლო ძალებსა თუ ორგანულ რესურსებს, ვიდრე ეს კონკრეტული დარღვევის აღმოფხვრისათვის არის საჭირო; ამით იგი დაცულობის უფრო მაღალ გარანტიებს ქმნის. ფსიქიკური აპარატიც აყალიბებს ერთგვარ “ფსიქიკურ ზედნაშენს” და განსაკუთრებულად ავითარებს ისეთ ფსიქიკურ პროცესებს, როგორიცაა მეხსიერება, ინტუიცია, ყურადღება, მგრძნობელობა, ინტერესი; ერთი სიტყვით, ქმნის ზესრულყოფილებას არასრულყოფილებიდან, გარდაქმნის დეფექტს ნიჭად, ტალანტად. ადლერს მრავლად მოაქვს ამგვარი მაგალითები: ბავშვობაში ენაბლუ დემოსთენე დიდი ორატორი გახდა, მანეს ასტიგმატიზმი ჭირდა, სმენადაქვეითებული ბეთჰოვენი საბოლოოდ დაყრუვდა, მაგრამ გენიალურ მუსიკას წერდა. ვილმა რუდოლფი, ბავშვობაში გადატანილი პოლიომიელიტის შედეგად პარალიზებული ფეხებით, სირბილში სამგზის ოლიმპიური ჩემპიონი გახდა. განსაკუთრებით ხშირად მიუთითებდა ადლერი ნაპოლეონზე, რომლის მხედარმთავრულ გენიას ნაწილობრივ მისი სიდაბლით, აგრეთვე, გარკვეული ფიზიკური დეფექტებით გამოწვეული არასრულყოფილების გრძნობით და, შესაბამისად, ამ გრძნობის დასაძლევად წარმართული ჰიპერკომპენსაციით ხსნიდა.       ცხოვრების სტილისა და კომპენსაციის მექანიზმების დახასიათებასთან დაკავშირებით, ადლერს შემოაქვს სოციალური გრძნობის ცნება. ეს გრძნობა არ შეიძინება სოციალიზაციის პროცესში, იგი, ფაქტობრივად, თანდაყოლილია ისევე, როგორც არასრულყოფილების გრძნობა. ადამიანს არ შეუძლია მარტომ გადაწყვიტოს თავისი სასიცოცხლო (კომპენსატორული) ამოცანები, იგი იმთავითვე სოციალურია. ნორმალური განვითარებისთვის ინდივიდი აუცილებლად უნდა ჩაერთოს სოციალურ კონტექსტში, დაიმკვიდროს თავისი ადგილი ჯგუფში, საზოგადოებაში. “თავის სისუსტეში ადამიანს მხოლოდ საზოგადოებაზე დაყრდნობა შეუძლია. შეიძლება ითქვას, რომ მას არ ძალუძს იარსებოს მარტო; არსებობის უნარს იგი მხოლოდ საზოგადოების დახმარებით იძენს. ამიტომ, ჩვენ შეგვიძლია განვიხილოთ საზოგადოება იმ ფაქტორის სახით, რომელიც ინდივიდუუმის სისუსტის კომპენსირებას ახდენს”. უპირატესობისკენ, დომინირებისკენ, ძალაუფლებისკენ სწრაფვა, როგორც ძირეული მოტივაციური ტენდენცია, თავისთავად გულისხმობს სხვას - სოციუმს. ასევე ენა, გონება, ზნეობა, ესთეტიკური გრძნობა თავისი ფორმირებისა და რეალიზაციისთვის მოითხოვს ბავშვის კავშირს ახლობელ ადამიანთან. სხვა ადამიანებთან ურთიერთობა, მათი შემეცნება, ადამიანის საზოგადოებაში ცხოვრების აუცილებელ წინაპირობას წარმოადგენს.       სოციალური გრძნობა ძირითადად სამ სფეროში ვლინდება: პროფესიული საქმიანობა, სხვა ადამიანებთან სოციალური კონტაქტი და სიყვარული. პიროვნება, რომლის სოციალური გრძნობა შესუსტებულია, ან რომელიც სოციალურ ურთიერთობებში შეფერხებებს აწყდება, ვერ აღწევს სრულყოფილ რეალიზაციას ამ სფეროებში, რაც ავტომატურად გამორიცხავს ნორმალურ კომპენსაციას. ამის პირდაპირი შედეგია პიროვნების ავადმყოფური გამოვლინებები ან გადახრები, დევიანტური ქცევები და ა.შ. “ყველა ადამიანის წარუმატებლობაში, ალკოჰოლიზმში, მორფინიზმში, კოკაინიზმში, სქესობრივ დამახინჯებებში, არსებითად ყველა ნერვულ გამოვლინებაში ჩვენ, ფაქტობრივად, შეგვიძლია აღმოვაჩინოთ სოციალური გრძნობის არასაკმარისი დონე”.       ამრიგად, ნევროზი (ფსიქოანალიტიკური პრაქტიკის ძირითადი ობიექტი), ადლერის მიხედვით, წარმოადგენს არასრულფასოვანი, წარუმატებელი კომპენსაციის შედეგს ან გამოვლინებას. კულტურის თვალსაზრისით, “ნებისმიერი ნევროზი შეიძლება განისაზღვროს, როგორც არასრულყოფილების გრძნობისაგან თავის დაღწევის არასწორი მცდელობა უპირატესობის გრძნობის მოსაპოვებლად”. კომპენსაციის “ნორმალური” საშუალებების ძიების ნაცვლად, ადამიანი “მირბის ავადმყოფობაში”, “იმუშავებს ნევროტულ სიმპტომებს”, რაც კომპენსაციის მიღწევის თავისებურ ხერხს წარმოადგენს. საკუთრივ გზებისა და ხერხების რაგვარობა დამოკიდებულია კონკრეტულ სოციალურ პირობებზე და ხასიათის ტიპზე. იმას, რასაც ერთი ტიპი ნევრასთენიული ჩივილებით აღწევს, სხვა მოიპოვებს შიშის, ისტერიის, ნევროტული აკვიატებულობის ან, თუნდაც, სომატური აშლილობების გზით. ნევროტიკი, გარკვეული აზრით, ახლობლების ტირანია; იგი დომინირებს გარშემომყოფებზე, ყურადღების ცენტრშია, მასზე გამორჩეულად ზრუნავენ და ა.შ. ერთი სიტყვით, ძალაუფლებისკენ ლტოლვა ამ შემთხვევაში ერთგვარ დაკმაყოფილებას ნახულობს. ფსიქოთერაპიის ზოგადი ამოცანაა ხელი შეუწყოს პაციენტის ცხოვრების სტილისა და საბოლოო მიზნების გადასხვაფერებას, რათა მათ საზოგადოებრივი მნიშვნელობა შეიძინონ. აქედან გამომდინარე, გამოიყოფა ფსიქოთერაპიის სამი ძირითადი ასპექტი: პაციენტის სპეციფიკური ცხოვრების სტილის დადგენა, დახმარება თავის თავის გაგებაში და, რაც მთავარია, მისი სოციალური ინტერესის ფორმირება-გაძლიერება. ამისათვის თერაპევტმა უნდა დაამყაროს თანასწორუფლებიანი ურთიერთობა პაციენტთან მისი პრობლემების თავისუფალი განხილვის, მისი სულიერი სამყაროს შთაგრძნობის გზით და არა თავისუფალი ასოციაციების საშუალებით, როგორც ამას ფროიდი აკეთებდა. ადლერი თვლიდა, რომ ადამიანებს უნდა მიეცეთ საშუალება იმოქმედონ დამოუკიდებლად. მაშასადამე, პაციენტმა მაქსიმალური აქტივობა უნდა გამოავლინოს, რათა გაიგოს და შეცვალოს თავისი თავი. ეს სრულ შესაბამისობაშია ადლერის იდეებთან მე-ს შემოქმედებითი ძალის შესახებ. იგი თვლიდა, რომ ადამიანს, თავისი ცხოვრების უნიკალური სტილის შესაბამისად, შეუძლია აქტიური და შემოქმედებითი მონაწილეობა მიიღოს საკუთარი პიროვნების ფორმირებაში და, საერთოდ, საკუთარი ბედის განსაზღვრაში.       ადლერის თეორიის ინტერპრეტაცია და შეფასება არაერთგვაროვანია. ზოგჯერ ეჭვის ქვეშ აყენებენ მისი კონცეფციის სიღრმის ფსიქოლოგიისადმი მიკუთვნებულობის მართებულობას. სიღრმის ფსიქოლოგია არაცნობიერი ფსიქიკის შესახებ მოძღვრებაა. ამ მხრივ ადლერი საგრძნობლად ჩამოუვარდება ფროიდსა და იუნგს, ვინაიდან თითქმის არ იძლევა არაცნობიერის სტრუქტურის დახასიათებას. მისი კონცეფცია უფრო პიროვნების თეორიაა, რასაც ხაზგასმით აღნიშნავდნენ უდიდესი პერსონოლოგები (უ. შტერნი, ჰ. მიურეი, გ. ოლპორტი). თუმცა, ისიც გასათვალისწინებელია, რომ სიღრმის ფსიქოლოგიაში შემავალი სისტემები, არცნობიერთან ერთად, ყოველთვის პიროვნების თეორიებიც იყვნენ. ადლერის არაცნობიერი, ფაქტობრივად, არის პიროვნება - მისი ცხოვრების სტილი. ადლერი არაცნობიერ მიზანზე ლაპარაკობს; ის ყალიბდება ადრეულ ბავშვობაში და განსაზღვრავს ცხოვრების სტილს, რომელიც ამ მიზნის ხორცშესხმას წარმოადგენს. არასრულყოფილების გრძნობაც, უმეტეს წილად, არაცნობიერია, თუმცა, ზოგჯერ მისი გაცნობიერებაც ხდება. მაშასადამე, საწყისი მოტივაციური ძალები ადლერთან მაინც არაცნობიერია, რაც სიღრმის ფსიქოლოგიის და, სახელდობრ, ფსიქოანალიზის არსებითი ნიშანია. ინდივიდუალური ფსიქოლოგიის ფსიქოანალიზთან კავშირზე ის გარემოებაც მიანიშნებს, რომ ძირითადი პიროვნული სტრუქტურების ჩამოყალიბება, ორივე მათგანის მიხედვით, ადრეულ ბავშვობაში ხდება. ნიშანდობლივია ისიც, რომ ფროიდისა და იუნგის მსგავსად, ადლერიც ვერ ხედავს თვისობრივ განსხვავებას ნორმალური და ავადმყოფური ფსიქიკის მოქმედების ძირეულ მექანიზმებს შორის. ამ მომენტს განსაკუთრებული მნიშვნელობა მიენიჭა ნეოფროიდიზმში, ისევე როგორც სოციალური ფაქტორების გადამწყვეტ როლს პიროვნების ფსიქიკის ფორმირებასა და ნევროტიზაციაში. აქ უთუოდ უნდა აღინიშნოს ადლერის დამსახურება ფსიქოანალიზის ტრანსფორმაციაში მისი გასოციალურების მიმართულებით. ადლერი პირველი დაუპირისპირდა ფროიდის ბიოლოგიზმს. უპირატესობისა და ძალაუფლებისკენ სწრაფვა, სოციალური გრძნობა ადამიანის ძირეული ნიშნები და ტენდენციებია. თუმცა, ლიბიდონალური ლტოლვების მსგავსად, ისინიც თანდაყოლილი ინსტინქტური ბუნების არიან; სოციალური გარემო მხოლოდ ხელს უწყობს ან აფერხებს მათ რეალიზაციას.       ადლერის თეორიული სისტემა ფსიქოლოგიის ისტორიკოსებს შორის საკმაოდ მაღალი შეფასებით გამოირჩევა. მიუხედავად ამისა, არც მას დაჰკლებია კრიტიკა. შეიძლება ითქვას, რომ ფსიქოანალიზისა და ანალიზური ფსიქოლოგიის მიმართ აკადემიური ფსიქოლოგიის მხრიდან გამოთქმული შენიშვნები მთლიანად ვრცელდება ინდივიდუალურ ფსიქოლოგიაზე. აქ გამომუშავებული ცნებები და შეხედულებები არ გამოირჩევა სიცხადით და კონკრეტულობით და, ამიტომ, ნალკებ ექვებდებარება შემოწმებას კონტროლირებადი სისტემატური გამოკვლევებით. ადლერის კლინიკური დაკვირვებების გამეორება და ვერიფიკაცია შეუძლებელია. ისტორიკოსები მიუთითებენ, რომ იგი არც ცდილობდა შეემოწმებინა პაციენტების მიერ მოწოდებული ცნობების სარწმუნოობა; ფროიდისა და იუნგის მსგავსად, ადლერი არ განმარტავდა, როგორ აანალიზებდა პირველად მონაცემებს და რის საფუძველზე მიდიოდა ამა თუ იმ დასკვნამდე.       ადლერის თეორიული სისტემა, მთლიანობაში, ძნელად ექვემდებარება მეცნიერულ დადასტურებას, მაგრამ მისი ერთი ასპექტი, კერძოდ შეხედულება დაბადების რიგითობის შესახებ, ინტენსიური შესწავლის საგანი გახდა. შედეგებმა, მიუხედავად მათი არაერთმნიშვნელოვნებისა, დაადასტურა, რომ არსებობს გარკვეული კავშირი ინდივიდის დაბადების რიგითობასა და მის პიროვნულ თავისებურებებს შორის, თუმცა ყოველთვის ისეთი არა, როგორც ადლერი ვარაუდობდა. ირაკლი იმედაძე წიგნიდან: ფსიქოლოგიის ისტორია « წინა ნაწილი | გაგრძელება » …
დაამატა ლაშა to ფსიქოლოგია at 11:15am on მაისი 19, 2018
თემა: ბიჰევიორიზმი და მისი განვითარება
რიზმი სრულიად ახალი ზოგადფსიქოლოგიური მოძღვრებაა, რომელიც პრინციპულად უპირისპირდება მანამდე არსებულ ფსიქოლოგიებს (შინაარსების ფსიქოლოგია, აქტფსიქოლოგია, სტრუქტურალიზმი, ფუნქციონალიზმი და ა.შ.). ის არის რეაქცია ამ ფსიქოლოგიების სუბიქტივიზმსა და ინტროსპექციონიზმზე. იგი უარს ამბობს ცნობიერების კვლევაზე, რადგანაც მისი შესწავლა თვითდაკვირვებას გულისხმობს. ფსიქოლოგიის საგნად ცხადდება ქცევა, რომელიც ობიექტურ დაკვირვებას და შესწავლას ექვემდებარება.       ჯონ ბროდეს უოთსონის (1878-1958) ბიოგრაფიიდან ნათელი ხდება, თუ ვისი გავლენა დაედო საფუძვლად მისი მეცნიერული მრწამსის ჩამოყალიბებას. იგი სწავლობდა ჩიკაგოს უნივერსიტეტში, ფუნქციონალიზმის ერთ-ერთ ცენტრში, ჯ. ენჯელთან. აქ 1903 წელს დაიცვა დისერტაცია იმის შესახებ, თუ რა შეგრძნებების გამოყენებაა საჭირო ვირთაგვას მიერ ლაბირინთის გავლისას. ეს შრომა მან ზოოფსიქოლოგიის მეტრის, რ. იერქსის ხელმძღვანელობით შეასრულა და ზოოფსიქოლოგიის პროფესორი გახდა. ჩიკაგოშივე სწავლობდა ჟ. ლიობთან - ცხოველთა შესწავლისადმი ობიექტივისტური მიდგომის აღიარებულ ლიდერთან. ამ გვარებს უნდა დაემატოს ჯ. დიუიც, რომელთანაც იგი ფილოსოფიას ეუფლებოდა. დიუი პრაგმატიზმის ერთ-ერთი ფუძემდებელია, თუმცა, როგორც თვით უოთსონი შენიშნავს ავტობიოგრაფიაში - კარგად მაინც არასოდეს მესმოდაო, რას ქადაგებდა დიუი. ზოგადად, უოთსონი ფილოსოფიას ერიდებოდა და თვლიდა, რომ მის ბიჰევიორისტულ პროგრამას არაფერი ჰქონდა საერთო ფილოსოფიასთან. ბორინგის შეფასებით, ბიჰევიორიზმი მართლაც არასისტემატური (არაფილოსოფიური) მოძღვრებაა; ობიექტურად იგი, ცხადია, გარკვეულ ფილოსოფიურ საფუძველზე დგას, თუმცა თვითონ ამაზე არ მსჯელობს. კლასიკური ბიჰევიორიზმის ფილოსოფიურ საფუძველს პოზიტივიზმი და პრაგმატიზმი წარმოადგენს. განა სწორედ პოზიტივიზმი არ მოითხოვს გამოირიცხოს მეცნიერებიდან ყველაფერი, რაც უშუალო დაკვირვებას არ ექვემდებარება? ამიტომ განიდევნა ბიჰევიორისტული კვლევიდან ცნობიერებაც და ფიზიოლოგიური მექანიზმებიც. უოთსონი ინტროსპექციონიზმს ებრძვის. მისი წინამორბედი აქაც პოზიტივიზმის ერთერთი ფუძემდებელი ო. კონტია. პრაგმატიზმის გავლენა მჟღავნდება ბიჰევიორიზმის საერთო განწყობაში, შეხედო მეცნიერებას პრაქტიკული სარგებლიანობის თვალსაზრისით.       რაც შეეხება მეცნიერულ შეხედულებებს, რომლებმაც გავლენა იქონია უოთსონის თვალსაზრისის ჩამოყალიბებაზე, აქ, პირველ რიგში, უნდა აღვნიშნოთ ცხოველთა ფსიქოლოგია, განსაკუთრებით ე. თორნდაიკი და ობიექტივისტური სკოლა შედარებით ფსიქოლოგიაში (იხ. თავი 7.4.). ამ გამოკვლევებს უოთსონი აფასებდა, როგორც რეაქციას საზოგადოდ ანტროპომორფიზმზე და არა ცნობიერების ფსიქოლოგიაზე. თავის ფსიქოლოგიას - ბიჰევიორიზმს, იგი, სავსებით სამართლიანად, სწორედ ასეთ ფსიქოლოგიაზე ნეგატიურ რეაქციად მიიჩნევს. აქ ი. პავლოვის და ვ. ბეხტერევის გავლენაზეც შეიძლება ლაპარაკი.       1908-1920 წლებში უოთსონი მუშაობს ჰოპკინსის უნივერსიტეტში, სადაც ამერიკის უძველესი ფსიქოლოგიური ლაბორატორია ფუნქციონირებდა. აქ გამოქვეყნდა მისი ძირითადი შრომები. თავში აღნიშნულ სტატიას, რომელსაც ბიჰევიორიზმის მანიფესტი შეარქვეს და რომლითაც დაიწყო ე.წ. ბიჰევიორისტული რევოლუცია, სხვა შრომები მოჰყვა: “ქცევა: შესავალი შედარებით ფსიქოლოგიაში” (1914) და “ფსიქოლოგია როგორც მეცნიერება ქცევის შესახებ” (1919). უოთსონის იდეებმა უზარმაზარი რეზონანსი გამოიწვია და სწრაფადაც გავრცელდა, რაზეც მეტყველებს თუნდაც ის, რომ 1915 წელს, ოცდაჩვიდმეტი წლისა, იგი ამერიკის ფსიქოლოგიური ასოციაციის პრეზიდენტად აირჩიეს. 1920 წელს უოთსონის ბრწყინვალე სამეცნიერო კარიერა მოულოდნელად წყდება და, ოჯახური პირობების გამო, იგი სარეკლამო ბიზნესში გადადის. ოცდახუთი წლის განმავლობაში უოთსონი დიდი ფირმის ვიცეპრეზიდენტი იყო. პერიოდულად გამოდიოდა პოპულარული ლექციებით, რომლებიც გამოქვეყნდა წიგნში “ბიჰევიორიზმი” (1925). ამ წიგნმა გრანდიოზული ინტერესი გამოიწვია მთელ მსოფლიოში. მიუხედავად ამისა, ბიჰევიორიზმი, არსებითად, მაინც ამერიკულ მოვლენად და მიმართულებად დარჩა.       უოთსონის კრიტიკა, უპირველეს ყოვლისა, ცნობიერების ფსიქოლოგიის ინტროსპექციონიზმის წინააღმდეგ არის მიმართული. იმჟამინდელი ფსიქოლოგია, მიუხედავად თავისი ექსპერიმენტულობისა, მართლაც ინტროსპექტული იყო. უოთსონის აზრით, ეს არის იმის მიზეზი, რომ თავისი არსებობის ორმოცდაათი წლის მანძილზე, ფსიქოლოგიამ როგორც ექსპერიმენტულმა და, უდავოდ საბუნებისმეტყველო მეცნიერებამ, ვერ მოახერხა დაემკვიდრებინა თავი სხვა საბუნებისმეტყველო დისციპლინათა გვერდით. თვითდაკვირვების არასანდოობის გამო ჩვენ ვერ ვახერხებთ მივიღოთ ერთნაირი, უტყუარი და სანდო მონაცემები. ამიტომაც გვიჭირს ძირითად საკითხებში შეთანხმება. ერთი და იმავე მოვლენის შესწავლისას თუ ფიზიკაში ან ქიმიაში ვინმემ ვერ მიიღო იგივე ცდისეული მონაცემები რაც სხვებმა, ეს ექსპერიმენტის პირობებს ბრალდება (ან აპარატურა არ არის საკმარისად მგრძნობიარე, ან სუფთა რეაქტივები არ გამოიყენება და სხვა). ფსიქოლოგიაში ვითარება სხვაგვარია. ამ შემთხვევაში პრეტენზიების ადრესატია არა ექსპერიმენტის პირობები, არამედ დამკვირვებელი. ყველაფრის მიზეზი ცდისპირის თვითდაკვირვების მოუმზადებლობაა. ამიტომაც აკრიტიკებენ ერთმანეთის თვითდაკვირვებას სტრუქტურალისტები და ვიურცბურგელები. ე. ტიჩენერმა ნ. ახს “სტიმულის შეცდომა” მოუნახა - შენ სტიმულებს აღწერ და არა განცდებსო (იხ. თავი 6.2.); ეს მაშინ, როცა ვიურცბურგელთა ე.წ. სისტემატური თვითდაკვირვება ინტროსპექციის მწვერვალია ორგანიზაციისა და ცდისპირთა გაწაფულობის მხრივ (იხ. თავი 7.1). არათვალსაჩინო შინაარსების აღმოჩენით მათ ინტროსპექციის ბუნებრივი საზღვარი აჩვენეს. ამ არათვალსაჩინო შინაარსში ინტროსპექციით უკვე ვეღარ შეაღწევ; ეს კი ეწინააღმდეგება შინაარსებისა და სტრუქტურული ფსიქოლოგიის მონაცემებს, რომლებიც აგრეთვე უფაქიზესი ინტროსპექციიდან გამომდინარეობენ და ამტკიცებენ, რომ ცნობიერება სენსორულწარმოდგენითია, ე.ი. თვალსაჩინოა. ვის შეუძლია ეს დავა გადაწყვიტოს, როცა ორივეს მეთოდი თვითდაკვირვებაა. განა შეძლო ინტროსპექციამ გადაეჭრა ძირეული საკითხი ფსიქიკური ელემენტების რაოდენობისა და ბუნების შესახებ? ზოგი მეცნიერისთვის ხომ გრძნობაც შეგრძნების სახეობაა. თვით შეგრძნების თვისებებიც არ არის გარკვეული. მოდალობას, ინტენსიობას, ხანიერებას უმატებენ ხან განფენილობას, ხან სიცხადეს, ხან მოწესრიგებულობას.       სანამ ინტროსპექციით ვხემძღვანელობათ, ჭეშმარიტებას ვერ დავადგენთ. ამიტომ, ფსიქოლოგიის მიერ ობიექტური მონაცემების მიღების იმედს უოთსონი ისეთი დარგების გამოცდილებაზე ამყარებს, რომლებშიც ინტროსპექცია არ გამოიყენება და დიდი წარმატებით ვითარდება, ესენია: რეკლამის ფსიქოლოგია, იურიდიული ფსიქოლოგია, ტესტოლოგია, პათოფსიქოლოგია, განსაკუთრებით კი ზოოფსიქოლოგია. უოთსონი მიუთითებს, რომ ცხოველის შესწავლა ინტროსპექციას გამორიცხავს; აქ გამოყენებული მეთოდები სავსებით მიესადაგება ბავშვის ფსიქოლოგიასაც. ამიტომ თავი უნდა დავანებოთ თვითდაკვირვებას და გარეგანი დაკვირვებით შემოვიფარგლოთ; იმას უნდა დავაკვირდეთ, რაც ობიექტურად არის მოცემული. ასეთია მოქმედება, ქცევა. ფსიქოლოგიამ უარი უნდა თქვას ცნობიერების კვლევაზე და შეისწავლოს ის, რასაც “ადამიანები აკეთებენ დაბადებიდან სიკვდილამდე”. ერთხელ და სამუდამოდ უარი უნდა ვთქვათ მენტალისტურ ტერმინოლოგიაზე, ხმარებიდან ამოვიღოთ “აღქმა”, “აზროვნება”, “წარმოდგენა”, “სურვილი” და სხვა (ყოველ შემთხვევაში მათი თავდაპირველი და ჩვეული მნიშვნელობით). უნდა შეიქმნას ახალი ენა და ყველა ფსიქოლოგიური მოვლენა გამოიხატოს ქცევით ტერმინებში, ისეთში, როგორიცაა სტიმული და რეაქცია, ჩვევების შემუშავება, მათი ინტეგრაცია და ა.შ.       უოთსონი ქმნის ფსიქოლოგიას ფსიქიკის გარეშე. იგი არ უარყოფს ფსიქიკის (ცნობიერების) არსებობას, როგორც ამას ზოგჯერ მიაწერენ ხოლმე. იგი, უბრალოდ, თავს არიდებს ამ პრობლემაზე მსჯელობას, ვინაიდან, როგორც თვითონ ამბობს, მასში ჩაღრმავებას აუცილებლად მივყავართ მეტაფიზიკამდე, რომლის გაგონებაც არ სურს. უოთსონი მხოლოდ იმას აღნიშნავს, რომ ცნობიერება, ფსიქოლოგიაში დამკვიდრებული მნიშვნელობით, არ შეიძლება სრულყოფილი ექსპერიმენტული შესწავლის ობიექტად იქცეს. მაშასადამე, ფსიქოლოგიამ ქცევა უნდა შეისწავლოს. იგი ამომწურავად აღიწერება S-R (სტიმული-რეაქცია) წყვილით. “ბიჰევიორიზმის მთავარი ამოცანაა შეკრიბოს ადამიანის ქცევაზე დაკვირვებათა მონაცემები, რათა ყოველ მოცემულ შემთხვევაში, ბიჰევიორისტს შეეძლოს იმის თქმა, თუ როგორი იქნება რეაქცია, ან, თუ რეაქცია სახეზეა, გაარკვიოს რა სიტუაციამ გამოიწვია იგი”. ფსიქოლოგიის ძირითადი მიზანი ქცევის წინასწარმეტყველებასა და მართვაში (კონტროლში) მდგომარეობს.       სტიმული უოთსონისთვის მოცემულ მომენტში ორგანიზმზე მოქმედი გამღიზიანებელია; მაგალითად, ტალღების სხვადასხვა სიგრძის სინათლის სხივები, განსხვავებული სიხშირისა და ამპლიტუდის აკუსტიკური ტალღები, ყნოსვის ორგანოზე მოქმედი ნივთიერების უმცირესი ნაწილაკები და ა.შ. გარდა ამისა, სტიმულის როლი შეიძლება ითამაშოს კუნთების შეკუმშვამ, ჯირკვლების სეკრეციამ და სხვა ორგანულმა პროცესმა, რომელიც მგრძნობიარე ნერვს აღიზიანებს. ორგანიზმზე, როგორც წესი, სტიმულთა ერთობლიობა მოქმედებს; აქედან გამომდინარე, შესაძლებელია ვილაპარაკოთ სიტუაციის ზემოქმედებაზე. რაც შეეხება რეაქციას, ამ ტერმინის ქვეშ უოთსონი გულისხმობს იმ ცვლილებათა ერთობლიობას, რასაც ადგილი აქვს კუნთებისა და ჯირკვლების მოქმედებისას; ე.ი. რეაქცია ორგანიზმის მოტორული და სეკრეტორული გამოვლინებაა.       ბუნებრივად ისმის კითხვა, ხომ არ არის ყოველივე ეს ფიზიოლოგიის კომპეტენცია? უოთსონს მიაჩნია, რომ ბიჰევიორიზმისა და ფიზიოლოგიის სამოქმედო არეალი განსხვავებულია. იგი ასე მსჯელობს: დავუშვათ, შევეხეთ თვალის რქოვან გარსს (ესაა სტიმული) და გამოვიწვიეთ თვალის დახუჭვა (ესაა რეაქცია). თუ ზუსტად არის აღწერილი სტიმული და რეაქცია და მათ შორის არსებული მიმართების ფაქტი ემპირიულად სანდოა, ბიჰევიორისტის საქმე შესრულებულად უნდა ჩაითვალოს. ფიზიოლოგიის ამოცანაა დაადგინოს შესაბამისი ნერვული კავშირები, მათი მიმართულება, რაოდენობა, ხანგრძლიობა, გავრცელებულობა და ა.შ., ანუ ის, რასაც ნეიროფიზიოლოგია შეისწავლის. ბიჰევიორიზმი არც ფიზიკო-ქიმიურ პრობლემებს ეხება, კერძოდ იმას, თუ რა ფიზიკური ან ქიმიური ბუნებისაა ნერვული იმპულსი, რა ენერგეტიკულ დანახარჯებთან არის დაკავშირებული რაექცია და სხვა. მაშასადამე, ყოველ რეაქციას აქვს ბიჰევიორისტული, ნეიროფიზიოლოგიური და ფიზიკო-ქიმიური ასპექტი. უოთსონის ანტიფიზიოლოგიზმი, არსებითად, ნეიროფიზიოლოგიაზეა მიმართული. ამიტომ, პავლოვის მოძღვრებიდან მისთვის მისაღებია მხოლოდ მეთოდიკური ნაწილი, ის ნაწილი, რომელიც პირობითი რეფლექსის შემუშავების (ანუ დასწავლის) პროცესს ეხება. უოთსონი სრულიად უგულვებელყოფდა პავლოვის მოძღვრების ნეიროფიზიოლოგიურ ასპექტს - მოსაზრებებს დროებით კავშირებზე, აგზნებისა და შეკავების პროცესებზე და ა.შ. რაც შეეხება ე. წ. დაკვირვებად ფიზიოლოგიას, იგი პირიქით, უოთსონის კვლევის ძირითად ობიექტს შეადგენდა; მოტორული ან ვისცერალური რეაქციები სწორედ დაკვირვებადი ფიზიოლოგიის სფეროს განეკუთვნება. აქედან გამომდინარე, ნათელი ხდება ერთი მოჩვენებითი შეუსაბამობის მიზეზი: ესაა შეუსაბამობა უოთსონის კატეგორიულ ანტიფიზიოლოგიზმსა და მისი შეხედულებების აშკარად ფიზიოლოგისტურად შეფასებას შორის.       უოთსონი უშვებს თანდაყოლილი და შეძენილი რეაქციების არსებობას. აგრეთვე გამოყოფს ექსპლიციტურ (გარეგან) და იმპლიციტურ (შინაგან) რეაქციებს. რეაქციათა ამ უკანასკნელმა სახეობამ, უოთსონის მიხედვით, უნდა შეცვალოს ის, რასაც ინტროსპექციული ფსიქოლოგია უწოდებს აზრს, ხატს, იდეას, წარმოდგენას და ა.შ. აზროვნება იმპლიციტური რეაქციის ტიპური ნიმუშია; იგი უნდა აღიწეროს არა წარმოდგენების და აზრების, არამედ მოტორული რეაქციების ტერმინებში.       იმ დროს ფსიქოლოგიაში უკვე მტკიცედ იყო აღიარებული ფსიქიკური ფუნქციების კავშირი სამოძრაო აქტივობასთან. ცნობილი იყო მაგალითად, მხედველობითი აღქმის დამოკიდებულება თვალის მოძრაობაზე, ემოციებისა - სხეულებრივ პროცესებზე, აზროვნებისა - სამტყველო აპარატზე და ა.შ. ბიჰევიორისტებისთვის ეს საკმარისი იყო სუბიექტური ფსიქიკური პროცესების ობიექტური მოტორული პროცესებით ჩანაცვლებისთვის. ასეთი ლოგიკა, პირველ ყოვლისა, აზროვნების დახასიათებაზე გავრცელდა. უოთსონი ცდილობდა ექსპერიმენტულად ეჩვენებინა არა მხოლოდ მეტყველებისა და აზროვნების მჭიდრო კავშირი, არამედ მათი იდენტურობაც. იგი სთხოვდა ცდისპირს წარმოეთქვა რაიმე ფრაზა; პარალელურად აფიქსირებდა პირის ღრუსა და ხორხის კუნთების მოძრაობას. ამის შემდეგ ცდისპირს ეს ფრაზა გუნებაში უნდა გაემეორებინა. ოსცილოგრაფის ჩანაწერი აფიქსირებდა იმავე მოძრაობებს, ოღონდ უფრო მცირე ამპლიტუდით. უოთსონს მიაჩნდა, რომ ეს მონაცემები ამტკიცებდა მეტყველებისა და აზროვნების იგივეობრივი ბუნების თეზისს - აზროვნება იგივე მეტყველებითი რეაქციაა, რომელიც ზუსტად ისეთივე სახის, ოღონდ უფრო სუსტი მოტორიკის თანხლებით წარიმართება. უოთსონი გრძნობდა, რომ ასეთი შორს მიმავალი დასკვნებისთვის საკმარის ემპირიულ მონაცემებს არ ფლობდა, მაგრამ სწამდა, რომ უფრო მგრძნობიარე ლაბორატორიული მოწყობილობა აუცილებლად დააფიქსირებდა უფრო დამაჯერებელ ფაქტებს. ასეა თუ ისე, იგი თვლიდა, რომ ენის სწავლის პროცესში სამეტყველო რეაქცია უკავშირდება გარკვეულ სტიმულს (საგანი). გარეგანი მეტყველება თანდათან, ჩურჩულის სტადიის გავლით, გადადის შინაგანში, იმპლიციტურში. შინაგანი მეტყველება (გაუხმოვანებელი ვოკალიზაცია) კი სხვა არაფერია, თუ არა აზროვნება. მეტყველების დასწავლას, არსებითად, ისეთივე სახე აქვს, როგორც ცხოველის დასწავლას ლაბირინთში, რომელიც ცდისა და შეცდომის გზით მიმდინარეობს. დასწავლა აქაც სტიმულისა და რეაქციის დაკავშირებაში მდგომარეობს, მაგრამ მეტყველების დასწავლის დიდი უპირატესობა ისაა, რომ ამ შემთხვევაში ცდა და შეცდომა საგნებით რეალურ მანიპულირებას არ გულისხმობს და სამეტყველო სიგნალების დონეზე მიმდინარეობს. აქედან გამომდინარე, იგი უფრო ეკონომიურია და არ შეიცავს რისკსა და საფრთხეს, რომელიც ყოველთვის თან ახლავს გარეგან პლანში შესრულებულ შეცდომით რეაქციას.       რეაქციების ჩამოთვლილი სახეების კომბინაცია რეაქციათა ოთხი კლასის გამოყოფის საშუალებას იძლევა: 1) ექსპლიციტური-შეძენილი (სამოძრაო ჩვევები - ცეკვა, ჩოგბურთის თამაში, ჩაცმა და ა.შ.); 2) იმპლიციტური-შეძენილი (შინაგანი მეტყველება ანუ აზროვნება); 3) ექსპლიციტური-თანდაყოლილი (უპირობო რეფლექსები - ცხვირის ცემინება, თვალის დახამხამება, გამოყოფა და ა.შ.); 4) იმპლიციტური-თანდაყოლილი (სეკრეცია, შინაგანი ფუნქციების მოქმედებასთან დაკავშირებყული მოძრაობები). როგორც უოთსონი აღნიშნავს, ბიჰევიორისტულმა კვლევამ, ბავშვების აქტივობის შესწავლამ, ნათელყო რომ ფაქტობრივად არ არსებობს რთული თანდაყოლილი რეაქციები, რომელთაც ინსტინქტებს უწოდებენ. თანდაყოლილია მხოლოდ მარტივი უპირობო რეფლექსები. ყველა, მეტნაკლებად რთული ქცევა, შეძენილია. თანდაყოლილ ქცევებთან, ინსტინქტებთან ერთად უარყოფილია სპეციალური თანდაყოლილი ნიჭიც (მხატვრული, მუსიკალური და სხვა). მაშასადამე, ბავშვი იბადება თანდაყოლილი მარტივი რეაქციების შეზღუდული რაოდენობით. გარემოს მიზანდასახული ცვლილების გზით ჩვენ შეგვიძლია წარვმართოთ მისი ფორმირების პროცესი საჭირო მიმართულებით. ქცევა დასწავლის შედეგია. დასწავლის საშუალებით ყველაფრის მიღწევა შეიძლება. ამასთან დაკავშირებით უოთსონი ამბობდა: “მომეცით რამდენიმე ჩვილი ბავშვი და შესაძლებლობა ავღზარდო ისინი სპეციალურ იზოლირებულ გარემოში. მე გაძლევთ გარანტიას, რომ შემთხვევით შერჩეული ერთ-ერთი მათგანისაგან ნებისმიერი პროფილის სპეციალისტს გამოვიყვან: ექიმს, ადვოკატს, მხატვარს, ვაჭარს, მათხოვარსა და ქურდსაც კი, მიუხედავად მისი მიდრეკილებებისა, ნიჭისა, მისი წინაპრების საქმიანობისა და რასობრივი მიკუთვნებულობისა”.       ხელმძღვანელობდა რა ამ რწმენით, უოთსონმა მცირეწლოვანი ბავშვების შესწავლის მთელი პროგრამა შეიმუშავა. მას სურდა ეჩვენებინა, რომ ქცევის პრაქტიკულად ყველა გამოვლინება თანდაყოლილი კი არა, ცხოვრების პროცესშია შეძენილი. ასეა, მაგალითად, მემარჯვენეობამემარცხენეობის შემთხვევაში; მან ამ მოვლენის ვერავითარი ბიოლოგიური საფუძველი ვერ აღმოაჩინა. ცდებიდან გამოირკვა, რომ თავდაპირველად არც ერთი ხელი არ არის დომინირებული. ასევე, საყოველთაოდ არის ცნობილი უოთსონის კვლევა-ძიება ემოციური რეაქციების გამომუშავებასთან დაკავშირებით. მან შეისწავლა ჩვილი ბავშვის ემოციური რეაქციები და მათი გამომწვევი გამღიზიანებლები. გამოვლინდა სამი სახის ძირითადი ემოციური რეაქცია: შიში, რომელსაც იწვევს ძლიერი ხმა ან წონასწორობის დაკარგვა; ბრაზი, რომელიც მოსდევს მოძრაობის შეზღუდვას და სიყვარული, რომელიც მოფერების, ხელის გადასმის, დარწევის პასუხია. ეს ემოციური რეაქციები სწავლის გარეშე ჩნდება. უოთსონი თვლიდა, რომ ყველა დანარჩენი ემოცია მათ საფუძველზე აღმოცენდება, როგორც დასწავლის, ან პირობითი რეფლექსის შემუშავების შედეგი.       ამ მიდგომის დემონსტრირებას ემსახურება უოთსონისა და რაინერის კლასიკური გამოკვლევა, რომელშიც თერთმეტი წლის ბავშვს (ალბერტს) უმუშავებდნენ შიშის რეაქციას თეთრ ვირთხაზე. ეს პროცესი პირობითი რეფლექსის გამომუშავების ჩვეულებრივი სქემით მიმდინარეობდა. უპირობო სტიმულს წარმოადგენდა რკინაზე ჩაქუჩის დარტყმით გამოწვეული ძლიერი ხმა, რომელიც იწვევდა შიშის უპირობო რეაქციას. პირობითი გამღიზიანებელი იყო თეთრი ვირთხა, რომელთანაც ბავშვი მანამდე სიამოვნებით თამაშობდა. ექსპერიმენტის მსვლელობაში ცხოველთან გართობის პროცესში ძლიერი ხმის საშუალებით ბავშვში იწვევდნენ შიშის რეაქციას; შედეგად იგი წყვეტდა ცხოველთან თამაშს და ტირილს იწყებდა. რამდენიმე გამეორების შემდეგ ეს რეაქცია წარმოიქმნებოდა უშუალოდ თეთრი ვირთხის დანახვაზე, ანუ მხოლოდ პირობით გამღიზიანებელზე, უპირობო სტიმულის გარეშე. უფრო მეტიც, შიში გავრცელდა სხვა თეთრბეწვიან ობიექტებზეც - კურდღელზე, ქურქზე, ბამბაზე და სანტა კლაუსის წვერიან ნიღაბზეც კი.       გარკვეული ობიექტური მიზეზების გამო უოთსონმა ვერ მოახერხა მუშაობის გაგრძელება ბავშვში შემუშავებული შიშის მოხსნაზე, თუმცა მას კარგად ესმოდა ამ საკითხის მნიშვნელობა. გადაჩვევა ზოგჯერ შეჩვევაზე უფრო მნიშვნელოვანია. გარკვეული ხნის მერე მას საშუალება მიეცა ჩაეტარებინა ეს სამუშაო თავის სხვა თანამშრომელთან მერი ჯონსთან ერთად. შეარჩიეს სამი წლის ბავშვი, სახელად პიტერი, რომელსაც სიგიჟემდე ეშინოდა ვირთხების, კურდღლების, ბაყაყების და თევზების. თავდაპირველად პიტერს აჩვენებდნენ სხვა ბავშვებს, რომლებიც უშიშრად თამაშობდენენ მისთვის შიშის მომგვრელი ობიექტებით და გარკვეულ პროგრესს მიაღწიეს. ამ მეთოდს ამჟამად მოდელირება ეწოდება და ა. ბანდურას და მისი კოლეგების მიერ ფართოდ გამოიყენება (იხ. თავი 12.2.). მაგრამ მოხდა ისე, რომ პიტერს და მის ძიძას შემთხვევით ძაღლი დაესხა თავს და მისი შიშები კვლავ აღდგა. ამის შემდეგ გადაწყვიტეს მიემართათ ე.წ. კონტრგაპირობებისთვის. პროცედურა შემდეგნაირი იყო: დიდი ოთახის ერთ ბოლოში ბავშვს აძლევდენენ გემრიელ საჭმელებს (მაგალითად ნაყინს და შოკოლადს). ამ დროს ოთახის მეორე ბოლოში დგამდნენ გალიას კურდღლით. რადგან ცხოველი საკმაოდ მოშორებით იყო, იგი არ იწვევდა დიდ შეშფოთებას. კურდღელს ყოველ დღე უახლოვებდნენ ბავშვს და თანდათანობით ისეთ მდგომარეობას მიაღწიეს, როცა პიტერი მას ყურადღებას აღარ აქცევდა, ბოლოს კი სრულიად მშვიდად რეაგირებდა მასზე, იყვანდა ხელში და ცდილობდა რაიმე გემრიელით გამასპინძლებოდა. მოხდა გადასწავლება. ცხოვრების პროცესში შემუშავებული შიშის რეაქცია ჩაქრა და მისი ადგილი სხვა ემოციურმა რეაქციამ დაიკავა. ეს გამოკვლევა ფსიქოლოგიის ისტორიკოსების მიერ ქცევითი თერაპიის გამოყენების პირველ მცდელობად არის მიჩნეული. ბიჰევიორალური ფსიქოთერაპიის სისტემატური გამოყენება მოგვიანებით, ორმოციანი წლების ბოლოს დაიწყო და, პირველ რიგში, ჯ. ვოლპეს სახელს უკავშირდება. ამრიგად, უოთსონმა აჩვენა, რომ ემოციები შეჩვევის და გადაჩვევის შედეგია; ისინი წარმოიქმნებიან, ქრებიან და იცვლებიან დასწავლის კანონების შესაბამისად. აქედან გამომდინარე, გასაგებია, რომ ჩვევის შეძენის, დასწავლის პროცესი ბიჰევიორიზმისთვის უმთავრესი საკითხია. დასწავლის პრობლემატიკას ამერიკულ ფსიქოლოგიაში დღესაც სოლიდური ადგილი უკავია. ამ საკითხის შესწავლისას უოთსონი იმ ხაზს გაჰყვა, რომლის სათავესთან იდგნენ თორნდაიკი და პავლოვი.       ედვარდ ლი თორნდაიკი (1874-1949) სამართლიანად ითვლება დასწავლის პრობლემატიკის კვლევის ერთ-ერთ პიონერად და ბიჰევიორიზმის ერთ-ერთ წინამორბედად, თუმცა თავის შეხედულებათა სისტემას იგი კონექციონიზმს უწოდებდა. თორნდაიკი დამსახურებულად არის მიჩნეული ერთ-ერთ უმთავრეს ფიგურად ამერიკული ფსიქოლოგიის ისტორიაში. თავისი ხანგრძლივი და ნაყოფიერი მეცნიერული მოღვაწეობა, რომელიც ძირითადად ჰარვარდის და კოლუმბიის უნივერსიტეტებში წარიმართა, მან უპირატესად დასწავლის კანონზომიერებების შესწავლას და მათ პედაგოგიურ პრაქტიკაში დანერგვას მიუძღვნა. უკვე 1898 წელს შესრულებულ სადისერტაციო ნაშრომში, რომელიც ეძღვნებოდა ცხოველთა ინტელექტის, ანუ დასწავლისუნარიანობის კვლევას, ჩამოყალიბებულია მისი სისტემის ძირითადი პრინციპები. ამ სისტემას თორნდაიკი შემდგომში სულ უფრო სრულყოფდა; ახალ ექსპერიმენტულ ფაქტებზე დაყრდნობით ცვლიდა ზოგიერთ თეორიულ დებულებას და, რაც მთავარია, ცდილობდა გადაეტანა ცხოველთა კვლევისას დადგენილი კანონზომიერებები ადამიანის ქცევაზე საზოგადოდ და, კერძოდ, ადამიანის სწავლაზე. ამგვარი გადატანის შესაძლებლობა თორდაიკში ეჭვს არ იწვევს, ვინაიდან იგი ვერ ხედავს თვისებრივ განსხვავებას ცხოველში და ადამიანში მიმდინარე დასწავლის პროცესებს შორის. იგი პირდაპირ აცხადებს: “ცხოველთა სამყაროს განვითარება, ამ თვალსაზრისით, გამოიხატება სიტუაციასა და საპასუხო რეაქციას შორის კავშირის დამყარების ერთი და იგივე პროცესის რაოდენობრივი ზრდით და რაოდენობრივი გართულებით, რომელიც დამახასიათებელია ყველა ხერხემლიანისთვის და უმდაბლესი ცხოველებისთვისაც, დაწყებული სალამურადან, დამთავრებული ადამიანით”. საკითხის ასეთი დასმა, პრინციპში, დამახასიათებელია დასწავლის მთელი ბიჰევიორისტული თეორიისთვის. ამ თეორიის პირველი ვარიანტი სწორედ თორდაიკს ეკუთვნის.       თორნდაიკის მიხედვით, დასწავლა არის კავშირის ანუ კონექციის დამყარება მოქმედებას (რეაქციას) და სიტუაციას (სტიმულს) შორის (აქედან მოდის სახელწოდება კონექციონიზმი). თვით კონექციის განსაზღვრება წმინდად ფუნქციონალურია და ასე გამოიხატება: კავშირი სტიმულსა და რეაქციას შორის არსებობს მაშინ, თუ მოცემულ სტიმულზე პასუხის აღმოცენების ალბათობა ნულზე მეტია. იმისათვის, რომ S-R კავშირი წარმოიქმნას, უნდა არსებობდეს გარკვეული პირობები, რომელთაც თორნდაიკი ე.წ. დასწავლის კანონების სახით აყალიბებს. მათ შორის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ეფექტის კანონს ენიჭება. ამ კანონის თანახმად, “როდესაც სიტუაციასა და საპასუხო რეაქციას შორის კავშირის დამყარების პროცესს თან სდევს ან ცვლის სიამოვნების მდგომარეობა, კავშირის სიმტკიცე იზრდება; როდესაც ამ კავშირს თან სდევს ან ცვლის უსიამოვნების მდგომარეობა, მისი სიმტკიცე მცირდება”. თავის მხრივ, სასიამოვნოდ მიჩნეულია ის მდგომარეობა, რომლის გამოწვევასა და შენარჩუნებას ორგანიზმი ესწრფვის, ხოლო უსიამოვნებად - მდგომარეობა, რომელსაც ორგანიზმი ცდილობს განერიდოს. როგორც ვხედავთ, ეფექტი შეიძლება იყოს დადებითი ან უარყოფითი. დადებითი ეფექტი აძლიერებს, ამტკიცებს კავშირს, უარყოფითი ასუსტებს ან სულაც სპობს მას.       ვარჯიშის კანონში მოცემულია კანონზომიერება, რომლის მიხედვითაც S-R კავშირის სიმტკიცე გამეორებათა რიცხვის პროპორციულად იზრდება. თუმცა, აქვე ისიც არის აღნიშნული, რომ ეს კანონზომიერება მხოლოდ იმ შემთხვევაში მოქმედებს, თუ ყოველ შემდგომ გამეორებას დადებითი ეფექტი ანუ განმტკიცება მოყვება.       მზაობის კანონი იმ კავშირზე მიუთითებს, რომელიც დასწავლის სისწრაფესა და ორგანიზმის მოცემულ მდგომარეობას შორის არსებობს. თორნდაიკი აღნიშნავს, რომ “ყოველგვარი ფსიქოლოგიური კავშირი აღბეჭდილია ინდივიდუალური ნერვული სისტემით მის სპეციფიკურ მდგომარეობაში”. ვარჯიში, თავის მხრივ, ცვლის ორგანიზმის მზაობას, გაატაროს ნერვული იმპულსები. აქ ჩანს მინიშნება ფიზიოლოგიურ სუბსტრატზე, თუმცა დასწავლის ფიზიოლოგიური მექანიზმის შემდგომი დაზუსტება არ ხდება. ძირითადი სამი კანონის გარდა თორდაიკს ჩამოყალიბებული აქვს დასწავლის კერძო კანონები ან პრინციპები.       უოთსონმა უარყო თორნდაიკის ეფექტის კანონი ან დასჯა-წახალისების პრინციპი, ვინაიდან მასში ისეთი მენტალური მოვლენებია ჩართული, როგორიცაა სიამოვნება-უსიამოვნების განცდა. მან უარყო მზაობის კანონიც, ვინაიდან აქ ნეიროფიზიოლოგიაა გარეული. ამავე მიზეზის გამო უარყო პავლოვის ნეიროფიზიოლოგიური შეხედულებებიც. მიუხედავად ამისა, უოთსონი პირობით და უპირობო რეფლექსებზე ლაპარაკობს. მისი აზრით, დასწავლისთვის საკმარისია სტიმულისა და რეაქციის თანხვედრა, მოსაზღვრეობა, ერთდროულობა. ეს პოზიცია, ფაქტობრივად, ბიჰევიორისტულ ტერმინებში იმეორებს კლასიკური ასოციაციონიზმის შეხედულებას.       იმავე ტრადიციას განაგრძნობს ედვინ გათრი (1886-1959), რომელიც ვეისთან, ჰანტერთან, ჰოლტთან და ლეშლისთან ერთად, კლასიკური ბიჰევიორიზმის თვალსაჩინო წარმომადგენლად ითვლება. გათრისაც მიაჩნია, რომ ერთდროულობა S-R კავშირის შექმნის ერთადერთი პირობაა. სტიმული უკავშირდება ბოლო რეაქციას იმ რიგიდან, რომელიც მოცემული სტიმულის ფონზე აღმოცენდება. ამისთვის რაიმე სხვა ფაქტორი, მაგალითად განმტკიცება, საჭირო არ არის.       თორნდაიკის და უოთსონ-გათრის პოზიციამ დასაბამი მისცა ორ თვალსაზრისს დასწავლის ბიჰევიორისტულ თეორიაში. პირველის მიხედვით, დასწავლა შეუძლებელია დადებითი ეფექტის, განმტკიცების გარეშე. მიუხედავად იმისა, რომ საკუთრივ განმტკიცების ბუნება სხვადსხვაგვარად არის გაგებული, იგი ყოველთვის წარმოადგენს დასწავლის აუცილებელ მომენტს. მეორე თვალსაზრისის თანახმად, განმტკიცება სრულებითაც არ არის აუცილებელი დასწავლისთვის. აღნიშნული თვალასაზრისების დაპირისპირებამ, როგორც ქვევით დავრწმუნდებით, განსაკუთრებით იჩინა თავი ნეობიჰევიორიზმში, მაგრამ ამ მხრივ ერთიანი პოზიცია არც კლასიკური ბიჰევიორიზმის მიმდევრებში არსებობდა. მათ შორის განსვლა სხვა საკითხშიც აღინიშნებოდა. ეს იყო პრინციპული მნიშვნელობის საკითხი ქცევის მეცნიერებისა და ფიზიოლოგიის მიმართების შესახებ. უოთსონის თვალსაზრისი ცნობილია; იგი ეყრდნობა შეხედულებას “ცარიელი ადამიანის” შესახებ და გვერდს უვლის, როგორც ცნობიერებას, ისე ნეიროფიზიოლოგიასაც, ვინაიდან არც ერთი მათგანი არ ექვემდებარება პირდაპირ ობიექტურ დაკვირვებას. გათრი ამ საკითხშიც უოთსონის პოზიციას იცავს. პავლოვთან პაექრობისას იგი შენიშნავს, რომ ტვინის სტრუქტურებში მიმდინარე აგზნების და შეკავების პროცესებზე დაკვირვება არ შეიძლება; აქედან გამომდინარე, ამ ცნებებით ქცევაში რაიმეს ახსნა ყოველთვის იქნება შეუმოწმებელი და წინასწარმეტყველების უნარს მოკლებული.       ამის საწინააღმდეგოდ, ბიჰევიორისტების პირველი თაობის ერთმა ნაწილმა მიზნად სწორედ ის დაისახა, რომ ქცევა ფიზიოლოგიური საშუალებებით აეხსნა. მაგალითად ალბერტ ვეისი (1879-1931) შესაძლებლად მიიჩნევდა ფსიქოლოგიური მოვლენების გამოხატვას ნერვულ სისტემაში მიმდინარე ფიზიკო-ქიმიური პროცესების ტერმინებში. კარლ ლეშლი (1890-1959) წარმატებით შეისწავლიდა დასწავლის ნეიროფიზიოლოგიურ კანონზომიერებებს, რაც ზუსტ შესაბამისობაში არ იყო უოთსონის პოზიციასთან. წიგნში “ტვინის მექანიზმები” (1929), მან განაზოგადა თავისი მრავალწლიანი ექსპერიმენტული კვლევის შედეგები. ლეშლის ცდებში ცხოველებს ტვინის სხვადასხვა უბნებს აცლიდნენ და აკვირდებოდნენ, თუ როგორ იმოქმედებდა ეს ჩვევის შემუშავების პროცესზე (დასწავლაზე) და დასწავლილის შენარჩუნებაზე (მეხსიერებაზე). აღმოჩნდა, რომ ყველა შემთხვევაში ტვინის მასის დაკარგვა უარყოფით გავლენას ახდენს აღნიშნულ პროცესებზე; ამასთანავე, გავლენა მით უფრო დიდია, რაც უფრო მეტი ნივთიერებაა ამოკვეთილი ტვინიდან. ამ მონაცემებზე დაყრდნობით, ლეშლიმ ჩამოაყალიბა საერთო აქტივობის პრინციპი, ანუ ტვინის მასის ზემოქმედების კანონი, რომლის თანახმად, რაც უფრო მეტია თავის ტვინის ქერქის ნივთიერება, მით უკეთ მიმდინარეობს დასწავლა და დასწავლილის შემონახვა და პირიქით, დასწავლის უნარისა და მეხსიერების დაქვეითება ტვინის დაკარგული მასის პირდაპირპროპორციულია. აქ გადამწყვეტი მნიშვნელობა არა აქვს ტვინის რომელი უბანია დაზიანებული. თუ დაირღვა ტვინის ერთი ზონა, მის ფუნქციას სხვა უბანი იღებს. ტვინის უბნების ურთიერთჩანაცვლების თვისებას ექვიპოტენციალობა ეწოდა და გამოითქვა მოსაზრება, რომ ტვინი მუშაობს როგორც მთლიანი ორგანო. ლეშლის კვლევების მიხედვით, ტვინი გაცილებით მეტ როლს თამაშობს დასწავლაში, ვიდრე ამას უოთსონი უშვებდა. გარდა ამისა, ლეშლი უფრო დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა ინსტინქტებსა და მემკვიდრეობას.       უოთსონის სისტემას არც უოლტერ ჰანტერის (1889-1953) მონაცემები შეესატყვისებოდა, რომლებიც მან ე.წ. გადავადებული რეაქციების კვლევის შედეგად მიიღო. ამ ცდებში, რომლებმაც მის ავტორს გამოჩენილი ექსპერიმენტატორის სახელი მოუტანა, მაიმუნებს აჩვენებდნენ, თუ რომელ ყუთში ათავსებდნენ საკვებს მოცემული ორი ყუთიდან. შემდეგ ცხოველსა და ყუთს შორის დგამდნენ შირმას, რომლის მოშორებაც მაიმუნებს საშუალებას მისცემდა გაეკეთებინა არჩევანი ყუთებს შორის. ცხოველი წარმატებით წყვეტდა ამოცანას - პოულობდა საჭირო ყუთს; ეს ამტკიცებდა, რომ მას არა მხოლოდ პირდაპირი, არამედ გადავადებული რეაქციის უნარიც აქვს. ჰანტერის ექსპერიმენტებმა აჩვენა ღია ქცევის წინმსწრები განწყობის როლი, რომელიც გამოხატავს ორგანიზმის მიმართულობას სტიმულზე და აშუალებს კავშირს სტიმულსა და რეაქციას შორის. ამ “ჩართული” განწყობის იგნორი რება შეუძლებელს ხდიდა ბევრი ქცევითი ფენომენის გაგებას. მეორე მხრივ, მისი დაშვება ეჭვის ქვეშ აყენებდა სტიმულის მიერ რეაქციის პირდაპირი და უშუალო დეტერმინაციის უოთსონისეულ პრინციპს. ამის გათვალისწინებით ჰანტერმა ქცევის მეცნიერებისთვის ახალი სახელწოდებაც შემოიტანა - ანთროპონომია, მაგრამ ეს ტერმინი ვერ დამკვიდრდა.       ერთი სიტყვით, შეიძლება ითქვას, რომ კლასიკური ბიჰევიორიზმი, რომლის აღმავლობა გასული საუკუნის ათიან წლებში დაიწყო, არ იყო ერთიანი და ჩამოყალიბებული მიმართულება. ბიჰევიორისტული აზრი საკმაოდ დიდ დიაპაზონში მოძრაობდა და მთელი რიგი პრინციპული საკითხის სხვადასხვაგვარ გადაწყვეტას გვთავაზობდა, თუმცა, ისიც უნდა ითქვას, რომ ამოსავალ პუნქტში, რომელიც ცნობიერებისა და თვითდაკვირვების უარყოფას გულისხმობდა, უოთსონსა და სხვა ბიჰევიორისტებს შორის სრული თანხმობა სუფევდა. ისტორია გვერდს ვერ აუვლის იმ გარემოებას, რომ ანტიმენტალისტური და ანტიინტროსპექტული ორიენტაცია, რომელიც ბიჰევიორიზმის არსებითი ნიშანია, უოთსონის პირველივე შრომების გამოქვეყნებისთანავე დამკვიდრდა მთელ ამერიკულ ფსიქოლოგიაში. ბორინგის გადმოცემით, ოციან წლებში ყველა ამერიკელი ფსიქოლოგი, ტიჩენერის და მისი ჯგუფის გარდა, ბიჰევიორისტი იყო. მიუხედავად ამისა, მათი უმრავლესობა თავს ბიჰევიორისტს არ უწოდებდა და ბევრ საკითხზე ურთიერთსაწინააღმდეგო აზრებს გამოთქვამდა.       ბიჰევიორიზმის ესოდენ სწრაფ და ფართო გავრცელებას ამერიკაში თავისი ობიექტური მიზეზები ჰქონდა. პრაგმატიზმი ფილოსოფიასა და ცხოვრებაში, საქმიანი ცხოვრების წესისთვის დამახასიათებელი პრაქტიციზმი, ზუსტი პროგნოზის, მართვისა და კონტროლისკენ მისწრაფება ვერ ეგუებოდა ცნობიერების კლასიკური ფსიქოლოგიის ჭვრეტით ხასიათს და პრაქტიკულ უნაყოფობას. აქედან გამომდინარე, ამერიკული საზოგადოება მზად იყო ბიჰევიორიზმის აღსაქმელად; იგი აღტაცებით შეხვდა ინტროსპექციული ფსიქოლოგიის უოთსონისეულ კრიტიკას. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ბიჰევიორიზმი მაინც წმინდა ამერიკული მოვლენა იყო და ევროპაში ყოველთვის გაცილებით ნაკლები პოპულარობით სარგებლობდა.       უოთსონის წიგნი “ბიჰევიორიზმი” შეერთებული შტატების წამყვან გაზეთებში შეფასებულ იქნა, როგორც ყველაზე მნიშვნელოვანი შრომა, რომელიც ოდესმე დაწერილა და რომელიც ახალ ეპოქას ქმნის კაცობრიობის ინტელექტუალურ ისტორიაში. ესოდენ დიდ წარმატებას ზოგიერთი სუბიექტური ფაქტორიც განაპირობებდა. პირველ რიგში ეს იყო უოთსონის პიროვნული ძალა, საკუთარი პოზიციის ჭეშმარიტების რწმენა და პოლემიკური ნიჭი. როგორც ზუსტად შენიშნა ვუდვორთმა “ამერიკული ბიჰევიორიზმის აღმოცენება უფრო პროტესტი იყო, ვიდრე აღმოჩენა”. კლასიკური უოთსონისეული ბიჰევიორიზმის ყველაზე ძლიერ მხარედ მისი კრიტიკული ნაწილი უნდა ჩაითვალოს.       ბიჰევიორიზმის (ისევე როგორც გეშტალტფსიქოლოგიის) ასპარეზზე გამოსვლა ფსიქოლოგიური მეცნიერების ე.წ. ღია კრიზისის ეპოქაში შესვლას მოასწავებდა. პრინციპულად ახალი მიმართულების გაჩენა განაპირობა ცნობიერების ფსიქოლოგიის მეთოდოლოგიურმა შეზღუდულობამ, მეთოდიკურმა არასანდოობამ და პრაქტიკულმა არაპროდუქტიულობამ. XX საუკუნის დასაწყისისთვის ცნობიერების კლასიკურმა ფსიქოლოგიამ ფაქტობრივად ამოწურა თავისი ევრისტიკული შესაძლებლობები. იგი ფსიქიკურ სინამდვილეში შეღწევას მხოლოდ ინტროსპექტული გზით ცდილობდა. აქ არსებითი მნიშვნელობა არ ჰქონდა იმას, რომ თვითდაკვირვება ექსპერიმენტულ სიტუაციაში მიმდინარეობდა (სტრუქტურული და ფუნქციონალური ფსიქოლოგია, გრაცის და ვიურცბურგის სკოლა). ამდენად, ბიჰევიორიზმის მიერ ინტროსპექტული ფსიქოლოგიის კრიტიკა სავსებით სამართლიანი და დროული იყო. ობიექტური მეთოდების დანერგვა და ქცევის კატეგორიის ფსიქოლოგიის ცენტრალურ კატეგორიად გამოცხადებაც, თავისთავად, პროგრესულ ნაბიჯს წარმოადგენდა. მაგრამ ბიჰევიორიზმი მეორე უკიდურესობაში გადავარდა. მან საერთოდ მოწყვიტა ერთმანეთს ქცევა და ცნობიერება. ცნობიერების ფსიქოლოგიის მანკიერებათა დაძლევა სრულებითაც არ გულისხმობს ქცევისა და ცნობიერების დაპირისპირებას. სინამდვილეში საჭირო იყო ქცევის ისეთი გააზრება, რომ მასში ცნობიერების ადგილი და ფუნქცია მოძებნილიყო. ახალი ფსიქოლოგიის აშენება მხოლოდ ქცევისა და ცნობიერების (ფსიქიკის) კატეგორიების ურღვევი ერთიანობის საფუძველზე შეიძლებოდა. უოთსონისეულ ბიჰევიორიზმს თავისი რადიკალურობის გამო არ შეეძლო და არც უნდოდა ამ მიმართულებით რაიმე პოზიტიური ნაბიჯი გადაედგა. ამ მხრივ უძლური იყო სტრუქტურალიზმიც. ბიჰევიორიზმი ქცევას ცნობიერების გარეშე განიხილავდა, სტრუქტურალიზმი - ცნობიერებას ქცევის გარეშე. ამ მიმდინარეობებს შორის შეურიგებელი დაპირისპირება არსებობდა. ამიტომ ბუნებრივია, რომ უოთსონს პირველმა სწორედ სტრუქტურული ფსიქოლოგიის აღიარებულმა ლიდერმა ტიჩენერმა უპასუხა. იგი აღნიშნავდა, რომ მოტორული და ვისცერალური რეაქციები მოვლენთა სხვა რიგს განეკუთნება და არ შედის ფსიქოლოგიის სფეროში. ეს განცხადება იმ თეზისის დასაცავად გაკეთდა, რომლის მიხედვითაც ფსიქოლოგიის ერთადერთ საგანს ცნობიერების მოვლენები შეადგენს. მართალია იგი მიზნად არ ისახავდა ქცევისა და ცნობიერების მიმართების ახლებურ გააზრებას, მაგრამ არსებითად სწორი იყო. რეაქცია, რომელიც მოკლებულია ფსიქიკურ შინაარსს, მართალაც არ წარმოადგენს იმ მოვლენას (ქცევას), რომლითაც ფსიქოლოგია შეიძლება დაინტერესდეს. მოქმედებას ფსიქოლოგიურ ფაქტად სწორედ ეს შინაარსი აქცევს; სხვაგვარად იგი აქტივობის ფიზიოლოგიის ჩარჩოს ვერ გასცდება. უოთსონის მტკიცება, რომ შღ ფორმულით აღწერილი აქტივობა ფსიქოლოგიის შესწავლის საგანს შეადგენს, სერიოზულ საფუძველს მოკლებულია. გამღიზიანებელზე ყოველგვარი პასუხი (სამოძრაო და სეკრეტორული) შინაგანი, ანუ ფსიქიკური მომენტის გარეშე, სხვა არაფერია, თუ არა რეფლექსი. უოთსონი უფსიქიკო ფსიქოლოგიაზე ოცნებობდა, მაგრამ ასეთი მეცნიერების დამკვიდრება ლოგიკურადაც შეუძლებელი იყო და ფაქტობრივადაც. დ. უზნაძის შენიშვნისა არ იყოს, ფსიქიკისგან დაცლილი ბიჰევიორისტული ფსიქოლოგია, ძალაუნებურად, რეფლექსების მოძღვრებად იქცევა.       კლასიკური ბიჰევიორიზმი ოცდაათიანი წლებისთვის წყვეტს თავის არსებობას. მისი ტრანსფორმაციის საფუძველზე იქმნება ნეობიჰევიორისტული შეხედულებები, რომელთა უშუალო გავლენა ფსიქოლოგიაზე დღესაც შესამჩნევია. აქედან გამომდინარე, მართალი იყო უოთსონი, როდესაც ბიჰევიორისტულ მანიფესტში იწინასწარმეტყველა: მიუხედავად ახლადშექმნილი მოძღვრების ხარვეზებისა, ეს “თვალსაზრისი დიდ გავლენას მოახდენს ფსიქოლოგიის იმ ტიპზე, რომელიც მომავალში განვითარდება”; ეს ასეც მოხდა. 9.2. ნეობიჰევიორიზმი       უკვე ოციან წლებში, როცა უოთსონისეული ბიჰევიორიზმის პოპულარობა ზენიტს აღწევს, თანდათან შესამჩნევი ხდება მისი შეზღუდულობაც. საქმე ისაა, რომ ორთოდოქსალური ბიჰევიორიზმი S-R ფორმულის იქით არ მიდის; მას იგი სავსებით საკმარისად მიაჩნია და საჭიროდ არ თვლის მიუთითოს რაიმე ფსიქოლოგიურ ან ფიზიოლოგიურ პროცესებზე, რომლებიც სტიმულსა და რეაქციას შორის მიმდინარეობს. მაგრამ, ფსიქოლოგების მიერ ქცევის შესწავლისას მუდამ იჩენდა თავს შინაგანი, ფსიქიკური ფაქტორები და ბიჰევიორისტები იძულებული იყვნენ გაეთვალისწინებინათ ეს გარემოება. როგორც ზემოთ უკვე აღინიშნა ჰანტერის ცდებმა გადავადებულ რეაქციებზე გამოავლინა, რომ ცხოველები უშუალოდ არ რეაგირებენ სტიმულებზე. 1929 წელს რ. ვუდვორთმა შემოგვთავაზა ფორმულა შ-O-ღ რითაც პრინციპული ნაბიჯი გადადგა სტიმულსა და რეაქციას შორის მიმართების გამაშუალებელი ჰიპოთეტური კონსტრუქტის შემოსატანად. O (ორგანიზმი) აღნიშნავდა რაღაც უხილავ ფსიქოლოგიური ცვლადებს თუ პროცესებს (პირველ რიგში ლტოლვებს). და მაინც, მხოლოდ ე. ტოლმენმა, 1932 წელს, პირველად დაასაბუთა ამ პროცესების ჰიპოთეტური ხასიათი, მათ შუალედური ცვლადები უწოდა და შეეცადა დაეხასიათებინა ისინი მკაცრად ობიექტური და ოპერაციული პარამეტრებით. ამ ცვლადების თავისებურებები, რაოდენობა, ურთიერთმიმართება და მათი კავშირი სტიმულთან და რეაქციასთან გახდა იმ არაერთგვაროვანი ქცევის მოდელების განმსაზღვრელი ნიშანი, რომელსაც ნეობიჰევიორისტული მიმდინარეობა ეწოდა და რომელმაც დიდად განსაზღვრა საბუნებისმეტყველო, ექსპერიმენტული ფსიქოლოგიის სახე 30-60-იან წლებში. ამ მიმდინარეობის ყველაზე გამოჩენილი წარმომადგენლები არიან კ. ჰალი და ე. ტოლმენი. ორივე ფრიად ავტორიტეტული მოაზროვნე იყო და ძლიერ მიმართულებას ედგა სათავეში. მათი შეხედულებები მთელ რიგ პრინციპულ საკითხებში ერთმანეთისაგან განსხვავედებოდა, ისინი ბევრს კამათობდნენ, თუმცა ორივე ყოველთვის ნეობიჰევიორისტული ორიენტაციის ფარგლებში რჩებოდა.       კლარკ ლეონარდ ჰალი (1884-1952) თავისი სამეცნიერო მოღვაწეობის პირველ პერიოდში აზროვნების, ნიჭიერების ტესტირებისა და ჰიპნოზის საკითხებს შეისწავლიდა. უკვე ამ გამოკვლევებში იგი ე.წ. ჰიპოთეტურდედუქციური მეთოდის, ერთგვარ აპრობაციას ახდენს; ეს მეთოდი მისი თეორიული სისტემის საფუძველია. ჰალი ამოდის რამდენიმე ზოგადი ჰიპოთეტური დებულებიდან, რომლებსაც პრინციპებს ან პოსტულატებს უწოდებს. მათი სხვადასხვაგვარი კომბინირებით მიიღება ე.წ. თეორემები ან კერძო დებულებები, რომელთა ექსპერიმენტული შემოწმება შესაძლებელი და აუცილებელია. ის დებულებები, რომლებიც ვერ გაუძლებს ამ შემოწმებას, ახლებით იცვლება. ეს უკანასკნელნი, თავის მხრივ, აგრეთვე გაივლიან ექსპერიმენტულ შემოწმებას. საბოლოოდ, იქმნება თეორიული სისტემა, რომელიც პირველადი და მათგან დედუქციურად გამომდინარე მეორადი პრინციპების ერთობლიობად წარმოგვიდგება, იმის მსგავსად, როგორც ეს ევკლიდეს გეომეტრიაში ან ნიუტონის ფიზიკაშია. ჰალი ცდილობს ამ სისტემის მაქსიმალურ ფორმალიზაციას, დებულებების ზუსტი მათემატიკური ენით გამოხატვას. ფორმალიზაციის თვალსაზრისით, ჰალის სისტემა მართლაც სამაგალითოა ფსიქოლოგიაში.       ამ სისტემის ჩამოყალიბება მან იმის შემდეგ დაიწყო, რაც იელის უნივერსიტეტის კვლევით ჯგუფს ჩაუდგა სათავეში (1930-1950). აქ ჰალი დიდი გავლენით სარგებლობდა. მის მოწაფეთა, თანამშრომელთა და მიმდევართა შორის იყვნენ გამოჩენილი მეცნიერები - ჯ. ბრაუნი, ჯ. დოლარდი, ნ. მილერი, ჰ. მაურერი, რ. სირსი, კ. სპენსი, კ. ჰოვლენდი და სხვები, ვინც ეპოქა შექმნა ამერიკულ ფსიქოლოგიაში. ჰალის კონცეფციის პირველი ვარიანტი მოცემულია წიგნში “ქცევის პრინციპები” (1943), საბოლოო ვარიანტი კი ასახულია შრომაში “ქცევის სისტემა” (1952), რომელიც მოიცავს 17 პოსტულატს და 133 თეორემას.       როგორც ნამდვილი ნეობიჰევიორისტი, ჰალი ცდილობს გამოავლინოს და შეისწავლოს ის შუალედური ცვლადები, რომლებიც სტიმულსა და რეაქციას შორის არის მოთავსებული. ასეთებია, პირველ რიგში, ჩვევა (sHr) და მოთხოვნილება, იგივე ლტოლვა ან დრაივი (D). ჩვევის ცნება, ჰალის მიხედვით, გამოხატავს მოტორული და აფექტური პროცესების დაკავშირების გზით შექმნილ ნერვული სისტემის რეალურ მდგომარეობას; ის ვლინდება ქცევაში, როგორც ტენდენცია, ანუ სტიმულზე საპასუხო რეაქციის აღმოცენების ალბათობა. რაც უფრო ძლერია ჩვევა, მით უფრო დიდია ეს ალბათობა და პირიქით. დეტალურად არის დახასიათებული ჩვევის შემუშავების ანუ, რაც იგივეა, დასწავლის პროცესი. ამ პროცესში უმთავრეს როლს მოტივაციური ფაქტორი ასრულებს. ეს გულისხმობს აქტუალური მოთხოვნილების, დრაივის არსებობას და მის რედუქციას (შესუსტებას) სათანადო მოქმედების გზით. ყოველივე ამას განმტკიცება ეწოდება. ჰალი განმტკიცების მოქმედებას შემდეგნაირად ახასიათებს: თუ რეაქცია სტიმულზე ასოცირდება მოთხოვნილების დაქვეითებასთან, მატულობს ამ სტიმულის ტენდენცია, გამოიწვიოს მოცემული რეაქცია მომდევნო სიტუაციებში. ასეთი მატებანი ჯამდება და გვაძლევს ჩვევის საერთო ძალას (sHr), რომელიც განმტკიცებათა რიცხვის უბრალო ზრდადი ფუნქციაა.       მაშასადამე, სტიმულ-რეაქციული კავშირის (sHr) სიმტკიცე მთლიანად დამოკიდებულია განმტკიცების სიხშირეზე. განმტკიცება დასწავლის ძირითადი მექანიზმია. ეს მექანიზმი ლტოლვის შემცირებას, დრაივის რედუქციას გულისხმობს. მაგრამ რას ნიშნავს ეს? ცხადია, რომ აქ არ იგულისხმება მოთხოვნილებით მიღებული სიამოვნების ეფექტი, რომელსაც თორნდაიკმა “ეფექტის კანონი” უწოდა. ობიექტივისტი ჰალისთვის განმტკიცების ამგვარი მენტალისტურ-ჰედონისტური დახასიათება სრულიად მიუღებელია. იგი მხოლოდ დაკვირვებად და გაზომვად ცვლადებზე ლაპარაკობს. დრაივი არის მდგომარეობა, რომელიც ჰომეოსტაზის დარღვევით წარმოიქმნება და ობიექტური მონაცემებით იზომება, ისეთებით, როგორიცაა დეპრივაციის დრო, სისხლში ქიმიური ნივთიერებების კონცენტრაცია, ამა თუ იმ ინექციის დოზა და ა.შ. მაშასადამე, დრაივის რედუქცია ფიზიოლოგიური წონასწორობის, ჰომეოსტაზის აღდგენას ან დისბალანსის შემცირებას ნიშნავს.       ჰალის თანახმად, არსებობს რამდენიმე პირველადი დრაივი, რომელთა დაკმაყოფილების გარეშე ორგანიზმის სიცოცხლის შენარჩუნება შუძლებელია (შიმშილის, წყურვილის, სქესობრივი, ტკივილის გამოყოფის და სხვა). ობიექტებს ან მოვლენებს, რომლებიც მათ რედუქციას ახდენენ (საკვები, სითხე, სექსუალური აქტივობა, მავნე ვითარებისგან განრიდება და ა. შ.) განმამტკიცებლები ეწოდება. ორგანიზმის ყოველგვარი აქტივობა, მხოლოდ ამა თუ იმ დრაივის რედუქციას ემსახურება. დრაივ-თეორიაში პირველად დრაივებად მიჩნეულია რამდენიმე ბიოლოგიური მოთხოვნილება. ასევე, გამოთქმულია დებულება, რომ ცხოვრების პროცესში გარემოს სხვადასხვა ნეიტრალური ობიექტების (სტიმულების) პირველად დრაივებთან დაკავშირების გზით წარმოიქმნება ე.წ. მეორადი, ანუ დასწავლილი დრაივები და შესაბამისი მეორადი განმამტკიცებლები. ამასთან, იმ ობიექტების როლში, რომელთა დანაკლისსაც მეორადი დრაივები ასახავს, შეიძლება გამოდიოდეს, როგორც ბუნებრივი სტიმულები, ისე საზოგადოებრივ ცხოვრებასთან დაკავშირებული საგნები და მოვლენები. ადამიანისთვის ტიპური სოციალური მოტივები, ამ თეორიით, გაგებულია როგორც სასიცოცხლო მოთხოვნილებებიდან ნაწარმოები მეორადი დრაივების სახე. საზოგადოდ კი ნაგულისხმევია რომ თუ რაიმე აქტივობა არ ემსახურება პირველადი დრაივის რედუქციას, ის მეორადი დრაივით არის მოტივირებული. ამასთან, როგორც პირველადი, ისე მეორადი დრაივის რედუქცია, როგორც დასწავლის მექანიზმი, აძლიერებს და ამტკიცებს სათანადო აქტივობას.       მოტივაცია კიდევ ერთ ფუნქციას ასრულებს. ის აუცილებელია სტიმულსა და რეაქციას შორის შექმნილი კავშირის გამოსავლენად და ასამოქმედებლად ანუ, დასწავლის თეორიის ტერმინით რომ ვთქვათ, მოტივაცია შესრულების პირობაა. ცხადია, ორგანიზმს შეიძლება ჰქონდეს ძლიერი ჩვევა, მაგრამ არ გამოავლინოს იგი. შესრულება, ერთი მხრივ, დეტერმინირებულია იმით, თუ რა და როგორ აქვს დასწავლილი ორგანიზმს და, მეორე მხრივ, მისი მოტივაციური სფეროს ამჟამინდელი მდგომარეობით. ამასთან, ვერც ცალკე ჩვევა, ვერც დრაივი ვერ გამოიწვევს საჭირო ქცევას; ამისთვის მათი გაერთიანებული მოქმედებაა საჭირო. ქცევაში ამ ფაქტორების თანამონაწილეობის ასახსნელად ჰალს შემოაქვს კიდევ ერთი შუალედური ცვლადი, რომელსაც რეაქციის პოტენციალი ეწოდება და რომელიც ჩვევისა და დრაივის ფუნქციას წარმოადგენს: sEr = F (sHr x D).       ჰალის კონცეფცია ყოველმხრივი განხილვის საგანი გახდა. მაგალითად, ამერიკელ მეცნიერთა შორის მწვავე დისკუსია გაიმართა ჰალის იმ მოსაზრებების გარშემო, რომლებიც მან გამოთქვა განმტკიცების მექანიზმის შესახებ. როგორც ვიცით, ჰალისთვის ეს მექანიზმი დრაივის რედუქციას გულისხმობს და მკაფიოდ ანტიჰედონისტური ხასიათისაა. მკვლევართა ნაწილს, რომლებისთვისაც განმტკიცების გაგების ჰედონისტური ვერსია (ეფექტის კანონი) უფრო სარწმუნო იყო (მაგ., პაულ თომას იანგი) ამტკიცებდნენ, რომ დრაივის რედუქცია, როგორც მოთხოვნილების დაკმაყოფილების ფაქტი, დაკავშირებულია სიამოვნების მიღებასთან და სწორედ ამის გამო ხდება იგი ახალი ჩვევის განმტკიცების საფუძველი. ამ დებულებას ექსპერიმენტული საბუთი მოეპოვება. გამოირკვა, რომ მშიერ ცხოველს შეიძლება დაასწავლო ლაბირინთიდან გამოსვლა მაშინაც კი, როდესაც განმამტკიცებელ აგენტად საქარინიანი წყალი გამოიყენება. ასეთ სითხეს არა აქვს კვებითი ღირებულება, ამიტომ მას არ შეუძლია დრაივის რედუქცია გამოიწვიოს, შეამციროს შიმშილის მოთხოვნილება. უფრო მეტიც, ეს სითხე მაშინაც იწვევს განმტკიცებას, როდესაც გარეთ ფისტულის საშუალებით გამოიყვანება და კუჭს საერთოდ ვერ აღწევს. იანგი ამ ეფექტებს მხოლოდ სიტკბოს მიერ გამოწვეულ სიამოვნებას მიაწერს.       ჰალის დებულება, რომ დრაივის რედუქცია დასწავლის ერთადერთი მექანიზმია, სხვა ასპექტითაც გახდა სადავო. ასე მაგალითად, გამოირკვა, რომ დასწავლა მაშინაც ხორციელდება, როდესაც ფისტულის გამოყენების გზით საკვები ან წყალი არ აღწევს კუჭს, ან როდესაც კოპულაციას არ მოყვება ეაკულაცია. ამ ფაქტებს შეფილდი ე.წ. დამამთავრებელი პასუხის თეორიით ხსნის. დამამთავრებელი პასუხის ცნება შემოტანილია ეთოლოგების მიერ და აღნიშნავს იმ საბოლოო აქტს, რომელიც აგვირგვინებს, ასრულებს რაიმე მოთხოვნილების დაკმაყოფილებასთან დაკავშირებული აქტების წყებას. შიმშილის ან წყურვილის შემთხვევაში ეს არის ჭამა ან დალევა; სქესობრივი მოთხოვნილების შემთხვევაში - კოპულაცია და ა.შ. ჰალის ზოგიერთი ოპონენტი ფიქრობს, რომ განმტკიცების ფუნქციას დასწავლის პროცესში ასრულებს დამამთავრებელი პასუხი და არა დრაივ-მდგომარეობის რედუქცია. ამ თვალსაზრისის უარსაყოფად ჰალმა და მისმა თანამშრომლებმა ჩაატარეს სპეციალური ცდები: მათ საკვები შეჰყავდათ მშიერი ცხოველების კუჭში ან სისხლში უშუალოდ, ე.ი. მოთხოვნილების დაკმაყოფილება ხდებოდა გამოვლენილი დამამთავრებელი პასუხის გარეშე. გამოირკვა, რომ დასწავლა ასეთ შემთხვევაშიც ხორციელდება, რაც დრაივ-რედუქციის მოდელის სასარგებლოდ მეტყველებს. სამაგიეროდ, საწინააღმდეგოს ამტკიცებს ე.წ. ნაწილობრივი განმტკიცების ექსპერიმენტებში მიღებული ფაქტები; გამოირკვა, რომ, რიგ შემთხვევებში, დასწავლის ეფექტი იზრდება, თუ განმტკიცება თან ახლავს არა ყველა სწორ რეაქციას, არამედ მხოლოდ მათ გარკვეულ ნაწილს. საერთოდ კი უნდა ითქვას, რომ კვლევა და მსჯელობა დრაივ-რედუქციის მექანიზმების გარშემო დასწავლის ფსიქოლოგიის ფარგლებში ამოწურულად ვერ ჩაითვლება.       ჰალის მთავარი ოპონენტი მაინც ტოლმენი იყო. ისინი ერთმანეთს დასწავლის თეორიის ორ ფუნდამენტურ საკითხში დაუპირისპირდნენ. პირველი დასწავლის ფსიქოლოგიური არსის დადგენას ეხება, რისთვისაც საჭიროა გაირკვეს, თუ რა ახალი კავშირები იქმნება დასწავლის პროცესში და, საერთოდ, რა ფორმით შეინახება გამოცდილება. მეორე საკითხი დასწავლის პროცესს ეხება. აქ მთავარია გავიგოთ, თუ რა პირობებია საჭირო დასწავლის ეფექტის მისაღწევად. ჰალს მიაჩნდა, რომ დასწავლა ნიშნავს S-R კონექციების (კავშირების) შექმნას დრაივ-რედუქციის საშუალებით, ხოლო ტოლმენი თვლიდა, რომ ამ შემთხვევაში წარმოიქმნება შ1-შ2 სტრუქტურები რედუქციის მოტივაციური მექანიზმის გარეშე.       ედვარდ ჩეიზ ტოლმენმა (1886-1959) უმაღლესი განათლება თავდაპირველად ფიზიკა-მათემატიკის განხრით მიიღო. ამის შემდეგ დაინტერესდა ფსიქოლოგიით; სწავლობდა ჰარვარდში, სადაც მას მიენიჭა დოქტორის წოდება ფილოსოფიისა და ფსიქოლოგიის დარგში. მანამდე იგი ერთ ხანს ეუფლებოდა ფსიქოლოგიას გერმანიაში, კოფკას ხემძღვანელობით. ალბათ აქედან მომდინარეობს მის მიერ ტრადიციული ფსიქოლოგიის ცნებების მიმღებლობა და ის გახსნილობა, რომელსაც იგი იჩენდა მისი თანამედროვე ევროპული მიმდინარეობების, განსაკუთრებით, გეშტალტფსიქოლოგიისა და ფსიქოანალიზის მიმართ. ამავე დროს, ტოლმენი ყოველთვის რჩებოდა ბიჰევიორისტული მრწამსის პრინციპულ დამცველად. 1918 წლიდან მისი სახელი უკავშირდება ბერკლის (კალიფორნიის) უნივერსიტეტს, სადაც უდიდესი აღიარება მოიპოვა. ეკავა ხელმძღვანელი პოსტები აშშ-ს რიგ სამეცნიერო საზოგადოებებში, იყო ნაციონალური აკადემიის წევრი.       ცნობილია, რომ უოთსონისეულ ბიჰევიორიზმს თავი მოჰქონდა ანტიფილოსოფიური პოზიციით. ტოლმენის შეხედულებას, ისევე როგორც მთელ ნეობიჰევიორიზმს, ოპერაციონიზმის სახით ნათლად გამოკვეთილი ფილოსოფიური საფუძველი აქვს. ოპერაციონიზმის იდეები, რომელიც თავისი ბუნებით ლოგიკური პოზიტივიზმისა და პრაგმატიზმის ერთგვარ სინთეზს წარმოადგენს, პირველად 1927 წელს გამოთქვა ფიზიკოსმა ბრიჯმენმა ამ მეცნიერების ცნებათა ობიექტურობისა და “მეცნიერულობის” დასადგენად. ოპერაციონიზმის დასრულებულ ფილოსოფიურ სისტემად ჩამოყალიბების საქმეში დიდი წვლილი შეიტანეს როგორც ვენის წრის ფილოსოფოსებმა, ისე ნეობიჰევიორისტმა ფსიქოლოგებმა. ერთ-ერთი უმთავრესი ფაქტორი, რომელიც ოპერაციონიზმის ფილოსოფიური თეორიის დამუშავებას განაპირობებდა, ბიჰევიორისტული ფსიქოლოგიის პრინციპების დასაბუთების სურვილი იყო.       ოპერაციონიზმის მიხედვით, ყოველგვარი მეცნიერული ცნების შინაარსს შეადგენენ არა საგნისა თუ მოვლენის თვისებები, არამედ დაკვირვებადი ოპერაციების (მოქმედებების) სისტემა, რომლითაც ეს ცნება დგინდება. ბრიჯმენი ნათელყოფს ამ დებულებას ფიზიკის ცნებების, სახელდობრ, სიგრძის ცნების მაგალითზე, რომელიც მთლიანად დაიყვანება სიგრძის გაზომვის კონკრეტული ოპერაციების ჯამზე. იგივე ითქმის სხვა ცნებებზეც: სიჩქარე, მასა და ა.შ. თუ ცნება ოპერაციულ კრიტერიუმს ვერ აკმაყოფილებს, ის მეცნიერულ აზრს მოკლებული ხდება. ასეა, მაგალითად, სივრცის უსასრულობის ცნების შემთხვევაში, რომლის შინაარსის დადგენა უსასრულო რაოდენობის ოპერაციების შესრულებას მოითხოვს. იგივე ითქმის ფსიქოლოგიური ცნებების მიმართაც. მათი შინაარსი შესაძლებელია და საჭიროა გამოიხატოს დაკვირვებადი ოპერაციების ტერმინებში, რომელთაც მიმართავს ცდისპირი თუ ექსპერიმენტატორი. ასეთი მიდგომის შემთხვევაში ფსიქოლოგიური ცნებები, რომლებიც თავისი სუბიექტურობის გამო ნაკლებად ექვემდებარება ობიექტურ და ე.ი. მეცნიერულ დახასიათებას, თითქოს ნახულობს თავისი დადგენის ემპირიულად სანდო გზას. საბოლოო ჯამში, ოპერაციონიზმი სწორედ ცნებათა მეცნიერულობის კრიტერიუმების დადგენას ცდილობს. ამიტომ, სავსებით გასაგებია, რომ ისეთ ობიექტივისტურად ორიენტირებულ ფსიქოლოგიას, როგორიც ბიჰევიორიზმი იყო, ოპერაციონისტური მეთოდოლოგია ზედმიწევნით ზუსტად მოერგო.       ტოლმენი ამ მეთოდოლოგიას, პირველ რიგში, შუალედური ცვლადების შესწავლის ამოცანასთან დაკავშირებით მიმართავს. ამ ცვლადებთან ერთად, რომელთა შემოტანითაც ტოლმენმა მნიშვნელოვნად გაამდიდრა ფსიქოლოგიის ცნებითი აპარატი, გამოიყოფა ე.წ. დამოუკიდებელი და დამოკიდებული ცვლადები. დამოუკიდებელ ცვლადებად მიჩნეულია: გარემოს სტიმულები, ორგანიზმული ლტოლვა ანუ დარღვეული წონასწორობის საწყისი ფიზიოლოგიური მდგომარეობა, მემკვიდრეობა, გამოცდილება ანუ ძველი ვარჯიში და ასაკი. ეს ფაქტორები საწყისი მიზეზების სახით განსაზღვრავს ქცევას, ანუ დამოკიდებულ ცვლადს, მაგრამ ამას უშუალოდ, პირდაპირ კი არ აკეთებს, არამედ შუალედურ ცვლადებზე მოქმედების გზით.       თავის მთავარ ამოცანად ტოლმენი იმის ემპირიულ კვლევას მიიჩნევდა, თუ როგორ მიმდინარეობს შუალედური ცვლადების აღმოცენება-ფორმირება და, შემდგომ, მათი ჩართვა-რეალიზაცია ქცევის დეტერმინაციაში. ამ შუალედურ ცვლადებს მოტივაციური და შემეცნებითი რიგის მოვლენები შეადგენს. მათ აღსანიშნავად ტოლმენი მიმართავს ტრადიციული ფსიქოლოგიის ცნებებს, ასეთებია: მიზანი, მოთხოვნილება, ლტოლვა, მზაობა, განზრახვა, მოლოდინი, გეშტალტი და სხვა. ეს არ ნიშნავს, რომ ტოლმენი ცნობიერების ფსიქოლოგიის ცნებებით ოპერირებს. პირიქით, როგორც ნამდვილი ბიჰევიორისტი, იგი მთლიანად გამორიცხავს ცნობიერების, ინტროსპექციის მონაცემებს. შუალედურ ცვლადებში შემავალი ფენომენებისა და პროცესების დახასიათება ხდება წმინდა ობიექტური მონაცემებით, ოპერაციულად, იმ რეგისტრირებული ცვლილებების საშუალებით, რომლებსაც ისინი იწვევენ კონტროლირებად დამოუკიდებელ ცვლადებსა და ქცევაში. საბოლოოდ, ყველაფერი დაიყვანება ემპირიულად განხორციელებულ კონკრეტულ რეაქციებზე და ოპერაციებზე, რასაც ცდის სიტუაციაში ახორციელებს ცხოველი და მკვლევარი. შუალედური ცვლადის კლასიკური მაგალითია შიმშილი, რომელსაც, როგორც შინაგან მდგომარეობას, ცდისპირში პირდაპირ ვერ დააკვირდები ვერც ადამიანში და ვერც ცხოველში. მიუხედავად ამისა, შიმშილი შეიძლება სავსებით ობიექტურად და ზუსტად დავუკავშიროთ ექსპერიმენტულ ცვლადებს, მაგალითად დროის ხანგრძლიობას, რომლის განმავლობაში ორგანიზმი მოკლებული იყო საკვებს, ან დამოკიდებელი ცვლადის, ქცევის მახასიათებლებს - ვთქვათ, შეჭმული საკვების რაოდენობას ან მისი შთანთქვის სიჩქარეს. ამრიგად, არადაკვირვებადი ფაქტორი (ამ შემთხვევაში შიმშილი) ზუსტ ემპირიულ შეფასებას ექვემდებარება და ამით ხელმისაწვდომი ხდება გაზომვებისა და ექსპერიმენტული მანიპულაციებისთვის.       როგორც ვხედავთ, ტოლმენის ფსიქოლოგიური შეხედულება სავსებით იმსახურებს თავის ერთ-ერთ სახელწოდებას - ოპერაციული ბიჰევიორიზმი. ამავე დროს, ეს სახელწოდება არ არის ერთადერთი, მას აგრეთვე მოიხსენიებენ, როგორც მოლარულ ბიჰევიორიზმს, მიზნობრივ ბიჰევიორიზმს და შემეცნებით ანუ კოგნიტურ ბიჰევიორიზმს. უნდა ითქვას, რომ ყველა მათგანი სამართლიანია, რადგან სამივე ნაწარმოებია ტოლმენის მიერ გამოყოფილი ქცევის აღწერითი მახასიათებლებიდან. იგი ერთმანეთს უპირისპირებს ქცევის ორგვარ დახასიათებას: მოლეკულარულს და მოლარულს. პირველს მიმართავდა უოთსონი მარტივი S-R კავშირების ანალიზისას; ამ კავშირის საფუძველზე აშენებული აქტივობა მთლიანად აღიწერება ფიზიკურ და ფიზიოლოგიურ ტერმინებში, ანუ დაიყვანება იმ პროცესებზე, რომლებიც რეცეპტორებში, გამტარ გზებში და ეფექტორებში მიმდინარეობს. ტოლმენის სამართლიანი შენიშვნით, ასეთი მოლეკულარული მიდგომით ქცევის რამდენადმე მართებული გაგება შეუძლებელია. მისი აზრით, ყოველგვარი ქცევა მართლაც შეიცავს მოლეკულარულ სეგმენტებს, ანუ ფიზიოლოგიურ კომპონენტებს, მაგრამ იგი არ წარმოადგენს მათ მექანიკურ ჯამს, არ დაიყვანება მათზე; ქცევა ახალი თვისებრიობაა, მას საკუთარი აღწერითი მახასიათებლები და ნიშნები აქვს. ტოლმენს მოჰყავს მოლარული ქცევის მაგალითები: ვირთხა დარბის ლაბირინთში, კატა გამოდის ექსპერიმენტული გალიიდან, ადამიანი მიემართება სახლში სასადილოდ, ქალი ლაპარაკობს ტელეფონზე, მოსწავლე ავსებს ფსიქოლოგიურ ტესტს და ა.შ. მნიშვნელოვანი განსხვავებების მიუხედავად, მათ აერთიანებთ ის არსებითი გარემოება, რომ მოლარული ქცევა წარმოადგენს მთლიანი ორგანიზმის ერთიან შეგუებით აქტივობას და არა იზოლირებული სენსო-მოტორული პასუხების რიგს.       მოლარულ ქცევას სამი ძირითადი აღწერითი ნიშანი აქვს. 1) მიზნობრიობა ან მიზანმიმართულობა. აქ არ იგულისხმება მიზანი, როგორც ცნობიერების ფენომენი. ქცევა ობიექტურად არის მიმართული რაიმე რეზულტატზე, მიზანზე, მიუხედავად იმისა, გაცნობიერებულია ის თუ არა. ამიტომ, მიზანმიმართულობა ერთნაირად ახასიათებს ცხოველისა და ადამიანის ქცევას; ამ დებულებას მთლიანად ადასტურებს ტოლმენის საეტაპო შრომის სათაური: “მიზნობრივი ქცევა ცხოველებთან და ადამიანთან”. 2) მიზნის მისაღწევად გამოყენებულ ობიექტებთან მოპყრობის გარკვეული სურათი. როცა ადამიანი სამსახურიდან სახლში ბრუნდება, მისი ქცევა ხასიათდება არა მხოლოდ სათანადო მიზნით, არამედ იმ ობიექტებთან სპეციფიკური მოპყრობის წესით, რომლებიც ქცევის განხორციელების საშუალებებს წარმოადგენენ (გზა, ტრანსპორტი და ა.შ.). არსებითად, აქ ლაპარაკია იმაზე, თუ რა კონკრეტული მოქმედებების გამოყენებით სრულდება ქცევა. 3) სელექტიურობა საშუალებე ბად გამოყენებული ობიექტების მიმართ. ამაში ვლინდება ორგანიზმის მზაობა არჩეულ იქნეს ის საშუალებები, რომლებსაც მიზნამდე უმოკლესი გზით მივყავართ. ერთი სიტყვით, ცხოველისა თუ ადამიანის ქცევაზე დაკვირვება გვიჩვენებს, რომ იგი მიმართულია მიზანზე, ხორციელდება გარკვეული საშუალებების გამოყენებით და, რომ მიზნისა და საშუალებების მიმართებას გარკვეული სტრუქტურა აქვს. ეს სტრუქტურა პლასტიურია; ამოცანისა და ვითარებების გათვალისწინებით, ინდივიდს საშუალება აქვს, აირჩიოს და ქცევაში ჩართოს სხვადასხვა სენსორული და მოტორული სისტემები. ამაში მჟღავნდება ქცევის გონიერება, “გამგებიანობა” ან, უფრო ზუსტად, მისი შემეცნებითი, კოგნიტური ბუნება. მაშასადამე, “ქცევა, რომელიც განიხილება როგორც მოლარული, არის მიზნობრივი და კოგნიტური. მიზნები და შემეცნებითი მომენტები შეადგენს მის უშუალო საფუძველს და ქსოვილს”.       ყოველივე ეს ადასტურებს, რომ ტოლმენის თეორიის ყველა სახელწოდება, რომელიც დაკავშირებულია ქცევის მოლარულობასთან, მიზნობრიობასთან და კოგნიტურობასთან, კანონიერია. ისიც კანონზომიერია, რომ ყველაზე ხშირად ტოლმენის კონცეფციას კოგნიტურ ბიჰევიორიზმს უწოდებენ. საქმე ისაა, რომ ქცევის შემეცნებითი ხასიათი თეორიაში ვლინდება არა მხოლოდ მოვლენის (ქცევის) აღწერის, არამედ ახსნის დროსაც. ეს განსაკუთრებით იჩენს თავს დასწავლის მექანიზმების დახასიათებისას. ყველა ბიჰევიორისტის მსგავსად, ტოლმენისთვისაც დასწავლის საკითხი ქცევის ფსიქოლოგიის ცენტრალური საკითხია.       ტოლმენის მიხედვით, დასწავლის არსი მდგომარეობს არა S-R კავშირის შექმნასა და გაძლიერებაში, არამედ გარკვეული პერცეპტულ-კოგნიტური სტრუქტურების ჩამოყალიბებაში, რომლებიც შუალედური ცვლადები არიან. აქ, ფაქტობრივად, ლაპარაკია ცოდნაზე, სიტუაციაში გარკვეულ ორიენტირებულობაზე. ეს ცოდნა მოცემულია მოლოდინების სახით, რომლებიც აშუალებენ მიზნისა და საშუალებების ურთიერთმიმართებას. კოგნიტური სტრუქტურის (სხვანაირად გეშტალტის) ჩამოყალიბება ნიშნავს იმდაგვარი მოლოდინის წარმოქმნას, როცა მოცემულ სტიმულზე (s1) გარკვეული მოქმედებით (r1), პასუხის შემთხვევაში გაჩნდება სხვა სტიმული (s2). ჩემი ძაღლი, ამბობდა ტოლმენი, ავტომანქანის საყვირის გაგონებაზე გზაზე გამოდის და და ჩემი მანქანის გამოჩენას ელოდება.       ამგვარად, კოგნიტური სტრუქტურის ფორმულა ასე გამოიყურება (s1-r1s2). ასეთი სტრუქტურები ერთიანდება რთულ სისტემებში, რომლებსაც ტოლმენი კოგნიტურ რუქებს უწოდებს. “სწორედ ეს რუქა მიუთითებს ქცევის გზებსა (მარშრუტებსა) და მიმართულებებზე, გარემოს ელემენტების ურთიერთკავშირებზე და, საბოლოო ჯამში, ზუსტად განსაზღვრავს, როგორ საპასუხო რეაქციას განახორციელებს ცხოველი”. ასე მაგალითად, ლაბირინთიდან გამოსვლისას ცხოველი სამოძრაო ჩვევათა ერთობლიობას კი არ იძენს (როგორც ჰალი ფიქრობს), არამედ ლაბირინთის მარშრუტის ცოდნას, გზის კოგნიტურ რუქას. ეს რუქა, ფაქტობრივად, ლაბირინთის ასახვა, რეპრეზენტაციაა. მასში, ტოლმენის თქმით, მოცემულია ორიენტაცია სათანადო სტიმულებსა და რეაქციებს შორის არსებულ მიმართებებში: ამ კედლის დანახვისას უნდა გაკეთდეს გარკვეული მოძრაობა (მარჯვნივ გახვევა), რის შემდეგაც გამოჩნდება ახალი სტიმული, რომელზეც სხვაგვარი პასუხი იქნება საჭირო და ასე შემდეგ, მიზნამდე. იქმნება სიგნალთა გამოჩენის მოლოდინების ერთგვარი რიგი. თუ მოლოდინი არ გამართლდება, ქცევა შეიცვლება, თუ გამართლდება, პირიქით, განმტკიცდება. მაშასადამე, კოგნიტური რუქების ფორმირების პროცესი მოლოდინების გამართლებისა და არა მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების გზით ხორციელდება. ტოლმენის აზრით, შემეცნებითი სტრუქტურის წარმოქმნისთვის საჭიროა არსებობდეს გეშტალტის შექმნის ობიექტური პირობები - შინაგანი კუთვნილება, მეზობლობა დროსა და სივრცეში და სხვა (აქ გამოჩნდა გეშტალტფსიქოლოგიის პირდაპირი გავლენა) და მოტივაცია. ეს უკანასკნელი აუცილებელია: 1) რათა ცოცხალი არსება დასწავლის პროცესში აქტიური იყოს და 2) რომ ის, რაც დასწავლილია, გამოვლინდეს. მიუხედავად ამისა, ჰალისაგან განსხვავებით, ტოლმენი უარყოფს დასწავლის პროცესში დრაივის რედუქციის, მოთხოვნილების დაკმაყოფილების აუცილებლობას.       ეს მოსაზრება გარკვეულ ფაქტებს ეყრდნობა. მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანი, უდავოდ, ე.წ. ლატენტური დასწავლის ექსპერიმენტია. ის შემდეგში მდგომარეობს: ლაბირინთში მოთავსებული ვირთაგვების ერთი ჯგუფი ყოველთვის იღებს საჭმელს ლაბირინთიდან გამოსვლისას, ხოლო მეორე ჯგუფის ცხოველთა ქცევის განმტკიცება მხოლოდ რამდენიმე დღის მერე იწყება; მანამადე ისე გადაადგილდებიან ლაბირინთში, რომ საჭმელს არ იღებენ. მიუხედავად ამისა, მათი დასწავლის ეფექტურობის საბოლოო მაჩვენებლები თითქმის არ განსხვავდება პირველი ჯგუფის ცხოველების მონაცემებისაგან, ე.ი. მათი დასწავლა ბევრად უფრო სწრაფად მიმდინარეობს, ვიდრე ეს უნდა მომხდარიყო, თუ ლაბირინთი სრულიად უცხო იქნებოდა მათთვის. სავარაუდოა, რომ იმ დღეების განმავლობაში, როცა ცხოველების ქცევა არ მტკიცდებოდა, ისინი მაინც იძენდნენ ლაბირინთში სწორი მოქმედების გამოცდილებას, სწავლობდნენ გზას და იყენებდნენ ამ ცოდნას მაშინვე, როგორც კი ამის საჭიროება გაჩნდებოდა, ანუ როდესაც სწორ მოქმედებას განმტკიცება მოჰყვებოდა. ამ ექსპერიმენტებით თითქოს მტკიცდება, რომ დასწავლისთვის მოთხოვნილების დაკმაყოფილება აუცილებელი არ არის. თუმცა არსებობს ამ ცდების სხვაგვარი გააზრებაც, რომლის მიხედვითაც მოცემულ ცდებში მაინც ხდება გარკვეული სახის დრაივის, კერძოდ გამოკვლევის (ცნობისმოყვარეობა) მოთხოვნილების დაკმაყოფილება და, მაშასადამე, განმტკიცება.       ასეა თუ ისე, ტოლმენს მიაჩნდა, რომ აღნიშნული ექსპერიმენტები მხოლოდ იმას კი არ ამტკიცებს, რომ დასწავლა დრაივის რედუქციის გარეშეც ხორციელდება, არამედ ნაწილობრივ იმასაც, რომ დასწავლისას სწორედ კოგნიტური სტრუქტურები და არა S-R კავშირები იქმნება; ცხოველები ლაბირინთში ორიენტაციას სწავლობენ. ამ თეზისის გასამტკიცებლად ტოლმენი მიუთითებდა იმ ადამიანებზე, რომლებიც კარგად იცნობენ ქალაქს ან მიდამოს; მათ შეუძლიათ მივიდნენ ერთი წერტილიდან მეორეში სხვადასხვა გზით და მარშრუტით, რადგან აქვთ არემარის კოგნიტური რუქა. არსებითად იგივეს ადასტურებს ექსპერიმენტები, სადაც ცხოველები სწავლობენ ლაბირინთიდან გამოსვლას სირბილით, შემდეგ კი იძულებული ხდებიან ლაბირინთიდან ცურვით (ე.ი. სრულიად სხვა მოძრაობების, რეაქციების გამოყენებით) გამოაღწიონ, რასაც წარმატებით ართმევენ თავს.       ტოლმენის შეხედულება დასწავლაზე და ქცევასთან მის მიმართებაზე თითქოს უფრო პროგრესულად გამოიყურება. მართლაც, ჰალისგან განსხვავებით, მან აჩვენა, რომ ცოცხალი არსებები უბრალოდ კი არ რეაგირებენ გარემოცვაზე, ისინი ეცნობიან მას და თავის ქცევაში, მიმდინარე სტიმულებთან ერთად, იყენებენ გამოცდილებაში დაცულ გარემოს რეპრეზენტაციებს. ამავე დროს, ტოლმენის კონცეფციაში სერიოზულ სირთულეს ქმნის ჰომუნკულუსის პრობლემა; იგი არაპირდაპირი ფორმით გულისხმობს რეალური ვირთხის თავში პატარა ვირთხის არსებობას, რომელიც კითხულობს კოგნიტურ რუქებს და ირჩევს ქცევის მიმართულებას. ჰალის მიმდევრებმა ეს სირთულე შეუმჩნეველი არ დატოვეს. და მაინც, მოლარული ქცევის არსებითი ნიშნების დახასიათებით, დასწავლის მექანიზმების ექსპერიმენტულ-თეორიული კვლევით და, რაც მთავარია, შუალედური ცვლადების იდეის შემოტანით, ტოლმენმა უდავოდ, დიდი როლი ითამაშა ქცევის ფსიქოლოგიური შესწავლის საქმეში.       ნეობიჰევიორიზმის (პირველ რიგში, ჰალის) იდეების გადმოტანა პიროვნების ფსიქოლოგიის სფეროშიც სცადეს. ამ მხრივ განსაკუთრებით აღსანიშნავია ჯონ დოლარდის (1900-1980) და ნილ მილერის (1909-2002) კლასიკური შრომა “პიროვნება და ფსიქოთერაპია” (1950). ავტორებს სურთ ხიდის გადება ბიჰევიორიზმსა და ფსიქოანალიზს შორის. ფსიქოანალიზის ბევრი ცნება (განდევნა, გადატანა, იდენტიფიკაცია, სიმპტომი, სუპერ ეგო და სხვა) - განხილულია ბიჰევიორიზმის დებულებების ჭრილში. აქ იგულისხმება, როგორც დასწავლისა და მეორადი დრაივების ფორმირების მექანიზმები, ისე მილერის მიერ ჩამოყალიბებული მოტივაციური ტენდენციების კონფლიქტის მოდელი. ამ მოდელში მილერმა გამოიყენა ლევინის მოსაზრება მოტივაციური კონფლიქტის სამი სახის თაობაზე (მიახლოება-მიახლოება, განრიდებაგანრიდება და მიახლოება-განრიდება) და ჰალის სკოლაში გამოთქმული ჰიპოთეზა ე.წ. მიზნის გრადიენტის შესახებ. ამ ჰიპოთეზის თანახმად, მისწრაფების ძალა მიზან-ობიექტთან მიახლოების კვალდაკვალ იზრდება (მიახლოების გრადიენტი). შესაბამისად, განრიდების ტენდენცია მით უფრო დიდია, რაც უფრო მცირეა მანძილი უარყოფითი ვალენტობის მქონე ობიექტამდე (განრიდების გრადიენტი). ეს უკანასკნელი ტენდენცია პირველზე უფრო ძლიერია. მილერმა კონფლიქტის ტიპებისა და მიზნის გრადიენტის კონცეპტები ექსპერიმენტულად გაამყარა და შექმნა მოტივაციური კონფლიქტის საერთო მოდელი.       მილერმა და დოლარდმა გამოიყენეს ეს მოდელი, აგრეთვე შეხედულება შიშსა და შფოთვაზე, როგორც მეორად დრაივებზე და მათ რედუქციაზე იმის საჩვენებლად, თუ როგორ ხდება ნევროტული ქცევის ფორმირება. განვითარების პროცესში ბავშვმა უნდა მოახერხოს (ისწავლოს) თავისი პირველადი დრაივების (კვებითი იქნება, სექსუალური თუ აგრესიის) სოცი ალურად მისაღებ ფორმაში რეალიზება. ამ ტენდენციების მიუღებელ ფორმაში გამოვლენა ისჯება უფროსების მიერ. დასჯა იწვევს გარკვეული სტიმულების მიმართ შიშისა ან შფოთვის მეორადი დრაივების ფორმირებას. ეს დრაივები თვითონ ხდება ისეთი აქტივობის აღმძვრელები, რომელიც მათ რედუქციას იწვევს (მაგ., ბრძოლის ან განრიდების რეაქცია), ხოლო ეს რედუქცია, თავის მხრივ, მათ განმტკიცებას უზრუნველყოფს. თუ ამ ყველაფერს მიახლოებაგანრიდების ტენდენციების კონფლიქტსაც დავუმატებთ, მივიღებთ იმის სურათს, თუ როგორ ხდება, დასწავლის თეორიის თვალსაზრისით, ნევროტული კონფლიქტების სიმპტომების, ანუ ნევროზის ჩამოყალიბება.       მილერი და დოლარდი იმითაც ინტერესდებიან, თუ როგორაა შესაძლებელი ამ ნევროზების მკურნალობა. ისინი თანმიმდევრულნი არიან და ფსიქოთერაპიის პრინციპებსაც დასწავლის კანონზომიერებების შესაბამისად განიხილავენ. თუ ნევროტული ქცევა დასწავლის შედეგია, ამბობენ ისინი, მაშინ საწინააღმდეგო ეფექტის მიღწევა (დასწავლილის ჩაქრობა) შესაძლებელია იგივე პრინციპების შესაბამისად, რითაც დასწავლა ხორციელდებოდა. ფსიქოთერაპია ქმნის პირობების სისტემას, რომელიც დასწავლილი ნევროტული ჩვევების მოსპობისა და არანევროტული ჩვევების დასწავლის საშუალებას მოგვცემს. ამ შემთხვევაში თერაპევტი “მასწავლებლად” წარმოგვიდგება, ხოლო პაციენტი - “მოწაფედ”.       მილერმა და დოლარდმა უთუოდ მისცეს გარკვეული ბიძგი ქცევითი ფსიქოთერაპიის განვითარებას, მაგრამ ბიჰევიორალური ფსიქოთერაპიის ფუძემდებლად მაინც ჯოზეფ ვოლპე (1915-1997) ითვლება. ბიჰევიორიზმთან სრულ შესაბამისობაში, იგი ნევროტულ ქცევას განსაზღვრავს, როგორც დასწავლის პროცესში შეძენილი არაადაპტური ქცევის ჩვევას. ვოლპემ შეიმუშავა სპეციალური ტექნიკა პირობითი, შეძენილი ნევროტული რეაქციების ჩასაქრობად. ეს ე.წ. სისტემატური დესენსიბილიზაციაა. ვოლპე იყენებდა პროგრესული კუნთური რელაქსაციის ტექნიკას. პაციენტს ასწავლიან ღრმა რელაქსაციას. შემდეგ, რელაქსაციის მდგომარეობაში, მან თანმიმდევრულად უნდა წარმოიდგინოს გარკვეული სიტუაციები, რომლებიც მის შიშს უკავშირდება. თერაპევტი წინასწარ ადგენს ასეთი სიტუაციების იერარქიულ ნუსხას. თავდაპირველად პაციენტი წარმოიდგენს შფოთვასთან ან შიშთან ყველაზე ნაკლებად ასოცირებულ სიტუაციას. თუ რელაქსაციის ფონზე ის შემაწუხებლად აღარ განიცდება, მაშინ იწყება მუშაობა შედარებით უფრო მძიმე სიტუაციის წარმოდგენაზე და ა.შ. საბოლოოდ, ყველაზე მძიმე სიტუაციებიც კი შიშს აღარ იწვევეს. არსებობს ამ ტექნიკის სხვა ვარიანტებიც. მაგალითად, ზოგიერთ შემთხვევაში, პაციენტს პირდაპირ ათავსებენ ფობიურ სიტუაციაში. ფსიქოკორექციულ და ფსიქოთერაპიულ პრაქტიკაში ფართოდ გამოიყენება სხვა სახის ბიჰევიორალური მეთოდებიც (თუნდაც იგივე სკინერის “ჟეტონების სისტემა”, რომელსაც ქვემოთ შევეხებით).       კლასიკური ბიჰევიორიზმის უნაყოფობა S-R სქემის შეზღუდულობით იყო გამოწვეული. ჰალი, ტოლმენი და მათი მიმდევარი ნეობიჰევიორისტები ამ სქემის შუალედური ცვლადებით შევსების გზით ცდილობდნენ ქცევის ადეკვატური მოდელის ჩამოყალიბებას. მაგრამ ისინიც სერიოზული წინააღმდეგობების წინაშე აღმოჩდნენ, რასაც, საბოლოოდ, ნეობიჰევიორიზმის კრახი მოყვა. საქმე ისაა, რომ შუალედურ ცვლადებს, ფაქტობრივად, კვლევაში შემოჰქონდა ფსიქიკური (შემეცნებითი და მოტივაციური) ფაქტორები, რომელთა გარეშე ორგანიზმისა და გარემოს აქტიური ადაპტაციური ურთიერთმიმართება ანუ ქცევა შეუძლებელია. ნეობიჰევოირიზმის მიღწევები, რაც განსაკუთრებით თვალსაჩინოდ დასწავლის კანონზომიერებების შესწავლისას გამოვლინდა, სწორედ ამ ვითარების გათვალისწინების შედეგი იყო. მეორე მხრივ, პოზიტივიზმისა და მისი ნაირსახეობის, ოპერაციონიზმის მეთოდოლოგიაზე დამყარებული ობიექტივისტური მიდგომა, რაც საზოგადოდ ყოველგვარი ბიჰევიორიზმის არსებითი ნიშანია, რეალურად შეუძლებელს ხდიდა ამ ცვლადების ადეკვატურ გააზრებას. იგი კრძალავდა მათ წარმოდგენას შინაგანი, ფსიქიკური სამყაროს მოვლენების სახით და მოითხოვდა მათ აღწერას ობიექტურად დაკვირვებადი პროცედურებისა და ოპერაციების საშუალებით. ობიექტური ოპერაციებით კი მხოლოდ ობიექტურ ფაქტებს თუ გამოავლენ. ამრიგად, განაგრძობდა რა თეორიაში ფსიქიკის მნიშვნელობის უარყოფას, ნეობიჰევიორიზმი, ფაქტობრივად, უშვებდა ქცევაში ფსიქიკის მონაწილეობას. ეს წინააღმდეგობა, ბოლოს და ბოლოს, იმდენად საგრძნობი გახდა, რომ თვით ტოლმენი, თავის ერთ-ერთ ბოლო შრომაში, იძულებული შეიქნა განეცხადებინა: “შუალედურ ცვლადებს მივყავართ ისეთ ჰიპოთეზებამდე, რომელთა საფუძველია ინტუიცია, საღი აზრი, ფენომენოლოგია და ძალიან ზოგადი, არცთუ მთლად გამოკვეთილი ნეიროფიზიოლოგიური იდეები”. ეს აღიარება ძალიან ნიშანდობლივია; ის ეკუთვნის მკვლევარს, რომელმაც ფსიქოლოგიაში შუალედური ცვლადების ცნება შემოიტანა და, აქედან გამომდინარე, შესაძლებლად ჩათვალა ფსიქოლოგიური ცნებებისთვის ობიექტური მნიშვნელობის მინიჭება. მაგრამ, რა უნდა ითქვას ბიჰევიორისტზე, რომელიც ეყრდნობა ფენომენოლოგიას და ინტუიციას? 1960 წელს გამოცემულ გახმაურებულ წიგნში “ქცევის გეგმები და სტრუქტურები” ჯ. მილერი, ი. გალანტერი და კ. პრიბრამი შეეცადნენ პასუხი გაეცათ ამ კითხვაზე. ისინი მსჯელობენ, თუ რამდენად აზრიანია, რომ ცნობიერების ფენომენებს, კერძოდ გეგმას, შუალედური ცვლადი ეწოდოს და ამით ოპერაციონალური ბიჰევიორიზმის ტერმინებში გამოიხატოს; საბოლოოდ, ავტორები მიდიან დასკვნამდე, რომ ეს არაფერს მოიტანს, ვინაიდან, თუ ბიჰევიორისტი, პრინციპში თანახმაა საქმე იქონიოს ინტროსპექციის მონაცემებთან, იგი უკვე სუბიექტური ბიჰევიორისტია, მიუხედავად იმისა, სურს მას ეს თუ არა1. სწორედ ასე დაემართა ნეობიჰევიორიზმს. სამოციანი წლებიდან ის თანდათანობით თმობდა პოზიციებს; ქცევის მოდელები სულ უფრო მეტად ივსებოდა სუბიექტური შინაარსით. ეს იქამდე გრძელდებოდა, ვიდრე თეორიული პარადიგმა რადიკალურად არ შეიცვალა და ასპარეზზე ახალი მიმდინარეობა - კოგნიტივიზმი არ გამოვიდა. 9.3. ოპერანტული ბიჰევიორიზმი       გვიანდელი ბიჰევიორიზმის წამყვანი ფიგურაა ბერას ფრედერიკ სკინერი (1904-1990). იგი ამერიკის ერთ-ერთი ყველაზე სახელგანთქმული ფსიქოლოგი და ნაციონალური აკადემიის წევრი იყო. სკინერმა დაამთავრა ჰამილტონკოლეჯი ნიუ-იორკში და ასპირანტურა ჰარვარდში, სადაც 1931 წელს მიენიჭა ფილოსოფიის დოქტორის წოდება. შემდგომში მოღვაწეობდა მინესოტასა და ინდიანას შტატების უნივერსიტეტებში, ხოლო 1948 წლიდან ჰარვარდის უნივერსიტეტის პროფესორია. 30-იანი წლებიდან სკინერი შეუდგა დასწავლის მექანიზმების კვლევას ცხოველებში - “ორგანიზმების ქცევა” (1938); 50-იანი წლებიდან დაიწყო თავისი მოდელის გავრცელება ადამიანის ქცევაზე - “მეცნიერება და ადამიანის ქცევა” (1953), “ვერბალური ქცევა” (1957), ხოლო 70იანი წლებიდან სოციალური ქცევისა და საზოგადოებრივი მოვლენების გაგებაზეც - “თავისუფლებისა და ღირსების მიღმა” (1971). განმაზოგადებელი შრომებიდან აღსანიშნავია წიგნები “ბიჰევიორიზმის შესახებ” (1974) და “ფიქრები ბიჰევიორიზმსა და საზოგადოებაზე” (1978).       სკინერის აზრით, მეცნიერება ფაქტებიდან ამოდის და კანონზომიერებისკენ მიემართება. მისი ზოგადი მიზანია მოვლენების პროგნოზირება და მართვა. ქცევის ანალიზისას (ასე უწოდებს სკინერი თავის მიდგომას ფსიქოლოგიისადმი) კვლევა უნდა მიმდინარეობდეს მარტივიდან რთულისკენ. ამიტომ, უნდა დავიწყოთ შედარებით დაბალი რიგის ორგანიზმების შესწავლით, სადაც უფრო ადვილია ქცევის გამომწვევი გარემო ფაქტორების კონტროლი და მანიპულაცია. ადამიანის ქცევას აქვს თავისი სპეციფიკა, მაგრამ ფუნდამენტური კანონზომიერებები ყველგან ერთია. ამ კანონზომიერებების გამოვლენა შესაძლებელია ერთეული ორგანიზმის შესწავლისას, ამიტომ საჭირო არ არის დიდი რაოდენობის ინდივიდების კვლევასთან დაკავშირებული სტატისტიკური მეთოდების გამოყენება. ასეთია, მოკლედ, სკინერის სისტემის მეთოდოლოგიური პრინციპები. რაც შეეხება საკუთრივ ფსიქოლოგიურ თეორიას, ჰალთან და ტოლმენთან შედარებით, სკინერი უფრო რადიკალური ბიჰევიორიზმისკენ იხრება. იგი ანალიზის ორწევრიან სქემას უბრუნდება და მხოლოდ დაკვირვებად ცვლადებს აღიარებს; ესენია სტიმული, რეაქცია და განმტკიცება, რომლებიც ობიექტურად ფიქსირდება და იზომება. მათი ურთიერთმიმართების ზუსტი აღნუსხვით და დახასიათებით შესაძლებელი ხდება ქცევის მართვა, კორექცია, კონტროლი, რაც, სკინერის აზრით, ფსიქოლოგიური მეცნიერების საბოლოო მიზანია. მისი განხორციელება ფსიქოლოგიის პრაქტიკული გამოყენების საშუალებას იძლევა. სწორი, ადაპტური რეაქციების ფორმირების პროცესის კანონზომიერებათა შესასწავლად სკინერმა უამრავი ცდა ჩაატარა. ამისთვის მან გამოიგონა სპეციალური ექსპერიმენტული დანადგარი, რომელსაც შემდგომში სკინერის პრობლემური ყუთი შეარქვეს. ის თორნდაიკის პრობლემური ყუთების პირდაპირი მემკვიდრეა და წარმოადგენს გალიას, რომელშიც დამაგრებულია მანიპულატორი (ბერკეტი ან ღილაკი). გალიაში მოთავსებული მშიერი ცხოველი (სკინერი ცდებს თეთრ ვირთაგვებზე და მტრედებზე ატარებდა) შემთხვევით ეხება (თათით ან ნისკარტით) მანიპულატორს და იღებს განმტკიცებას (საკვებ ბურთულას). ფიქსირდება დაწოლვის ძალა, სიხშირე და ხანგრძლიობა, რაც რაქციების ბევრად უფრო ზუსტი აღრიცხვის საშუალებას იძლევა, ვიდრე, თუნდაც, თორდაიკის ყუთებში იყო შესაძლებელი.       ამ ხელსაწყოთი შეისწავლება რეაქციების გაძლიერებისა ან შესუსტების კანონზომიერებები სხვადასხვა სტიმულებისა (სინათლე, ხმა) და განმამტკიცებელი აგენტების (დადებითი ან უარყოფითი) მიწოდების რეჟიმებთან მიმართებაში. მაგალითად, შესაძლებელია განმტკიცება მხოლოდ გარკვეული სენსორული სიგნალის მერე ხდებოდეს; ასევე შესაძლებელია ცვალებადობდეს თვით განმტკიცების სქემა - იყოს მუდმივი ან ნაწილობრივი. პირველ შემთხვევაში განმტკიცდება ყველა სწორი რეაქცია. გამოირკვა, რომ განმტკიცების ასეთი რეჟიმის პირობებში რეაქცია სწრაფად გამომუშავდება, მაგრამ სწრაფადვე ქრება. ამ კუთხით უფრო ეფექტურია ნაწილობრივი განმტკიცება. ის, თავის მხრივ, შეიძლება იყოს ორი სახის: რეგულარული და არარეგულარული (ვარიატიული). პირველ შემთხვევაში განმტკიცება ხდება ყოველთვის, რეაქციების გარკვეული რაოდენობის შესრულების ან გარკვეული დროის მონაკვეთის გავლის შემდეგ; მეორე შემთხვევაში, განმტკიცება არ უკავშირდება რეაქციების მკაცრად განსაზღვრულ რიცხვს ან დროის ინტერვალს. ექსპერიმენტებმა უჩვენა, რომ ძლიერი და მყარი რეაქციების მისაღებად ყველაზე ეფექტური სწორედ ვარიატიული განმტკიცების რეჟიმია. თავად განმტკიცება შეიძლება ორი სახის იყოს: პოზიტიური და ნეგატიური. პოზიტიური განმტკიცება რეაქციის შემდეგ დადებითი სტიმულის (მაგ. საკვები, სითხე, სექსუალური კონტაქტი) მიცემას გულისხმობს, ხოლო ნეგატიური განმტკიცებისას უარყოფითი სტიმულაციის (მაგ., ტკივილის მომგვრელი ელექტროდენი, უსიამოვნო ხმა) მოცილება ხდება.       სკინერი თვლის, რომ ყველა მოქმედება, რეაქცია შეიძლება ორ კლასად დაიყოს. პირველს მიეკუთნება რეაქციები, რომლებსაც პავლოვი შეისწავლიდა. მათ სკინერი რესპონდენტულს უწოდებს. ამ შემთხვევაში რეაქცია ყოველთვის არის პასუხი რაიმე სტიმულზე (უპირობო ან პირობით გამღიზიანებელზე). დასწავლა იმაში მდგომარეობს, რომ ძველი რეაქცია (მაგ., ნერწყვის გამოყოფა) უკავშირდება ახალ გამღიზიანებელს (სინათლე ან ბგერა) უპირობო და პირობითი გამღიზიანებლების დროში მეზობლობის გამო. ამასთან, რეაქცია ყოველთვის და ავტომატურად განმტკიცდება. სკინერის ყუთში ცხოველი სხვაგვარ მოქმედებას ახორციელებს. მას ოპერანტული რეაქცია ეწოდება, და არ წარმოადგენს უშუალო პასუხს რაიმე სტიმულზე. ახალი რეაქცია (ბერკეტზე დაწოლა, ღილაკზე ნისკარტის დარტყმა) სპონტანურად აღმოცენდება და განმტკიცდება, თუ ის სწორია. ამ შემთხვევაში დასწავლა ახალი რეაქციის მონახვაში და გაძლიერებაში მდგომარეობს. მოქმედება განმტკიცების მიღების საშუალებაა, მისი ინსტრუმენტია; ამიტომ ასეთ დასწავლას, ინსტრუმენტულსაც უწოდებენ.       ოპერანტულ რეაქციებს სკინერი აქტიურ ქცევად განიხილავს. სწორედ მათი საშუალებით ხორციელდება გარემოსთან შეგუება. ბუნებრივად მიმდინარე ადაპტაციის პროცესში ოპერანტული ქცევის ფორმირება და შეცვლა განმტკიცებებთან მისი თანხვედრის შემთხვევითობაზეა დამოკიდებული. მაგრამ, თუ მოქმედების განმტკიცებასთან შეუღლების პროცესი მიზანდასახულად არის წარმართული, შესაძლებელი უნდა იყოს ქცევის მართვა ისე, როგორც გვესაჭიროება. ადამიანის ყველა მეტ-ნაკლებად რთული ქცევა ოპერანტული ბუნებისაა და ექვემდებარება იმ ზოგად კანონზომიერებებს, რაც ცხოველთა ქცევის შესწავლის საშუალებით დადგინდა. დასწავლის ფუნდამენტური პრინციპები და მექანიზმები, სკინერის აზრით, თავისუფლად შეგვიძლია მივუყენოთ ადამიანს, როცა მისი ქცევის ფორმირების, კონტროლისა და რეგულაციის ამოცანებია გადასაწყვეტი. აქედან გამომდინარე, ოპერანტული განმტკიცების ტექნიკა გამოყენებულ იქნა მოსწავლეებისა და სტუდენტების სწავლებაში, გონებრივად ჩამორჩენილი ბავშვების აღზრდაში, ფსიქიურ დაავადებათა მკურნალობაში და ა.შ. ფსიქიური დაავადება ავადმყოფობად არც - განიხილება. ადამიანი ავად კი არ არის, არამედ, უბრალოდ, არაადეკვატურად რეაგირებს სტიმულებზე; მას არასწორი ქცევა აქვს ჩამოყალიბებული. ამ დეფექტის გასაგებად და აღმოსაფხვრელად სულიერი ტრავმების, ცნობიერი თუ არაცნობიერი კონფლიქტების, განდევნილი ლტოლვებისა თუ თვითშეფასების მექანიზმებზე კი არ უნდა ვილაპარაკოთ, არამედ ქცევის მართვის პრინციპებს მივმართოთ. ამ პრინციპების თანახმად, ადამიანებს არასწორი, “ავადმყოფური” ქცევა იმიტომ უყალიბდებათ, რომ სოციალურ გარემოში ადაპტური ქცევა არ იყო სათანადოდ განმტკიცებული და ხდებოდა არაადეკვატური ქცევის განმტკიცება. ასეა თუ ისე, მდგომარეობის გამოსწორება, ანუ ქცევის მოდიფიკაცია, გაუმჯობესება, ყველა შემთხვევაში შედარებით უფრო ადაპტური და ადეკვატური აქტივობის თანდათანობითი განმტკიცების გზით ხორციელდება.       ქცევის მოდიფიკაციის ტექნოლოგიის ერთ-ერთი ვარიანტი ფსიქიატრიულ კლინიკებში გავრცელებული ე.წ. ჟეტონების სისტემაა. პაციენტების მიერ სხვადასხვა პოზიტიური მოქმედებების შესრულება (მაგ., ოთახის დალაგება, მორიგეობა სასადილოში, ინიციატივის გამოჩენა და სხვა) ჯილდოვდება ჟეტონებით; პაციენტებს შეუძლიათ ამ ჟეტონების გადაცვლა მათთვის სასურველ საგნებზე (სიგარეტი, ტკბილეული, ჟურნალი, ბილეთი კინოში და ა.შ.). ფსიქიატრიული კლინიკის მკაცრად კონტროლირებად პირობებში ფაქტობრივად შესაძლებელია, რომ პაციენტის თითქმის ყველა მოთხოვნილების დაკმაყოფილება რაიმე “კარგი” ქცევის შესრულებას ან არშესრულებას დაუკავშირდეს. ირკვევა, რომ ჟეტონებით განმტკიცების ეს სისტემა საკმაოდ ეფექტურია არაადაპტური ქცევების ჩაქრობისა და ადაპტური ქცევების ფორმირების თვალსაზრისით. ქცევის მოდიფიკაციის ამ პროგრამამ გაამართლა სხვა სიტუაციებშიც, სახელდობრ, გონებაჩამორჩენილებთან, დელიკვენტურ მოზარდებთან, აგრესიულ ან აუტისტურ ბავშვებთან, აგრეთვე სასკოლო თუ საოჯახო პრობლემების დარეგულირებისას.       ფართოდ გავრცელდა სკინერის მიერ შექმნილი პროგრამირებული სწავლების მეთოდი. სკოლაში საგნების სწავლების ეფექტურობის ასამაღლებლად, აქაც ოპერანტული დასწავლის პრინციპები გამოიყენეს. სკინერი ყოველგვარ ცოდნას განსაზღვრავს, როგორც გარკვეული მასალის გამოყენების უნარს საჭირო შედეგის მისაღწევად. ამიტომ, პედაგოგიურ პროცესში ცოდნის მიღება, არსებითად, ორ რაიმეს გულისხმობს: სწორი მოქმედების მონახვას და მის ფიქსაციას. ამ პრინციპებზე აგებული სასწავლო პროგრამები მოთავსებულია სპეციალურ სასწავლო მანქანებში. პროგრამა წარმოადგენს კადრების გრძელ თანმიმდევრობას; ის შეიცავს გარკვეულ ინფორმაციას შესასწავლი საგნის შესახებ და ტექნოლოგიას, რომელიც უზრუნველყოფს ამ ინფორმაციის ეფექტურ გაგება-შეთვისებას და ცოდნის შემოწმებას. ამისთვის მოწაფეს ინფორმაცია ეძლევა ნაბიჯ-ნაბიჯ, მცირე დოზებით; სასწავლო მასალაში შეტანილია ხარვეზები, გამოტოვებულია სიტყვები ან სიმბოლოები, რომლებსაც მოსწავლე ავსებს და ამით მუდმივად აქტიურ მდგომარეობას ინარჩუნებს; უზრუნველყოფილია უწყვეტი უკუკავშირი და მოსწავლე დაუყოვნებლივ იღებს ინფორმაციას თავისი შედეგების შესახებ; ცოდნის ფიქსაცია-გამყარებისთვის გამოყენებულია გამეორებისა და განმტკიცების სისტემა. ამისთვის გამოიყენება სიტყვიერი წახალისება, შექება ან, უბრალოდ, იმის შეტყობინება, რომ პასუხი სწორია - წარმატება თავისთავად ახდენს სწავლების პროცესის სტიმულირებას. დასჯას საერთოდ არ მიმართავენ. სკინერი თვლის, რომ დასჯა არ აუმჯობესებს დასწავლას, თუმცა სკოლა, ტრადიციულად, ყოველთვის მიმართავდა მას. იცავს რა პროგრამირებულ სწავლებას, სკინერი ამტკიცებს, რომ თანამედროვე სასკოლო სისტემა მთლიანად გაკოტრებულად უნდა ჩაითვალოს, რადგან მას არ შეუძლია სხვაგვარად აიძულოს მოსწავლე ისწავლოს, თუ არ დააშინა იგი უსწავლელობის მოსალოდნელი შედეგებით. ავტორი თავისი გამოგონების ბევრ უპირატესობაზე მიუთითებს. პროგრამირებული სწავლებისას სწავლის პროცესი მოსწავლის ინდივიდუალური შესაძლებლობების შესაბამისად მიმდინარეობს; რთულ მასალაზე გადასვლა მხოლოდ წინა თემების სრულყოფილი ათვისების შემდეგ ხდება; შემთხვევითობა და ეშმაკობა გამორიცხულია, ვინაიდან სწორი პასუხი საკითხში გარკვეულობას გულისხმობს; მოსწავლე ზუსტადაა ინფორმირებული თავისი წარმატებების შესახებ.       დღეს სასწავლო მანქანები კომპიუტერებმა შეცვალა. ამან განუზომლად უფრო ეფექტური და საინტერესო გახადა სწავლის პროცესი. კომპიუტერი ცოდნის (ინფორმაციის) მიწოდების უზარმაზარ შესაძლებლობებს ფლობს. თანაც, კომპიუტერი ცოდნის გადაცემით არ იზღუდება; ის მოსწავლესთან დიალოგში შედის, აძლევს რჩევებს, ახსენებს, მიანიშნებს, აჩვენებს საკითხს სხვადასხვა რაკურსში და ა.შ.       რაც შეეხება სოციალური ქცევის ანალიზს, აქ ისეთივე სურათია რაც სხვა სახის ქცევების შემთხვევაში. სკინერს მიაჩნია, რომ სოციალური ქცევის მართვისთვის განმტკიცებების ორგანიზებული და ეფექტური სისტემაა საჭირო. ასეთი მიდგომისას “ლიტერატურა, ფერწერა და ესტრადა შეიძლება განხილულ იქნეს, როგორც კარგად გააზრებული განმტკიცებები”. ადამიანის შინაგანი სამყაროს გამომხატველი ცნებები - განზრახვა, მიზანი, გონება, თვითცნობიერება და პიროვნებაც კი - “ახსნით ფიქციებად” არის მიჩნეული. მეორე მხრივ, იგნორირებულია ის, რომ ქცევა, პირველ რიგში, აქციაა და არა რეაქცია, რომ მას აქტიური, შინაგნად დეტერმინირებული და შემოქმედებითი ხასიათი აქვს. აქედან გამომდინარე, როცა ყველაფერი განმტკიცებების მონაცვლეობასა და გარეგან კონტროლზეა დაყვანილი, მიღებულ აზრსა და მნიშვნელობას კარგავს ისეთი ცნებები, როგორიცაა თავისუფლება, ვალდებულება, ღირსება და სხვა. თავის სკანდალურად ცნობილ წიგნში “თავისუფლებისა და ღირსების მიღმა”, სკინერი აღნიშნულ კატეგორიებს მითებს უწოდებს. ამ შრომაში საზოგადოების პრობლემების გადაჭრისა და სოციალური ჰარმონიის მიღწევის გზად აღიარებულია ქცევის ტექნოლოგია, რომელიც, ისევ და ისევ, განმკიცებათა სახეობისა და მათი მიწოდების რეჟიმის კონტროლზე დაიყვანება. სკინერმა, რომელიც ახალგაზრდობაში მწერლობაზე ოცნებობდა, თავის პოპულარულ რომანში “უოლდენ ორი”, მხატვრულ ფორმაშიც კი აღწერა ის, თუ როგორ გამოიყურება ასეთი საზოგადოება.       ამ ყველაფრის მიღმა სერიოზული მოსაზრებები და არგუმენტებია, რომლებიც ქცევის დეტერმინირებულობის აუცილებლობას უკავშირდება, ხოლო დეტერმინიზმის პრინციპი, თავის მხრივ, მყარად არის დაკავშირებული მეცნიერებასთან. ფსიქოლოგიის ისტორიაში სკინერი, ალბათ, ყველაზე პრინციპულ დეტერმინისტად უნდა ჩაითვალოს. მისი პოზიცია ერთმნიშვნელოვანია და თანმიმდევრული. “თუ გვსურს გამოვიყენოთ მეცნიერული მეთოდები ადამიანთა ურთიერთობის სფეროში, ჩვენ ვალდებულები ვართ დავუშვათ, რომ ქცევა კანონზომიერებებს ექვემდებარება და დეტერმინირებულია. ჩვენ უნდა ვეცადოთ იმის აღმოჩენას, რომ ადამიანის ქმედებები გარკვეული პირობების შედეგია, და თუ ეს პირობები დადგინდება, ჩვენ შევძლებთ ვიწინასწარმეტყველოთ მისი მოქმედებები”. აქედან გამომდინარე, სკინერი ნამდვილ ბრძოლას უცხადებს ადამიანის ფილოსოფიაში შექმნილ წარმოდგენებს, რომლებიც, მისი აზრით, შეუძლებელს ხდის ადამიანის ქცევის მეცნიერულ შესწავლას. აქ საუბარია ადამიანის თავისუფლების, ღირსების, პასუხისმგებლობის, შემოქმედების იდეებზე. სკინერი კარგად ხედავს, რომ ამ წარმოდგენებით მთელი დასავლური ცივილიზაციაა გამსჭვალული და მათ ასე ადვილად არავინ დათმობს. “მოწოდება, რომ უკუვაგდოთ ეს შეხედულებები, ნიშნავს დაემუქრო ბევრ სათუთად ნალოლიავებ რწმენას, ძირი გამოუთხარო იმას, რაც ადამიანის ბუნების შთამაგონებელ და შემოქმედებით კონცეფციად გამოიყურება”. და მაინც, ამ ნაბიჯის გადადგმა აუცილებელია. ალტერნატივა გამოკვეთილია: ან კანონზომიერება, დეტერმინიზმი და მეცნიერება, ან თავისუფლება, ინდეტერმინიზმი და მითოლოგია. თავისუფლებას ორი მნიშვნელობა შეიძლება ჰქონდეს: ის ან იარლიყია, რომელსაც მივაწერთ ქცევას, როცა არ გვესმის ან არ ვიცით მისი მიზეზები, ან, “თუ თავისუფლება მართლაც არსებობს, ფორმები, რასაც ის იღებს, აბსოლუტურად შემთხვევითი უნდა იყოს”. ღირსება ისეთივე ახსნითი ფიქციაა, როგორც თავისუფლება. ჩვენს შიგნით მოთავსებული და საკუთარი ნების მქონე მე-ს იდეის ბოლო დასაყრდენი შემოქმედებაა, მაგრამ ესეც უბრალო მეტაფიზიკური იარლიყია, რომლის მიღმა ქცევის კონკრეტული მიზეზების არცოდნა იმალება. შემოქმედებითი ქცევა არაფრით განსხვავდება სხვა ქცევებისაგან, გარდა იმისა, რომ ელემენტები, რომლებიც მას წინ უსწრებენ და განსაზღვრავენ, ნაკლებად არის შესწავლილი. ქცევის ელემენტები თუ ფაქტორები, სკინერის მიხედვით, ადამიანის გარეთ, რეალურ გარემოში უნდა ვეძებოთ; ამიტომ, ოპტიმალური ქცევის ფორმირება და, საზოგადოდ, ნორმალური ცხოვრების მოწყობა შინაგან “ნებაზე” კი არ არის დამოკიდებული, არამედ გარემო პირობების სწორ და ეფეტურ ორგანიზაციაზე. ქცევა გარემოთი იმართება, მოგვწონს ეს თუ არა; ჩვენი საქმეა მივიღოთ ეს ფაქტი და გარემოცვის ისეთი კონსტრუირება მოვახერხოთ, რომ ის შეესაბამებოდეს ჰუმანისტურ მიზნებს. ამიტომ, პირველ პლანზე წამოიწევს პირობების მანიპულირება და ქცევის კონტროლი.       სკინერის პოზიცია უკომპრომისო და რადიკალურია, სწორედ ამიტომ ეწოდება მის სისტემას რადიკალური ბიჰევიორიზმი; მისი მთლიანი გაზიარება ფსიქოლოგთა უმრავლესობისთვის ძნელი აღმოჩნდა. საკმაოდ დიდი პროტესტი გამოიწვია სკინერის სისტემამ ფართო ინტელაქტუალურ საზოგადოებრიობაშიც, რაც ბუნებრივიცაა - როგორ შეიძლება ეჭვი შეიტანოს თავისუფლების იდეაში ერმა, რომლის სათავე თავისუფლების დეკლარაციაა. მიუხედავად ამისა, სკინერის პრინციპულობა და თანმიმდევრულობა უდიდეს პატივისცემას იმსახურებს. როგორც სხვა შემთხვევებში, სკინერმა რადიკალური მეთოდით სცადა თავისუფლების პრობლემის გორდიას კვანძის გახსნა: თუ თავისუფლების იდეა ვერ ურიგდება მეცნიერების მოთხოვნებს, აუცილებელია მისი უარყოფა, რაც არ უნდა ძნელი იყოს ეს კულტურული ტრადიციისა თუ მორალური ფილოსოფიის თვალსაზრისით. ქცევის მეცნიერული შესწავლის საქმე ამ პრობლემას ყოველთვის ჩიხში შეჰყავდა და ფსიქოლოგიურ აზროვნებას გამოუვალი წინააღმდეგობების ხლართებში აქცევდა. საკმარისია გავიხსენოთ თუნდაც უ. ჯეიმსი, ერთ-ერთი ყველაზე ნათელი მოაზროვნე ფსიქოლოგიის ისტორიაში; იგი ამბობდა, რომ თავისუფლების ცნება სამეცნიერო ლაბორატორიის კართან უნდა დავტოვოთო. ამავე დროს, შინაგანად სჯეროდა ნების თავისუფლებისა და გამალებით ცდილობდა ფარდა აეხადა ამ პრობლემის საიდუმლოებისათვის, თუმცა, სხვებივით, უშედეგოდ (იხ. თავი 6.4). შეიძლება ითქვას, რომ სკინერმა XXI საუკუნის ფსიქოლოგიას თამამი გამოწვევა ესროლა - შეინარჩუნოს, თუ საჭიროდ ჩათვლის, თავისუფლების იდეა და, ამავე დროს, არ გამოვიდეს ქცევის შესწავლის მეცნიერული ჩარჩოებიდან, დარჩეს დეტერმინაციისა და კანონზომიერების იდეების ერთგული.       საკმაოდ გავრცელებული შეხედულების თანახმად, სკინერს, როგორც თეორეტიკოსს, ფსიქოლოგიაში პრინციპული სიახლე არ შემოუტანია; იგი არსებითად, აგრძელებდა თორნდაიკისა და უოთსონის ხაზს, ხოლო მისი დიდი პოპულარობა, ძირითადად, ბიჰევიორალური ტექნიკის პრაქტიკული დანერგვით არის გაპირობებული. ეს შეფასება, გარკვეული აზრით, სამართლიანია, თუნდაც იმიტომ, რომ სკინერი საერთოდ სკეპტიკურად იყო განწყობილი მეცნიერებაში თეორიის როლის მიმართ და საკუთარ თავს “სისტემურ ემპირიკოსად” მიიჩნევდა. და მაინც, თუ მხოლოდ ამით შემოვიფარგლებით, გაუგებარი დარჩება, რატომ ითვლება სკინერი, ფროიდთან ერთად, XX საუკუნის ყველაზე გავლენიან ფსიქოლოგად. საქმე ისაა, რომ სკინერი იყო საბუნებისმეტყველო ან სციენტისტური ფსიქოლოგიის პრინციპების ერთ-ერთი ყველაზე აქტიური გამტარებელი. იგი ფიქრობდა, რომ: 1) მეცნიერების შესწავლის არეში უნდა მოექცეს მხოლოდ ობიექტურად აღრიცხვადი მოვლენები; 2) მკაცრი ექსპერიმენტული პროცედურების საშუალებით დადგინდეს მათ შორის არსებული მიმართებები და 3) გამოვლენილი კანონზომიერებების საფუძველზე შემუშავდეს პრაქტიკული პროგრამები ადამიანების ცხოვრებისეული პრობლემების გადასაჭრელად. ამ მარტივი და ცხადი პრინციპებიდან გამომდინარე, ფსიქოლოგიის საკვლევი სფერო იზღუდება დაკვირვებადი ქცევით, რომელიც, აგრეთვე, აღრიცხვადი და გაზომვადი ფაქტორებითაა გაპირობებული (სიტუაციისა და განმტკიცების რეჟიმების მონაცემები). ფართო ექსპერიმენტული კვლევის შედეგად სკინერმა ერთმნიშვნელოვნად დაადგინა ამ მოვლენებს შორის არსებული ურთიერთკავშირები და აჩვენა, თუ როგორ არის შესაძლებელი ქცევის გაკონტროლება და მართვა ლაბორატორიულ პირობებშიც და სასიცოცხლო ამოცანების გადაწყვეტის პროცესშიც. ზუსტი კანონზომიერებებისა და პრაქტიკული ეფექტურობის დეფიციტით შეშფოთებული ფსიქოლოგებისთვის სკინერის ეს წარმატებები მართლაც შთამბეჭდავად გამოიყურებოდა. სწორედ ეს იყო მიზეზი, რის გამოც მან, სავსებით დამსახურებულად, უდიდესი ავტორიტეტი და აღიარება მოიპოვა.       ყოველივე ამას თავისი შებრუნებული მხარეც აქვს. აღნიშნული მიღწევები ხომ ფსიქოლოგიური რეალობის გამარტივებისა და შეზღუდვის ხარჯზე მოხდა! ფსიქოლოგიური კვლევის მიღმა დარჩა ყველაფერი ის, რაც გარეგან დაკვირვებაში არ ფიქსირდება, ინდივიდის შიგნითაა, მაგრამ მაინც განსაზღვრავს ქცევას. ამ მოვლენებს არსებობის უფლება კი მიეცა, მაგრამ მათი მეცნიერული შესწავლა შეუძლებლად ჩაითვალა. ცოცხალი არსება, ადამიანი, შავი ყუთია. ჩვენ ვერ დავინახავთ, თუ რა არის მასში. შავი ყუთის შინაარსი პოზიტიური ცოდნის საგანი ვერ გახდება. ამიტომ ფსიქოლოგიის კვლევის სფეროდან გამოირიცხა ცნობიერი და არაცნობიერი პროცესები, პიროვნების თვისებები და დისპოზიციები. ისინი, ვინც ყოველივე ამას ადამიანის ბუნების მოუცილებელ ნაწილად თვლიდნენ, ცხადია, ვერ შეურიგდებოდნენ ეგზომ რადიკალურ თვალსაზრისს. ამიტომ სხვა პოზიციაზე მდგომი მეცნიერები ხშირად გამოთქვამდნენ უკმაყოფილებას სკინერის სისტემის ამა თუ იმ ასპექტის მიმართ. სკინერი, როგორც წესი, ასეთ გამოსვლებს უპასუხოდ არ ტოვებდა. ამ მხრივ საყურადღებოა მისი დისკუსია ხომსკისთან და როჯერსთან.       გამოჩენილი ლინგვისტი ნოემ ხომსკი (1926-) აკრიტიკებდა ბიჰევიორიზმის, კერძოდ სკინერის თვალსაზრისს მეტყველების პროცესის ბუნების შესახებ, რომელიც გადმოცემულია ცნობილ წიგნში “ვერბალური ქცევა”. სკინერის თანახმად, მეტყველება ქცევაა და ექვემდებარება იმავე კანონზომიერებებს, რასაც ყველა ქცევა. მეტყველების სწავლის პროცესში მშობლები დადებითად რეაგირებენ ბავშვის მიერ სიტყვის სწორ ხმარებაზე, გამართულ ფრაზაზე, კარგ გამოთქმაზე და პირიქით, შეძლებისდაგვარად ზღუდავენ არასწორ ვერბალურ რეაქციებს. მეტყველება, სკინერის მიხედვით, მთლიანად შეძენილი, დასწავლილი ქცევაა, რომელიც თითოეული ვერბალური რეაქციის თანდათანობითი განმტკიცების პროცესში ყალიბდება.       ამის საპირისპიროდ, ხომსკი ამტკიცებდა, რომ ენის შეთვისების პროცესის დაყვანა ოპერანტული დასწავლის კანონზომიერებებზე შეუძლებელია. ენის არსებითი კომპონენტები თანდაყოლილია. ენა არ ისწავლება ყოველი სიტყვის გამეორების მექანიკურ პროცესში. ბავშვები წარმოთქვამენ გრამატიკულად გამართულ ფრაზებს, რომლებიც არასდროს მოუსმენიათ. ხომსკის აზრით, ეს აიხსნება გარკვეულ სიღრმივ სტრუქტურებზე დაფუძნებული ბავშვის იმპლიციტური მიდრეკილებით ენის მიმართ. თანდაყოლილია ენობრივი ინფორმაციის გადამუშავებისა და ენის აბსტრაქტული სტრუქტურების ფორმირების ერთგვარი სქემა, ენის შეთვისების გამოცდილებამდელი მექანიზმი, რომელიც მეტყველების ფორმირების პროცესს განსაზღვრავს. ამით აიხსნება, რომ ბავშვები მთელ მსოფლიოში ერთი ტემპით ითვისებენ ენას და ამ პროცესში ერთსა და იმავე ეტაპებს გაივლიან ერთნაირი თანმიმდევრობით. ამ თანდაყოლილ მექანიზმს სხვაგვარად ენობრივ ნიჭიერებასაც უწოდებენ. ხომსკის ფრიად მკაცრი შეფასებით, ადამიანის სამეტყველო აქტივობის სკინერისეული გააზრებისას ბიჰევიორისტული თეორია აბსურდამდე მიდის და იმდენად შორს სცილდება რეალობას, რომ უკვე მეცნიერებადაც ვეღარ ჩაითვლება. ფსიქოლოგიის ისტორიკოსებს სამართლიანად მიჩნიათ, რომ ხომსკის კრიტიკამ, რომელიც პირველად 1959 წელს გაისმა, ერთ-ერთი ყველაზე შესამჩნევი გავლენა იქონია ზოგადად ბიჰევიორიზმის დასამარების პროცესზე.       სიღრმივი სტრუქტურების საკითხი მხოლოდ ვერბალურ ქცევასთან მიმართებაში არ დაისმის. სკინერი საზოგადოდ “ცარიელი ადამიანის” თეზისიდან ამოდის და მხოლოდ გარემოსეულ, სიტუაციურ განსაზღვრულობას აღიარებს. ინვაიერონმენტალიზმი საერთოდ ბიჰევიორიზმის დამახასიათებელი ნიშანია. სკინერის პოზიცია ამ შემთხვევაშიც რადიკალურია. მის მიერ ფაქტობრივად იგნორირებულია მთელი ის თეორიული და ემპირიული ცოდნა, რომელიც ფსიქოლოგიაში არსებობს პიროვნებისა და ხასიათის ტიპების, კონსტიტუციური ნიშნების, ნასახების, დისპოზიციების, მიდრეკილებების, პიროვნული თვისებების და ა.შ. თანამედროვე ფსიქოლოგიას მოეპოვება იმის სარწმუნო ემპირიული მონაცემები, რომ ადამიანის აქტივობის მრავალი ასპექტი (კოგნიტური ფუნქციები, ტემპერამენტი, პიროვნული თვისებები, ნიშნები და სხვა) მეტ-ნაკლებად განსაზღვრულია გენეტიკური (თანდაყოლილი) ფაქტორებით. ეს მონაცემები ძირს უთხრის სკინერის მტკიცებას, რომ ადამიანებს შორის ინდივიდუალური განსხვავებებისა და საერთოდ ქცევის განმაპირობებელი ფაქტორები მთლიანად გარემოშია მოთავსებული. სიზუსტისთვის საჭიროა აღინიშნოს, რომ სკინერი არ უარყოფს გენეტიკური ფაქტორების არსებობას, თუმცა მიაჩნია, რომ მათი როლი გადაჭარბებულადაა წარმოდგენილი. მემკვიდრეობის დადგენა შეიძლება ქცევის პროგნოზირებაში დაგვეხმაროს, მაგრამ ის უსარგებლოა ქცევის კორექცია-მართვის თვალსაზრისით, რადგან არ ექემდებარება შეცვლას. ამის გამო სკინერს გამართლებულად მიაჩნია მემკვიდრეობასთან დაკავშირებული მონაცემების იგნორირება.       კრიტიკის მეორე ტალღა წამოვიდა სკინერის იმ მოსაზრებებთან დაკავშირებით, რომლებიც ქცევის მართვასა და კონტროლს ეხება. ამ კუთხით მისი ყველაზე პრინციპული და ავტორიტეტული ოპონენტი კარლ როჯერსი იყო. სკინერის თვალსაზრისი შემდეგში მდგომარეობს: არსებობენ ადამიანები, ვინც კონტროლს ტირანიის გამოხატულებად მიიჩნევენ და მოგვიწოდებენ მთლიანად უარი ვთქვათ მასზე. ასეთი პოზიცია არა მხოლოდ უტოპიურია, არამედ მავნეც. კონტროლი სოციალურ ცხოვრებაში ყოველთვის იყო და იქნება, რადგან მის გარეშე საზოგადოება უბრალოდ ვერ იარსებებს. პრობლემა, სკინერის აზრით, მაკონტროლებელი ძალებისა და პირობების მოცილებაში კი არ არის, არამედ მათ მაქსიმალურად გეგმაზომიერ და ეფექტურ გამოყენებაშია. აქამდე კონტროლის ყველაზე გავრცელებული ფორმა დასჯის მექანიზმის გამოყენებას ითვალისწინებდა. სკინერის კვლევებმა აჩვენა, რომ დასჯა არაეფექტურია და ზოგჯერ მავნეც. ქცევა, რომელიც დასჯამ უნდა აღკვეთოს, როგორც წესი, არ ქრება და კვლავ იჩენს თავს. დასჯამ შეიძლება გამოიწვიოს ემოციონალურად და სოციალურად უარყოფითი შედეგები: შფოთვა, შიში, ანტისოციალური ქმედება, დარწმუნებულობისა და თვითპატივისცემის დაქვეითება და ა.შ. დასჯის მუქარამ შესაძლებელია იმაზე უარესი ქცევისკენ უბიძგოს ადამიანს, ვიდრე ის, რომლისთვისაც თავდაპირველად დაისაჯა. ერთი სიტყვით, იშვიათ შემთხვევებში უაღრესად არასასურველი ან სახიფათო ქცევის დასათრგუნად, შესაძლოა გამართლებულიც იყოს დასჯის გამოყენება, მაგრამ საზოგადოდ, უნდა ვეცადოთ შევქმნათ ისეთი გარემო, სადაც არა იძულების, არამედ დადებითი განმტკიცების მეშვეობით გამოვუმუშავებთ ადამიანებს საზოგადოებრივად მისაღები მოქმედების სტილს ან ქცევის ახალ ფორმებს. ასეთი კონტროლი რბილი, ჰუმანური და ეფექტურია.       სკინერს მიაჩნია, რომ კონტროლი ორმხრივ ხასიათს ატარებს, ანუ ვინც მართავს და ვისაც მართავენ, ერთმანეთს აკონტროლებენ. მას სჯერა, რომ დემოკრატიულ საზოგადოებაში კონტროლის ორმხრივობის დონე ისეთი იქნება, რაც გამორიცხავს არაჰუმანურ და ტოტალიტარულ მართვას.       ეს თეზისი როჯერსში სერიოზულ ეჭვებს აღძრავს. სკინერს მხედველობიდან რჩება, რომ ორმხრივი კონტროლი თითქმის ყოველთვის ასიმეტრიულია. მართალია, მონათმფლობელი და მონა, გარკვეულად, ერთმანეთს აკონტროლებენ, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ მათ კონტროლის ერთნაირი შესაძლებლობები გააჩნიათ. ამიტომ საკითხი გამკონტროლებლის ვინაობის, - ე.ი. ძალაუფლების შესახებ, დიდი საშიშროების შემცველია. ქცევის მართვის ტექნოლოგია ტირანის ხელში საზარელ იარაღად იქცევა. ესეც რომ არ იყოს, როჯერსი არც იმ მიზნებს აღიარებს, რომლებიც კონტროლის მეთოდების “წესიერი” გამოყენების შემთხვევაში უნდა იქნეს მიღწეული. სკინერისთვის ესაა ადამიანის ბედნიერება, ინფორმირებულობა, გაწაფულობა, ნაყოფიერება. რაც მთავარია, დადებითი განმტკიცების ტექნოლოგია გვეხმარება, რომ ამის მიღწევა ჰარმონიული გზით, წინააღმდეგობისა და აღშფოთების გარეშე შევძლოთ. მეტიც, ადამიანები აკეთებენ იმას, რაც მათ სურთ და თავს თავისუფლად გრძნობენ. ისინი იმართებიან ისე, რომ ვერც ამჩნევენ ორგანიზებულ კონტროლს. როჯერსი ფიქრობს, რომ ეს ადამიანების რობოტიზაციას, პიროვნების დაკარგვას ნიშნავს, რომ კონტროლირებადი ბედნიერება და ნაყოფიერება კარგი ცხოვრება კი არა, ფსევდოთავისუფლება და ფსევდობედნიერებაა. როჯერსი გვთავაზობს სხვა ღირებულებებს, რომლებიც მეცნიერებამ ადამიანის თავისუფალი ბუნების გათვალისწინებით უნდა დაისახოს და ამის შესაბამისი მეთოდებით განახორციელოს. ამ შემთხვევაში მთავარია არა იმდენად შედეგი, რამდენადაც პროცესი, პროცესი თვითაქტუალიზაციისა, შემოქმედებითი პოტენციალის გახსნისა, პასუხისმგებლობის განვითარებისა, მოქნილობისა და მრავალმხრივობის შეძენისა. როჯერსი დარწმუნებულია, რომ ამისთვის საუკეთესო პირობებს მის მიერ შემუშავებული კლიენტზე ორიენტირებული, არადირექტიული ფსიქოთერაპია ქმნის (იხ. თავი 11.1.).       როჯერსი ვერ ეგუება სკინერის მიერ თავისუფლების უარყოფას. მისი აზრით, თავისუფლება ადამიანის მოუცილებელი ნიშანია. ამავე დროს, მას კარგად ესმის, რომ მეცნიერება მოვლენათა დეტერმინირებულობის, პირობადებულობის, კანონზომიერების გარეშე წარმოუდგენელია. “თუ ქცევას განვიხილავთ როგორც მეცნიერულ ფენომენს, ცხადია, უმჯობესი იქნება ჩავთვალოთ, რომ იგი იმ მიზეზითაა გამოწვეული, რომელიც მას წინ უსწრებდა. ეს მეცნიერების მნიშვნელოვანი ფაქტია. მაგრამ ჩვენი ცხოვრების ასეთივე მნიშვნელოვანი ფაქტია პასუხისმგებლობის შემცველი პირადი არჩევანი, რომელიც ადამიანის ყველაზე არსებითი ნიშანია. იგი წარმოადგენს ფსიქოთერაპიის იმ მთავარ მონაპოვარს, რომელიც წინ უსწრებს ყოველგვარ მეცნიერულ გამოკვლევას”. სკინერს მიაჩნია, რომ ეს ორი ფაქტი, თუ ისინი მართლაც არსებობებენ, ურთიერთგამომრიცხავია.       შენიშვნები სკინერის სისტემის სხვა ასპექტების მიმართაც არსებობს. საერთოდ კი უნდა ითქვას, რომ XX საუკუნის ფსიქოლოგთაგან არავის განუცდია ისეთი მძაფრი კრიტიკა და, ამავე დროს, არავინ ყოფილა ისე დაფასებული, როგორც სკინერი. ამ მხრივ მას მხოლოდ ფროიდი თუ შეედრება. ირაკლი იმედაძე წიგნიდან: ფსიქოლოგიის ისტორია « წინა ნაწილი | გაგრძელება » …
დაამატა ლაშა to ფსიქოლოგია at 1:11pm on მაისი 23, 2018
თემა: გაიუს სვეტონიუს ტრანკვილუსი - ტიბერიუსი
იდ ჯგუფთან ერთად, რომის დაარსებიდან მალევე, ტიტუს ტაციუსის გავლენით, რომელიც თანამმართველი იყო რომულუსთან ერთად, რომში გადასახლდა; ანდა, უფრო სწორად, ატიუს კლავდიუსის გავლენით, გვარის მეთაურისა, მეფეთა განდევნიდან ხუთ წელიწადში. ეს გვარი აქ პატრიციების რიცხვში ჩარიცხეს და სახელმწიფოსგან მიიღო კლიენტებისთვის მინდვრები ანიენის გაღმა, თავისთვის კი განსასვენებელი კაპიტოლიუმის გორაკის ქვემოთ.შემდეგ დროის მსვლელობაში კონსულობის ღირსი ოცდარვაჯერ გახდნენ, ცენზორობისა  შვიდჯერ, ასევე ექვსი ტრიუმფისა და ორი ოვაციისა. ამ გვარის წევრები სხვადასხვა სახელს და მეტსახელს ატარებდნენ, მხოლოდ სახელი ლუციუსი უარყვეს საერთო თანხმობით და მას შემდეგ, რაც ორი ნათესავიდან, ამ სახელს რომ ატარებდნენ, ერთის ყაჩაღობა და მეორის კაცისმკვლელობა გამოაშკარავდა. სხვა მეტსახელებს შორის მიიღეს მეტსახელი „ნერონი“, რაც საბინურ ენაზე აღნიშნავს „მამაცს“ და „ძლიერს“.ბევრ კლავდიუსს სახელმწიფოს წინაშე მრავალი დამსახურება მიუძღვის, მაგრამ ასევე მრავალი სხვანაირი საქციელებიც. მოვიხსენიებ მხოლოდ უმთავრესებს. აპიუს ბრუციანმა დაარწმუნა რომაელები არ დაეწყოთ დამღუპველი მოლაპარაკება მეფე პიროსთან. კლავდიუს კავდექსმა პირველმა გაატარა ფლოტი ყურეში და კართაგენელბი განდევნა სიცილიიდან. ტიბერიუს ნერონმა ესპანეთიდან დიდი ძალებით მომავალი ჰასდრუბალი დაამარცხა, საშუალება არ მისცა, რომ თავის ძმას, ჰანიბალს შეერთებოდა. მეორე მხრივ, კლავდიუს რეგილიანუსი, დეცმევირი კანონების შესათხზველად, ვნებით ატანილი, აპირებდა ძალით გადაექცია მონად თავისუფალი ქალიშვილი, და ეს გახდა მიზეზი პლებეების მეორე გამოცალკევებისა პატრიციებიდან. კლავდიუს რუსუსი, აპიუსის ფორუმზე დამაგვირგვინებელი ქანდაკება რომ დაიდგა, ცდილობდა კლიენტების დახმარებით მთელი იტალია დაემორჩილებინა. კლავდიუს პულხერმა, რომელსაც სიცილიასთან მკითხაობისას წიწილები არ უკენკავდნენ საკვებს, ყველა ზღვაში გადაყარა და თითქოსდა მკითხაობის დასაცინად თქვა: „მაშინ წყალი დალიონ, რაკი ჭამა არ უნდათ!“  თავად კი საზღვაო ბრძოლაში ჩაება და დამარცხდა; ხოლო ამის მერე, სენატმა დიქტატორის დანიშვნა რომ უბრძანა, თითქოს მაშინაც მასხარად იგდებდა სახელმწიფოს გასაჭირს, თავისი შიკრიკი გლიკიასი დანიშნა. ამ გვარის ქალებმა ასეთივე განსხვავებული მაგალითები დატოვეს. სინამდვილეში ამ გვარს ეკუთვნოდა ორივე კლავდია: ისიც, რომელმაც თავთხელიდან ტიბრის ფონზე გამოიყვანა იუდეური ღმერთების დედის სიწმინდეებით დატვირთული ხომალდი და ყველას თანდასწრებით დაიფიცა, რომ მხოლოდ მაშინ გაჰყვებოდა, თუ მართლა წმინდა იქნებოდა; და ისიც, ვინც ქალებიდან პირველი, ბრალდებული იყო სიდიადის შეურცხყოფაში იმის გამო, რომ თავისი ეტლით ძლივს გზის გამკვლევმა დიდ ბრბოში, ხმამაღლა ისურვა, რომ მისი ძმა პულხერი აღმდგარიყო და ხელახლა დაეღუპა ფლოტი, რომ რომში ხალხი დაცოტავებულიყო. ამას გარდა, ცნობილია, რომ ყველა კლავდიუსი მტკიცე ოპტიმატი იყო ყოველთვის, პატრიციების ღირსებისა და სიძლიერის მტრები, ოღონდ პუბლიუს კლოდიუსის გამოკლებით, რომელმაც ციცერონის რომიდან გასაგდებად, პლებეისაც კი ეშვილა, თანაც თავისზე ასაკით უფრო პატარას. ხალხთან ურთიერთობაში ისეთი ჯიუტები და გულზვიადები იყვნენ, რომ სისხლის სამართლის ბრალდებითაც კი ისე არავინ დამცირებულა, რომ შავები ჩაეცვა და მოქალაქეებისთვის მხარდაჭერა ეთხოვათ; ზოგიერთი მათგანი აყალმაყალში და შუღლში სახალხო ტრიბუნებსაც კი ურტყამდა. ხოლო ერთი ვესტალი, როცა მისი ძმა ხალხის ნების საპირისპიროდ ტრიუმფს მართავდა, იმასთან ავიდა ეტლზე და კაპიტოლიუმამდე მიაცილებდა, რათა ტრიბუნებიდან ვერავინ ჩარეულიყო და ვეტო არ დაედო.ამ ფუძიდან მოუდის ტიბერიუს კეისარს გვარი და, თანაც მამის და დედის მხრიდან ერთბაშად: მამის მხრიდან  ტიბერიუს ნერონიდან, დედისა  აპიუს პულხერისა, ხოლო ეს ორივე აპიუს ბრუციანის შვილები იყვნენ. ეკუთვნოდა ლივიუსების ოჯახობასაც, რომელმაც იშვილა იმისი პაპა დედის მხრიდან. ეს იყო პლებეური ოჯახი, მაგრამ ისიც არანაკლები პატივით სარგებლობდა და ღირსი შეიქმნა რვა კონსულისა, ორი ცენზორისა, სამი ტრიუმფისა და დიქტატორის პოსტებისაც კი და კავალერიის მეთაურობისაც. სახელგანთქმული იყო ცნობილი მამებით, უფრო მეტად  სალინატორით და დრუზუსით. სალინატორმა ცენზორად ყოფნისას სისულელის გამო შეარცხვინა ყველა რომაული ტრიბი, რაკიღა იმათ, დაადანაშაულეს და განსაჯეს პირველი კონსულობის შემდეგ, მიუხედავად ამისა, მაინც აირჩიეს კონსულადაც და ცენზორადაც. დრუზუსმა ორთაბრძოლაში მოკლა დრაზუსი, მტრის ბელადი და თავისთვის და თავისი შთამომავლობისათვის დაინარჩუნა იმისი სახელი. მანვე, როგორც ამბობენ, პროპრეტორის თანამდებობაზე ყოფნისას გალიის პროვინციიდან ის ოქრო დააბრუნა, რომელიც გადაუხადეს სენონებს კაპიტოლიუმის ალყისას და რომელიც, გადმოცემის საპირისპიროდ, არ წაურთმევია მათთვის კამილუსს. მისმა შვილთაშვილმა მიიღო წოდება „სენატის გამომსარჩლებელი“ შესანიშნავი დამსახურებისათვის გრაკხუსების წინააღმდეგ ომში. მან დატოვა შვილი, რომელსაც ამგვარი შფოთებისას მრავალი გეგმა ჰქონდა ჩაფიქრებული, მაგრამ ვერაგულად მოკლეს მოწინააღმდეგეებმა. ტიბერიუსის მამა, ნერონი ალექსანდრიის ომისას გაიუს კეისრის კვესტორი იყო და, ფლოტის მეთაურობისას ბევრი გააკეთა გამარჯვებისათვის. ამისათვის დაინიშნა პონტიფიკად სციპიონის ადგილზე და გაიგზავნა გალიაში კოლონიის მოსაწყობად, რომელთა შორის იყო ნარბონი და არელატე. თუმცა კეისრის მკვლელობის შემდეგ, როცა ახალი არეულობების წინაშე შიშით ყველა, როგორც ერთი ღებულობდა გადაწყვეტილებას, ეს საქმე დავიწყებისათვის მიეცა, იმან წინადადება წამოაყენა, ჯიდოები მიეცათ ტირანის მკვლელებისთვის. მერე პრეტორი იყო. წლის ბოლოს, როცა ტრიუმვირატებს შორის უთანხმოება წარმოიშვა, ის თანამდებობაზე დარჩა დაშვებულ ვადაზე მეტი ხნით და პერუზიაში გაჰყვა კონსულ ლუციუს ანტონიუსს, ტრიუმვირის ძმას. ხოლო როცა დანარჩენები დანებდნენ, ის მარტო განაგრძობდა ბრძოლას. პრესენტეში გაიქცა, მერე ნეაპოლში და მონებისთვის თავისუფლებისკენ მოწოდების ამაო ცდების მერე, სიცილიაში დაიმალა. მაგრამ, განაწყენებულმა იმით, რომ იქ მაშინვე არ დაუშვეს სექსტუს პომპეუსთან და სამისოდ არ აღიარეს ფასკის უფლება, მარკუს ანტონიუსთან გადაბარგდა, აქაიაში. იმასთან ერთად მალევე დაბრუნდა რომში ზავის დასადებად და აქ, ავგუსტუსის მოთხოვნით, დრუზილუსს დაუთმო თავისი ცოლი ლივია, რომელმაც უკვე გაუჩინა ერთი შვილი და მეორეზე იყო ფეხმძიმედ. ამის შემდეგ მალევე გარდაიცვალა, დარჩა ორი შვილი, ტიბერიუს და დრუზუს ნერონები. ზოგიერთი ვარაუდობდა, რომ ტიბერიუსი დაიბადა ფუნდაში, მაგრამ ეს მხოლოდ არასაიმედო ვარაუდია. დაფუძნებული იმაზე, რომ ფუნდაში დაიბადა იმისი ბებია დედის მხრივ და რომ შემდგომში, სენატის დადგენილებით, იქ აღიმართა კეთილდღეობის ქანდაკება. თუმცაღა უფრო მრავალრიცხოვანი და საიმედო წყაროები გვიჩვენებენ, რომ დაიბადა რომში, პალატინზე, დეკემბრის კალენდებამდე მეთექვსმეტე დღეს, მარკუს ემილიუს ლეპიდუსის მეორე და ლუციუს მუნაციუს პლანკუსის კონსულობისას, ფილიპიის ომის დროს. ასეა ჩაწერილი ქრონიკებში და სახელმწიფოებრივ ცნობებში. სხვათა შორის, სხვები მის დაბადებას მიაკუთვნებენ წინა წელს, გირციუსის და პანსას კონსულობის ხანას და ზოგიერთი კი  მომდევნოს, სერვილიუს ისავრიკუსის და ლუციუს ანტონიუსის ჟამს. ბავშვობა მძიმე და მშფოთვარე ჰქონდა, რადგან გაქცევებისას თან დაჰყვებოდა მშობლებს. ნეაპოლში, როცა დადევნებულ მტერს ხომალდზე ემალებოდნენ, ორჯერ კინაღამ არ გასცა თავისიანები ტირილით,  რაკი გამცილებლებს უნდოდათ, ჯერ თავისი გადიის მკერდიდან აეგლიჯათ, მერე კი დედის მკლავებიდან, რათა სუსტი ქალებისთვის ტვირთი შეემსუბუქებინათ. მშობლებთან ერთად შემოაირა სიცილია და აქაია, სადაც იმყოფებოდა ქალაქ ლაკედემონელების ზედამხედველობაში, კლავდიუსების გვარის კლიენტებისა. იქიდან წამოსულს, ღამით გზაში სასიკვდილო ფათერაკი შეემთხვა, როცა ტყეში ყოველი მხრიდან მოულოდნელად ხანძარმა იფეთქა და ალი ისე ახლოს მივიდა მგზავრებთან, რომ ლივიას თმა და ტანასაცმლის კიდეები შეუტრუსა. საჩუქრები, რომელიც სიცილიაში მიიღო პომპეასგან, სექსტუს პომპეუსის დისგან,  ლაბადა, ბალთა და ოქროს ბულები,  ყველა დაიკარგა, და ახლაც კი გიჩვენებენ ბაიაში. რომში დაბრუნებისას ანდერძით იშვილა სენატორმა მარკუს გალიუსმა; მემკვიდრეობაში ჩადგა, მაგრამ სახელისგან მალე თავი შეიკავა, რაკი გალიუსი ავგუსტუსის მოწინააღმდეგეთა ბანაკს ეკუთვნოდა. ცხრა წლისამ როსტალური ტრიბუნიდან გარდაცვლილ მამაზე სიტყვა წარმოთქვა. მერე, მოზარდი, აქტიუმის ტრიუმფზე ავგუსტუსის ეტლს ამხედრებული მიაცილებდა მარცხენა მხრიდან, მაშინ როცა მარჯვნიდან მარცელუსი მოაჭენებდა, ოქტავიუსის შვილი. ასტიკურ თამაშობებზე გამნაწილებელი იყო, ხოლო ტროას თამაშისას ცირკში უფროსი ბიჭების რაზმს მეთაურობდა. სრულწლოვანებას მიღწეულმა, თავისი ახალგაზრდობა და მომდევნო წლები აი, როგორ გაატარა გლადიატორების ბრძოლები მოაწყო მამის და თავისი პაპის, დრუზუსის სამახსოვროდ სხვადასხვა ადგილებზე და სხვადასხვა დროს: პირველად ფორუმზე, მეორედ  ამფითეატრში. ამისათვის მოიწვია გადამდგარი და დამსახურებული გლადიატორებიც ასი ათასი სესტერცის ჯილდოს დაპირებით. მართავდა თამაშებსაც, მაგრამ თავად არ ესწრებოდა. ეს ყველაფერი ეწყობოდა დიდი ბრწყინვალებით, დედამისის და მამობილის ხარჯზე. ცოლად მოიყვანა აგრიპინა, მარკუს აგრიპას ქალიშვილი და შვილიშვილი ცეცილიუს ატიკუსისა, რომაელი მხედრისა, რომელთან მიწერილი წერილებიც დაგვიტოვა ციცერონმა. თუმცა თანხმობით ცხოვრობდნენ და შვილი დრუზუსიც გაუჩინა და მეორეჯერ იყო ფეხმძიმედ, უბრძანეს, გასცილებოდა და დაუყოვნებლივ ცოლად მოეყვანა იულია, ავგუსტუსის შვილი. ეს მისთვის უსაზღვრო სულიერი ტკივილი იყო, აგრიპინასთან ღრმა გრძნობით იყო დაკავშირებული, იულია არ მოსწონდა თავისი ზნეობით,  ახსოვდა, რომ ჯერ კიდევ პირველი ქმრის დროს როგორ ეძებდა მასთან სიახლოვეს, და ამაზე ლაპარაკობდნენ კიდეც ყველგან. აგრიპინაზე გაშორების შემდეგაც დარდობდა; მხოლოდ ერთხელ მოახერხა შეხვედროდა და ისეთი დაჟინებული და ცრემლიანი მზერით გააცილა ქალი, რომ მაშინვე მიიღეს ზომები, რომ თვალში აღარასოდეს მოხვედროდა. იულიასთან თავიდან გაგებით ცხოვრობდა, მაგრამ მერე სულ უფრო და უფრო შორს ეჭირა მისგან თავი. ხოლო მას შემდეგ, რაც შვილი აღარ ჰყავდათ, ცალკეც კი ეძინა. ეს შვილი დაიბადა აკვილაში და ჯერ კიდევ მცირეწლოვანი გარდაიცვალა. თავის ძმა დრუზუსი გერმანიაში დაკარგა, იმის გვამი მან ჩამოასვენა რომში და მთელი გზა ფეხით მოდიოდა წინ. სამოქლაქო მოღვაწეობა იმით დაიწყო, რომ ავგუსტის თანდასწრებით რამდენიმე პროცესზე იცავდა მეფე არქელაუსს, ტრალის და თესალიის მცხოვრებთ. სენატის წინაშე მხარი დაუჭირა ქალაქების  ლაოდიკეას, თიატირას და ხიოსის თხოვნას, რომლებიც მიწისძვრით დაზარალდნენ და შველას ითხოვდნენ. ფანიუს ცეპიონს სახელმწიფოს ღალატისათვის უჩივლა სასამართლოში, რომელმაც ვარონ მურენასთან ერთად შეთქმულება დაგეგმა ავგუსტუსის წინააღმდეგ და მიაღწია მის დასჯას. იმავდროულად ორ დავალებას ასრულებდა: პურის ჩამოტანაზე, რომელიც უკვე შემოჰკლებოდათ და ეგრასტულების მოკვლევაზე მთელ იტალიაში, რომლის პატრონებმაც საერთო სიძულვილი დაიმსახურეს იმით, რომ მარტო თავისუფალ მოქალაქეებს კი არ იჭერდნენ და მალავდნენ, არამედ იმათაც, ვინც სამხედრო სამსახურს გაურბოდა. სამხედრო სამსახური კანტაბრიის ლაშქრობაში დაიწყო ჯარის ტრიბუნად. მერე უმეთაურა რომის ჯარის ლაშქრობას აღმოსავლეთში, არმენიის სამეფო ტიგრანს დაუბრუნა და თავის ბანაკში, მხედარმთავრის ტრიბუნის წინ დიადემაც დაადგა. მანვე მიიღო დროშები, რომლებიც მარკუს კრასუსს წაართვეს პართელებმა. მერე, დაახლოებით ერთი წელიწადი მართავდა ბანჯგვლიან გალიას, რომელიც მშვიდი არ იყო ბელადების უთანხმოებისა და ბარბაროსების თავდასხმების გამო. ამის მერე აწარმოებდა ომს რეტებთან და ვინდელიკებთან, მერე პანონიელბთან, ბოლოს გერმანელებთან. რეტიის ომში მან დაიმორჩილა ალპური ტომები, პანონიისაში ბრევკები და დალმატიელები, გერმანიისაში ტყვედ ჩაიგდო ორმოცი ათასი კაცი, გადაასახლა გალიაში და რაინის სანაპიროს გასწვრივ მიწები გამოუყო. ამ გამარჯვებებისათვის დედაქალაქში შევიდა ოვაციით და ეტლით, ხოლო მანამდე, ზოგიერთის ცნობით, დაჯილდოვდა ტრიუმფალური სამშვენისებით  ახალი ჯილდოთი, რომელიც მანამდე არავის მიეღო. კვესტორის, პრეტორის და კონსულის თანამდებებს იკავებდა ვადაზე ადრე და თითქმის შეუწყვეტლად. მერე, ცოტა ხნის შემდეგ, მიიღო მეორე კონსულობა და ტრიბუნის ხელისუფლება ხუთი წლით. მაგრამ ამ წარმატებების ნაკადში, წლებისა და ძალების გაფურჩქვნისას მოულოდნელად გადაწყვიტა, საქმეებს ჩამოშორებოდა და სადმე გადაკარგულიყო. შესაძლოა, ამისკენ უბიძგა ცოლისადმი ზიზღმა, რომლის არც დადანაშაულება შეეძლო, არც გაგდება, მაგრამ მეტის მოთმენაც აღარ შეეძლო. შესაძლოა, ეს იყო სურვილი, რომში სიძულვილი არ გამოეწვია თავისი მოუშორებლობით და წასვლით განემტკიცებინა, სულაც გაეზარდა თავისი გავლენა იმ დროისათვის, როცა კეისარს დასჭირდებოდა მისი სამსახური. ზოგიერთის აზრით, რაკი ხედავდა ავგუსტუსის წამოზრდილ შვილიშვილებს, თავისი ნებით დაუთმო სახელმწიფოში მეორე კაცის ადგილი და მდგომარეობა, რომელიც ასე დიდხანს ეკავა,  ამაში მარკუს აგრიპას მაგალითს მიბაძა, რომელიც მარკუს მარცელუსის სახელმწიფო საქმეებთან დაახლოების კვალობაზე მითილენაზე გადასახლდა, რათა თავისი იქ ყოფნით საქმეში ხელი არ შეეშალა და არ დაემცირებინა მისი მნიშვნელობა. შემდეგში ტიბერიუსი თავადაც მიუთითებდა ამ მიზეზზე. მაგრამ მაშინ სახელმწიფო საქმეებისგან დაღლისა და დასვენების მიზეზით ითხოვა გაშვება. არც დედის მუდარამ, არც მამობილის სენატში ჩივილმა, რომ მიტოვებას უპირებენ, არ შეაყოვნა. ხოლო უფრო დიდი წინააღმდეგობას რომ წააწყდა, ოთხი დღე შიმშილობდა. ბოლოს და ბოლოს, წასვლაზე თანხმობას რომ მიაღწია, მაშინათვე ოსტიისკენ გასწია, რომში დატოვა ცოლი და შვილი, სიტყვა არ დასცდენია არც ერთ გამცილებელთან და მხოლოდ რამდენიმე გადაკოცნა გამოთხოვებისას.ოსტიიდან კამპანიის სანაპიროს გაყოლებით გაცურა. აქ შეაყოვნა ავგუსტუსის ავადმყოფობის ცნობამ; მაგრამ რაკი ხმები დაირხა, თითქოს იმიტომ არ ჩქარობს, რომ ეგებ აღსრულდეს ყველაზე თამამი მისი იმედებიო, ქარიშხლით აღელვებულ ზღვას მისცა თავი და, ბოლოს, როდოსში ჩააღწია. ამ კუნძულის სილამაზე და ჯანსაღი ჰაერი ჯერ კიდევ მაშინ მოეწონა, როცა არმენიისკენ მიმავალმა იქ ჩაუშვა ღუზა. აქ უბრალო მოქალაქესავით ცხოვრობდა, პატარა სახლით და ოდნავ მოზრდილი შვილით კმაყოფილდებოდა. ულიკტოროდ და მაცნეს გარეშე გიმნასიაში დასეირნობდა და ადგილობრივ ბერძნებს თანასწორივით მიმართავდა. ერთხელაც, დილით დამდეგი დღის საქმესაკეთებელზე რომ ფიქრობდა, თქვა: ისურვებდა, მოენახულებინა ყველა ავადმყოფი ქალაქში. იქ დამსწრეებმა არასწორად გაუგეს, და გამოიცა ბრძანება, ყველა ავადმყოფი ქალაქის პორტიკში მოეყვანათ და დაეწვინათ იმის მიხედვით, ვის რა ავადობა სჭირდა. ამ მოულოდნელობით განაწყენებულმა ტიბერიუსმა აღარ იცოდა, როგორ მოქცეულიყო, და ბოლოს, ყველას ჩამოუარა, ყველას ბოდიში მოუხადა შეწუხებისთვის, ვინ როგორი საწყალი და უცნობიც არ უნდა ყოფილიყო. მხოლოდ ერთხელ, მეტად არა, ნახეს, როგორ გამოავლინა თავისი ტრიბუნის ძალაუფლება. მუდმივად ესწრებოდა ფილოსოფიურ სკოლებს და წაკითხვებს; და როცა ერთხელ სიტყვაძუნწ ბრძენთა შორის უსასტიკესი კამათი ატყდა, ეს ჩაერია, მაგრამ მოკამათეებიდან ვიღაცამ მაშინვე გამოლანძღა მოწინააღმდეგეთა მხარდაჭერისათვის. მაშინ შეუმჩნევლად დაბრუნდა შინ, მერე კი, ლიკტორების თანხლებით მოულოდნელად დაბრუნებულმა, გამომცხადებლის პირით სასამართლოში მისცა მოკამათე და მისი ციხეში ჩაგდებაც ბრძანა. არ გაუვლია დიდ დროს, როცა შეიტყო, რომ თავისი ცოლი იულია ბრალდებულია გარყვნილობისა და მრუშობისათვის, და რომ ავგუსტუსმა მისი სახელით, გაცილება დაუდგინა. გაახარა ამ ცნობამ, მაგრამ მაინც თავის მოვალეობად ჩათვალა, რამდენადაც შეეძლო, მამის წინაშე იმის შვილს გამოქომაგებოდა არაერთგზის გაგზავნილ წერილებში, ხოლო იულიას დაუტოვა ყველა საჩუქარი, რაც მიუცია, თუმცა ის ამას არ იმსახურებდა. ამ დროისათვის მისი ტრიბუნის ძალაუფლების ვადა ამოიწურა. მაშინ აღიარა, რომ თავისი წასვლით სურდა, რომ გაიუსის და ლუციუსის მეტოქეობაზე საყვედურებს მორიდებოდა, ახლა კი ამ ეჭვმა გაიარა, გაიუსი და ლუციუსი დავაჟკაცდნენ, სახელმწიფოში მათ მეორე ადგილს არაფერი ემუქრება, და ითხოვს, ბოლოს, ნათესავების ნახვის უფლებას, რომლებიც მოენატრა. მაგრამ უარი მიიღო. უფრო მეტიც, გამოუცხადეს, რომ თავი დაანებოს ყოველგვარ ზრუნვას ნათესავებზე, რომლებიც ასეთი ხალისით მიატოვა. ასე უწადინოდ დარჩა როდოსზე, დედის დახმარებით ძლივს მიაღწია იმას, რომ სირცხვილის დასამალად ავგუსტუსის ელჩი მაინც დარქმეოდა. ახალა არა მხოლოდ კერძო პირად, არამედ დევნილ და გულმოფართხალე კაცად ცხოვრობდა. კუნძულის სიღრმეში გადავიდა, რათა ჩამოსულების მხრიდან პატივისცემის ნიშნებს დამალვოდა; მომსვლელი კი ბევრი იყო, რაკი არც ერთი სამოქალაქო თუ სამხედრო ნაცვალი, საითაც არ უნდა გაევლოთ, შემთხვევას არ გაუშვებდა ხელიდან, რომ როდოსს არ სწვეოდა. მაგრამ უფრო მნიშვნელოვანი მიზეზები ჰქონდა ასაღელვებლად. როცა სამოსზე იმგზავრა, რათა აღმოსავლეთის ნაცვლად დანიშნული თავისი გერი, გაიუსი ენახა, იმისი თანამგზავრისა და ხელმძღვანელის, მარკუს ლოლიუსის მიერ შთაგონებული გაუცხოება შეატყო. ისიც იეჭვეს, რომ მისგან დავალებულ ცენტურიონებს, როცა ისინი ბანაკში ბრუნდებოდნენ შვებულებიდან, აძლევდა ორაზროვან წერილებს სხვადასხვა პირებისათვის. როგორც ჩანს, აჯანყებისთვის აქეზებდა. ავგუსტუსისგან ეს რომ გაიგო, დაიწყო მოთხოვნა, რომ ნებისმიერი ფენის კაცი მიემაგრებინათ მისთვის, სიტყვების და საქციელების სამეთვალყუროდ.ცხენითა და იარაღით ჩვეულებრივ ვარჯიშს თავი დაანება, უარი თქვა მშობლიურ ტანსაცმელზე, ბერძნული ლაბადა და სანდლები ჩაიცვა, და ასე იცხოვრა თითქმის ორი წელიწადი, ყოველ დღეს უფრო შეზიზღებულმა და აუტანელმა. ნემავსუსის მცხოვრებლებმა მისი ქანდაკებები და ბიუსტები გაანადგურეს, ხოლო რომში, როცა მეგობრულ სუფრაზე მასზე ჩამოვარდა სიტყვა, ერთი სტუმარი წამოვარდა და დაუფიცა გაიუსს, რომ თუკი უბრძანებს, ახლავე წავა როდოსზე და იქიდან „გადასახლებულის“ თავს ჩამოუტანს. „გადასახლებულს“ ეძახდნენ.ამის შემდეგ მხოლოდ შიშმა კი არა, პირდაპირმა საფრთხემ აიძულა ტიბერიუსი დედის დახმარებითა და დიდი ხვეწნამუდარით უკან დაბრუნების უფლება გამოეთხოვა. წარმატების მიღწევაში ბედნიერი შემთხვევა დაეხმარა. ავგუსტუსმა მტკიცედ გადაწყვიტა, ამ საქმეზე თავისი უფროსი შვილის სურვილის გარეშე გადაწყვეტილება არ მიეღო. ის კიდევ დამდურებული იყო მარკუს ლოლიუსთან და ადვილად დაუთმო მამინაცვლის თხოვნებს. და აი, გაიუსის თანხმობით, ტიბერიუსს დაბრუნების ნება მისცეს, მაგრამ იმ პირობით, რომ მონაწილეობა არ მიეღო სახელმწიფო საქმეებში. წასვლიდან მერვე წელს დაბრუნდა, მომავლის დიდი იმედებით იკვებებოდა. წინასწარმეტყველებები და ნიშნები პატარობიდანვე მხარს უმაგრებდნენ მის იმედებს. ჯერ კიდევ როცა ლივია იმაზე ფეხმძიმედ იყო და სხვადასხვანაირი მკითხაობით ცდილობდა გაეგო, ბიჭი ეყოლებოდა თუ გოგო, კვერცხებზე დამჯდარ კრუხს ერთი ცალი ამოაცალა და მსახურებთან ერთად მორიგეობით ათბობდა ხელებში; და იმ კვერცხიდან გამოიჩეკა მამალი წარმოუდგენელი სიდიდის ბიბილოთი. ხოლო როგორც კი დაიბადა, ასტროლოგმა სკრიბონიუსმა უწინასწარმეტყველა დიდი მომავალი და მეფის ძალაუფლება, მაგრამ მეფის ნიშნების გარეშე; მაშინ ხომ კეისრების ძალაუფლება ცნობილი არ იყო. როცა პირველ ლაშქრობაში წავიდა და მაკედონიის გადავლით თავისი ჯარი მიჰყავდა სირიაში, ფილიპების წინ უცებ თავისით იფეთქა ცეცხლმა სამსხვერპლოებზე, ადრე რომ აეშენებინათ გამარჯვებადაბედებულ ლეგიონებს. მერე, ილირიკუმის გზაზე დამდგარმა, პატავიუმის მახლობლად ორაკული გერიონი მოინახულა, და ამოუვიდა მითითება, რომ თავის შეკითხვებზე პასუხისათვის ოქროს კოჭები აპონუსის წყაროში ჩაეყარა, და როცა ეს გააკეთა კიდეც, კოჭები ყველაზე ბედნიერ ციფრებზე დაჯდა  მათი დანახვა ახლაც შეიძლება იმ წყაროს კამკამა წყალში. როდოსიდან რომში დაბრუნებამდე რამდენიმე დღით ადრე, მისი სახლის სახურავზე არწივი დაჯდა, ადრე რომ არასოდეს ენახათ კუნძულზე. ხოლო იმ დღის წინა დღეს, როცა თავის დაბრუნებაზე შეიტყო, ტანსაცმლის ჩაცმისას მოეჩვენა, რომ ტუნიკას ცეცხლი მოედო. ასტროლოგმა თრასილუსმა, რომელიც თავისთან ჰყავდა ხელოვნებაში გამოცდილების გამო, შორს როგორც კი შეამჩნია ხომლადი, მაშინვე თქვა, რომ კარგი ცნობები მოაქვს. ეს ყველაზე დიდი გამოცდა იყო მისთვის, რადგან ტიბერიუსი რაკი ხედავდა, რომ მისი წინასწარმეტყველებების მიუხედავად, საქმეები ცუდად მიდის, გადაწყვიტა, რომ ეს მატყუარაა, რომელსაც მიამიტად გაანდო თავისი საიდუმლოებები, და სწორედ ამ დროს მისი გადაგდება უნდოდა ზღვაში.რომში დაბრუნებისთანავე ხალხს თავისი შვილი დრუზუსი წარუდგინა, თავად კი მაშინვე გადასახლდა კარინაში მდებარე პომპეუსის სახლიდან ესკვილინზე, მეცენატის ბაღებში. აქ კი სრულ სიმშვიდეს მიეცა და მხოლოდ პირადი საზრუნავით შემოიფარგლა, თავისუფალი იყო საზოგადოებრივი საქმეებისგან. მაგრამ არ გაუვლია სამ წელიწადს, რომ გაიუსი და ლუციუსი დაიღუპნენ. მაშინ ტიბერიუსი ნაშვილები იქნა ავგუსტის მიერ და თან გარდაცვლილების ძმასთან, მარკუს აგრიპასთან ერთად, მაგრამ წინასწარ უნდა ეშვილებინა თავისი ნათესავი გერმანიკუსი. ამის მერე არაფერში აღარ გამოსულა, როგორც ოჯახის მამა და დაკარგული უფლებების დაბრუნება არ მოუნდომებია, არ არიგებდა საჩუქრებს, არ ათავისუფლებდა მონებს, არც მემკვიდრეობებს ღებულობდა, არც საჩუქრებს, გარდა მამის ნებართვით გათვალისწინებულისა. ამ დროიდან ტიბერიუსის ასამაღლებლად არაფერი გამორჩენიათ, განსაკუთრებით, აგრიპას განდგომისა და გადასახლების მერე, როცა ტიბერიუსი ერთადერთ მემკვიდრედ დარჩა. კვლავ მიიღო ტრიბუნის ძალაუფლება ხუთი წლით. დაავალეს გერმანიის დამორჩილება; პართელ ელჩებს, ავგუსტუსთან რომში მოლაპარაკების შემდეგ, დავალებული ჰქონდათ, პროვინციაში ხლებოდნენ. და როცა ილირიკუმის გასვლის ცნობა მოვიდა, ეს ომიც იმას ანდეს,  ყველაზე მძიმე რომაელებისთვის გარეშე მტერთან, ოღონდ პუნიკური ომების შემდეგ. თხუთმეტი ლეგიონითა და ამდენივე დამხმარე ჯარით სამი წელიწადი მოუწია ომი ყველანაირ სირთულეში და სანოვაგის უკიდურესი უკმარისობისას.        არაერთხელ იძახებდნენ უკან, მაგრამ ჯიუტად განაგრძობდა ომს, იმის შიშით, რომ ძლიერი და ახლოში მყოფი მტერი, როგორც კი მოპირდაპირის დათმობას ნახავს, თავდასხმაზე გადმოვა. და ამ სიჯიუტისთვის უხვად დაჯილდოვდა,  მთელი ილირიკუმი, იტალიიდან და ნორიკიდან თრაკიამდე და მაკედონიამდე და მდინარე დანუბიადან ადრიატიკის ზღვამდე გადაჭიმულა, დაიქვემდებარა და მორჩილებაში მოიყვანა.მის დიდებას უფრო მეტად განადიდებდნენ გარემოებები. დაახლოებით, სწორედ ამ დროს გერმანიაში დაიღუპა კვინტილიუს ვარუსი სამი ლეგიონით, და ეჭვი აღარავის ეპარებოდა, რომ გამარჯვებული გერმანელები შეუერთდებოდნენ პანონელებს, ამაზე უწინ ილირიკუმი რომ არ ყოფილიყო დამორჩილებული. ამისათვის დაუნიშნეს ტრიუმფიც და სხვა სასახელო ჯილდოები. ზოგიერთი წინადადებას იძლეოდა, მიეღო ზედწოდება „პანონელი“, სხვები  „დაუმარცხებელს“, დანარჩენები  „კეთილღირსეულს“ სთავაზობდნენ. მაგრამ მეტსახელს ვეტო დაადო ავგუსტუსმა და კიდევ ერთხელ დაპირდა, რომ ტიბერიუსი კმაყოფილი იქნება იმ სახელითაც, რომელსაც მემკვიდრეობით მიიღებს მამის სიკვდილის შემდეგ. ხოლო ტრიუმფი თავად გადადო, რაკი რომი ისევ გლოვობდა ვარუსს. ამის მიუხედავად, დედაქალაქში მაინც კონსულის ტოგით და დაფნის გვირგვინით შევიდა. სეპტაში სენატის თვალწინ ამაღლებულ ადგილზე ავიდა და ორ კონსულს შორის დაიკავა ადგილი, ავგუსტუსის გასწვრივ. იქიდან რომ მიესალმა ხალხს, მერე ტაძრისკენ გასწია და ყველა მიაცილებდა.მომდევნო წელს კიდევ წავიდა გერმანიაში. იცოდა, რომ ვარუსის დამარცხების მიზეზი მხედართმთავრის წინდაუხედავობა და არხეინობა იყო. ამიტომ საბჭოს გადაწყვეტილების გარეშე არაფერს აკეთებდა,  ყოველთვის მხოლოდ საკუთარ თავზე დანდობილი, თავისნათქვამა კაცი ახლა პირიქით, თავის სამხედრო ჩანაფიქრებს უზიარებდა უამრავ დაახლოებულს. ამიტომაც უჩვეულო სიფხიზლეს იჩენდა. რაინზე გადასვლისთვის რომ ემზადებოდა, ზუსტად განსაზღვრა, თან რა უნდა წაეღოთ მარაგიდან, მერე თავად იდგა ნაპირთან და თითოეულ საზიდარს ამოწმებდა, რომელიმეში რამე ზედმეტი ხომ არ იყო, რაც დადგენლი არ ჰქონდა. ხოლო რაინს გაღმა ისეთ ცხოვრებას ეწეოდა, რომ ჭამდა ბალახზე მჯდომარე, ხშირად უკარვოდ ეძინა, ყველა განკარგულებას მეორე დღისთვის და ყველა განსაკუთრებულ დავალებას წერილობით იძლეოდა, შეხსენებითურთ, რომ ნებისმიერი გაუგებრობისას მხოლოდ პირადად მისთვის მიემართათ და დროს მნიშვნელობა არ ჰქონდა, თუნდაც ღამით.ჯარში წესრიგს დიდი სიმკაცრით იცავდა. დასჯაწახალისების ძველი ხერხი აღადგინა. ერთი ლეგიონის მეთაურს იმიტომ აჰყარა წოდება, რომ იმან რამდენიმე ჯარისკაცი გააყოლა მდინარის გაღმა, სანადიროდ წასულ თავის აზატს. ბრძოლაში არასოდეს ენდობოდა ბედსა და შემთხვევას. და მაინც ბრძოლას უფრო მეტი ხალისით იღებდა, თუკი წინა ღამეს, მუშაობისას თავისით გადაიღუნებოდა სანთელი და ისე ჩაქრებოდა. ამბობდა, რომ ეს ნიშანი მისი წინაპრების მიერ არის გამოცდილი ყველა ომში და ამისი სჯერა. სხვათა შორის, თავის ამ წარმატებებში კინაღამ დაიღუპა რომელიღაც ბრუკტერის ხელით,  იმან ტიბერიუსის ამალაში შემოაღწია, მაგრამ მღელვარებამ გასცა და წამებისას აღიარა დანაშაულებრივი ჩანაფიქრი. ორი წლის შემდეგ გერმანიიდან რომში რომ დაბრუნდა, ტიბერიუსმა იზეიმა გადადებული ტრიუმფი ლეგატების თანხლებით, მისი დაჟინებული მოთხოვნით რომ დააჯილდოვეს ტრიუმფალური სამშვენისებით. მაგრამ მანამდე, ვიდრე კაპიტოლიუმისკენ გადაუხვევდა, ეტლიდან ჩამოვიდა, მუხლი მოიყარა მამის წინაშე, ზეიმს რომ მეთაურობდა. პანონის ბელადი ბატონი გულუხვად დააჯილდოვა და რავენაში გაისტუმრა იმაზე მადლობის ნიშნად, რომ იმან ერთხელ საშუალება მისცა თავისი ჯარიანად მშვიდობიანად გამოეღწია ალყაშემოტყმული ვიწრობიდან. მერე ხალხისთვის ათას მაგიდაზე სადილი გამართა და თითოეულს სამასსამასი სესტერცი დაურიგა. სამხედრო ალაფის ხარჯით ღმერთებს თანხმობის ტაძარი უძღვნა, მერე კი კასტორის და პოლუქსის ტაძარიც, თავისი და თავისი ძმის სახელით.ცოტა ხნის შემდეგ კონსულებმა შეიტანეს კანონი, რომ ავგუსტუსთან ერთად ემართა პროვინციები და ეწარმოებინა აღწერები. შესწირა ხუთწლიანი მსხვერპლი და გაემართა ილირიკუმში, მაგრამ გზიდან უკან გამოიძახეს. ავგუსტუსს უკვე ძალაგამოცლილს მიუსწრო, მაგრამ ჯერ კიდევ ცოცხალს და მთელი დღე მარტო იყო მასთან. მე ვიცი, არის ერთი მოარული ამბავი, რომ თითქოს ტიბერიუსთან საიდუმლო ლაპარაკის შემდეგ, როცა ის წავიდა, მესაწოლეებმა გაიგონეს ავგუსტუსის ხმა: „ბედკრულო რომაელო ხალხო, რა ზოზინა ყბებში ხარ ჩავარდნილი!“ არც ის არის უცნობი ჩემთვის, რომ ზოგიერთი განცხადებით, ავგუსტუსი ღიად და და დაუფარავად აძაგებდა ტიბერიუსის დაუნდობელ ხასიათს; რომ მისი მიახლოებისას არაერთხელ გაუწყვეტია მეტად მხიარული ანდა მოსულელო ლაპარაკი; რომ მის შვილად აყვანაზე დათანხმდა ცოლს ჯიუტი ხვეწნის შემდეგ და, შესაძლოა, ამაო იმედით, რომ ამნაირი მემკვიდრის გამო ხალხი მასზე იდარდებდა. და მაინც, არ შემიძლია, დავიჯერო, რომ ასეთი უფრთხილესი და წინდახედული მმართველი ამ საპასუხისმგებლო საქმეში ასე დაუფიქრებლად მოიქცა. არა, მე ვფიქრობ, რომ მან აწონდაწონა ტიბერიუსის ყველა ღირსება და ნაკლი, და მიხვდა, რომ ღირსება მეტია, მით უმეტეს, რომ ხალხის წინაშე დადო ფიცი, რომ სახელმწიფოს კეთილდღეობისათვის ეშვილებინა ტიბერიუსი; და წერილებშიც რამდენჯერმე ახსენებს, როგორც გამოცდილ მხედართმთავარს და რომაელი ხალხის ერთადერთ დასაყრდენს. ერთზეც და მეორეზეც მაგალითებს მოვიყვან ამ წერილებიდან.  „ჯანმრთელად იყავ, ჩემო უსაყვარლესო ტიბერიუს, გისურვებ ბედნიერად გებრძოლოს ჩემთვის და მუზებისთვის. ჯანმრთელად იყავ, ჩემო უსაყვარლესო ტიბერიუს და, ჩემს ბედნიერებას გეფიცები, უმამაცესი ვაჟკაცო და კეთილსინდისიერო მხედართმთვარო“. „მე შემიძლია, მხოლოდ შევაქო შენი მოქმედებები ზაფხულის ლაშქრობაში, ძვირფასო ტიბერიუს. მშვენივრად მესმის, რომ ამდენ სირთულეში და ჯარისკაცების სრულ დაუდევრობაში შეუძლებელია უფრო გონივრული მოქმედება, ვიდრე შენი. ყველა, ვინც კი შენთან იყო, ადასტურებს, რომ შენზე შეიძლება ითქვას ამ ლექსის სიტყვები: ის, ვინაც თავის დაყოვნებით ქვეყანა იხსნა. „მიწევს თუ არა, რომ ვიფიქრო რამე მნიშვნელოვანზე, მიწევს თუ არა, რამეზე გავბრაზდე, ვფიცავარ, მენატრება ჩემი ძვირფასი ტიბერიუსი და ვიხსენებ ჰომეროსის სახელგანთქმულ სტრიქონებს: თუ ეგ ჩემი თანამგზავრია, აგიზგიზებულ ცეცხლიდანაცდავბრუნდებით: ასე მარჯვეა მაგის ჭკუა გამონაგონზე.„როცა ვკითხულობ და მესმის, შენ როგორ გახდი დაუსრულებელი შრომისგან, ღმერთმა დამლახვროს, თუ შენს გამო მთელი სხეულით არ ვკანკალებდე! გემუდარები, თავს გაუფრთხილდი. თუკი მე და დედაშენი გავიგებთ, რომ ცუდად ხარ, ეს დაგვხოცავს, და რომაელი ხალხის მთელი სიძლიერე საფრთხეში აღმოჩნდება. ჯანმრთელად ვარ თუ არა, დიდი მნიშვნელობა აქვს, თუ შენ კარგად არ იქნები? ღმერთებს ვთხოვ, რომ დაგიცვან ჩვენთვის და გამოგიგზავნონ ჯანმრთელობა ახლაც და სამუდამოდაც, თუკი საბოლოოდ არ მოსძულებიათ რომაელი ხალხი“. ავგუსტუსის სიკვდილს საიდუმლოდ ინახავდა, სანამ ახალგაზრდა აგრიპა არ მოაკვდინეს. მოკლა დაცვისთვის მიმაგრებულმა ჯარის ტრიბუნმა, რაკი ამის შესახებ ბრძანება წერილით მიიღო. უცნობი იყო, დატოვა თუ არა ეს წერილი მომაკვდავმა ავგუსტუსმა, რათა მისი სიკვდილის მერე არეულობის მიზეზი არ ყოფილიყო; ანდა, ეს წერილი ავგუსტუსის სახელით უკარნახა ლივიამ, ტიბერიუსისთვის გაგებინებით ან შეუტყობინებლად. თავად ტიბერიუსმა, როცა ტრიბუნმა მოახსენა, რომ ბრძანება შესრულებულია, გამოაცხადა, რომ ასეთი ბრძანება არ გაუცია და მკვლელმა სენატის წინაშე უნდა აგოს პასუხი. რასაკვირველია, ტიბერიუსს უნდოდა, პირველ ხანებში გაქცეოდა საერთო სიძულვილს, მერე ეს საქმე მალევე მიფუჩეჩდა და მიივიწყეს კიდეც.ტრიბუნის ძალაუფლებით მოიწვია სენატი და აპირებდა, სიტყვით მიემართა მისთვის, მაგრამ, თითქოს მწუხარებას ვერ მოერია, ქვითინით წამოიძახა,  აჯობებდა, რომ არა მხოლოდ ხმა, არამედ სიცოცხლეც წართმეოდა, და სიტყვა წასაკითხად შვილს გასაცა, დრუზუსს. მერე ავგუსტუსის ანდერძი შემოიტანეს. მიმაგრებულ მოწმეთაგან კურიაში მხოლოდ სენატორთა ფენის წარმომადგენლები დაუშვა, დანარჩენს თავისი ბეჭდები შემოსასვლელის წინ უნდა დაემოწმებინა. გააზატებულის ხმით წაკითხული ანდერძი ამ სიტყვებით იწყებოდა: „რაკი ულმობელმა ბედისწერამ ჩემი შვილები, გაიუსი და ლუციუსი წამართვა, დაე, ჩემი მემკვიდრე ორი მესამდით იყოს ტიბერიუს კეისარი“. ამით განმტკიცდა იმათი ეჭვი, ვინც ფიქრობდა, რომ ტიბერიუსი თავის მემკვიდრედ აღიარა უფრო აუცილებლობით, ვიდრე კეთილი ნებით, თუკი მალევე ვერ შეიკავა თავი ამისთანა შესავლისგანო“.თუმცა გადაწყვიტა, უმაღლესი ხელისუფლება უყოყმანოდ მიიღო და გამოეყენებინა მაშინათვე; თუმცა ბატონობის საწინდრად და ნიშნად უკვე დაიყენა შეიარაღებული დაცვა; სიტყვებით დიდხანს უარყოფდა ძალაუფლებას, ყველაზე უსირცხვილო კომედიას თამაშობდა. ხან საყვედურით ეტყოდა მეგობრებს, რომ არ იციან, ძალაუფლება როგორი ურჩხულია, ხანაც ორაზროვანი პასუხებით და ეშმაკური ყოყმანით გაუგებრობის დაძაბულობაში ჰყავდა სენატორები, მუხლებზე დაჩოქილები რომ ევედრებოდნენ. ზოგიერთმა მოთმინებაც კი დაკარგა,  ვიღაცამ საერთო ხმაურში წამოიძახა: „ან მართოს და ან წავიდეს!“ სხვამ პირდაპირ გამოუცხადა,  სხვები აყოვნებენ იმის გაკეთებას, რასაც დაპირდებიან ხოლმე, ის კი აყოვნებს იმის დაპირებას, რასაც უკვე აკეთებს.ბოლოს, თითქოსდა უწადინოდ, მწარე ჩივილით უმძიმეს მონობაზე, რომელსაც კისრად სდებდნენ, მიიღო ხელისუფლება. მაგრამ იქვე სცადა, გაეჩინა იმედი, რომ ოდესმე გადადგებოდა,  აი, მისი სიტყვები: „მანამდე, ვიდრე არ მოგეჩვენებათ, რომ მოვიდა დრო, ჩემს სიბერესაც მისცეთ დასვენების უფლება“. მისი ყოყმანის მიზეზი იყო შიში იმ საფრთხეების წინაშე, რომლებიც ყოველი მხრიდან ემუქრებოდა: „მგელი მიჭირავს ყურებით“,  არაერთხელ უთქვამს. მართლაც, აგრიპას მონამ, სახელად კლემენტმა უკვე შეკრიბა არცთუ პატარა რაზმი, რათა შური ეძია თავისი ბატონისთვის; და ლუციუს სკრიბონიუს ლიბონი, კაცი დიდგვაროვანი, საიდუმლოდ ამზადებდა გადატრიალებას; და ჯარებშიც ერთბაშად იფეთქა ორმა ამბოხებამ, ილირიკუმში და გერმანიაში. ორივე არმია მეტისმეტ მოთხოვნებს აყენებდა, პირველ რიგში, ჯამაგირის პრეტორიელებთან გათანაბრებას; ხოლო გერმანიის ჯარი კი არ აღიარებდა მმართველს, რომელიც მათი დაყენებული არ იყო და, მიუხედავად მისი უარისა, მთელი ძალით მოუწოდებდნენ თავიანთ მეთაურ გერმანიკუსს ძალაუფლების ხელში ჩასაგდებად. სწორედ ამ საფრთხისა ეშინოდა ტიბერიუსს, როცა სენატს სთხოვდა, ერთი რომელიმე პროვინცია მიეცათ სამართავად, რადგან მთელი სახელმწიფოს მართვა ერთ კაცს არ შეუძლია უამხანაგოდ.თავიც კი მოიავადმყოფა, რათა გერმანიკუსი მშვიდად დალოდებოდა სწრაფ მემკვიდრეობას, ანდა, ყოველ შემთხვევაში, მმართველობაში მონაწილეობას. აჯანყებები რომ ჩააქრო, ეშმაკობით მოატყუა და ტყვედ ჩაიგდო კლემენტი. ხოლო ლიბონი ერთი წლის მერე მიჰგარა სენატს პასუხსაგებად, რაკი არ უნდოდა, მეტისმეტად მკაცრად დაეწყო თავისი მმართველობა. მანამდე კმაყოფილდებოდა სიფრთხილის ზომებით. მაგალითად, როცა ლიბონს სხვა პონტიფიკოსებივით მოჰქონდა მსხვერპლი, ბრძანებდა, რომ ქურუმის დანის მაგივრად ტყვიისა მიეცათ; ხოლო როცა იმან საიდუმლო ლაპარაკის უფლება სთხოვა, ტიბერიუსი დაეთანხმა მოლაპარაკებოდა გასეირნებისას, ოღონდ თავისი შვილის, დრუზუსის თანდასწრებით და, რომ მიდიოდა, სულ უჭერდა მარჯვენა ხელს, თითქოს ეყრდნობოდა ლიბონს. ბოლოს და ბოლოს, შიშს რომ დააღწია თავი, თავიდან კარგი მოქალაქესავით ეჭირა თავი და ლამის უფრო უბრალოდ, ვიდრე კერძო პირს. მრავალი უმაღლესი პატივიდან ცოტაოდენი და მოკრძალებულები მიიღო მარტო. როცა მისი დაბადების დღე პლებეების თამაშებს დაემთხვა, ძლივს დათანხმდა, ეს აღენიშნათ ზედმეტი ეტლით ცირკის რბოლებზე. კრძალავდა, მისთვის მიეძღვნათ: ტაძრები, ქურუმები, სიწმინდისმსახურნი. ქანდაკებების და პორტრეტების დადგმის უფლებას განსაკუთრებული დაშვებით და იმ პირობით იძლეოდა, რომ ისინი ღმერთების გამოსახულებებთან კი არა, არამედ ტაძრის სამშვენისებში მდგარიყო.აკრძალა, მის საქმეების ერთგულებაზე დაეფიცათ; აკრძალა, სექტემბრისთვის დაეძახათ „ტიბერიუსი“, ხოლო ოქტომბრისთვის  „ლივია“. უარყო: იმპერატორის წოდება, სამშობლოს მამის ზედწოდება, მუხის გვირგვინი კარზე. ავგუსტუსის სახელსაც კი, თუმცა მემკვიდრეობით მიიღო, მეფეებთან და მმართველებთან მიწერილ წერილებში იყენებდა. ამ დროიდან კონსულობა მიიღო მხოლოდ სამჯერ: ერთხელ რამდენიმე დღით, მეორედ სამი თვით და მესამედ  დაუსწრებლად, მაისის იდებამდე.პირმოთნეობა ისე ეჯავრებოდა, რომ თავის ტახტრევანთან სენატორებს არ უშვებდა არც მისასალმებლად, არც საქმეებზე. როცა ერთი კონსულარი მიტევებას სთხოვდა და ფეხებში ჩაუვარდა, ისე გადახტა უკან, რომ გულაღმა დაეცა. როცა ლაპარაკში და ვრცელ სიტყვებში ლიქნას გაიგებდა, დაუყოვნებლივ აწყვეტინებდა მოლაპარაკეს, გალანძღავდა და იქვე შეუსწორებდა. როცა ვიღაცამ მიმართა: „ხელმწიფევ“, მაშინვე გამოაცხადა, რომ აღარ ეწყენინებინათ ასე. სხვა ვიღაცა მის საქმეებს „წმინდას“ ეძახდა და ირწმუნებოდა, რომ სენატს მიმართავს ტიბერიუსის ნებით. მაშინვე შეუსწორა და აიძულა „ტიბერიუსის ნების“ მაგივრად, „ტიბერიუსის რჩევით“ და „წმინდას“ ნაცვლად „მნიშვნელოვანი“ ეთქვა. მაგრამ უპატივცემლობას, ბოროტსიტყაობას, შეურაცხმყოფელ ლექსებს მოთმინებით და მშვიდად იტანდა, და ამაყად აცხადებდა, რომ თავისუფალ ქვეყანაში თავისუფალი უნდა იყოს აზრიც და სიტყვაც. ერთხელ სენატმა მისგან მოითხოვა გამოძიება ამგვარ დანაშაულობებზე და დამნაშავეებზე. უპასუხა: „ჩვენ ძალიან ცოტა თავისუფალი დრო გვაქვს, რომ ამ უსასრულო საქმეებში ჩავერთოთ. ამას თუ დაიწყებთ, სხვა აღარაფრის დრო აღარ დაგრჩებათ. ყველა თავის უსიამოვნო წვრილმანებში ჩაგითრევთ“. შემონახულია მისი ერთი სიტყვა სენატში, ღირსეული მოქალაქის საკადრისი: „თუკი ვინმე გაუგებრად გამომეხმაურება, მე ვეცდები ყველა ჩემი სიტყვა და საქმე გავაგებინო; თუკი გაჯიუტდა, მეც ზიზღითვე ვუპასუხებ“. ეს მით უფრო შესამჩნევი იყო, რომ თავად, სენატორებს როცა მიმართავდა, ცალცალკე თუ ერთად, თავისი პატივისცემით და თავაზიანობით ყოველგვარ მიღებულ საზღვრებს გადადიოდა. ერთხელ სენატში, კვინტუს ჰატერიუსთან კამათის შემდეგ, ასე მიმართა: „გთხოვ, მაპატიო, თუკი მე, როგორც სენატორი, შენს წინააღმდეგ მეტისმეტად მკვეთრად გამოვალ“. და მერე, მთელ კრებას გადახედა და დასძინა: „მე არაერთხელ მითქვამს და ვიმეორებ, მამა სენატორებო, რომ კეთილი და გონიერი მმართველი, რომლიც თქვენი მოვალეა ფართო და სრული ძალაუფლების გამო, ყოველთვის სენატის მსახური უნდა იყოს, ზოგჯერ მთელი ხალხისა და ხანდახან ცალკეული მოქალაქეებისაც. მე არ მრცხვენია ამის თქმა, რადგან თქვენი სახით მყავდა და მყავს ბატონები: კეთილებიც, სამართლიანებიცა და მოწყალეებიც“. რაღაც თავისუფლების მსგავსებაც კი დააწესა, სენატსა და თანამდებობის პირებს მათი ძველი დიდებულება და ძალაუფლება შეუნარჩუნა. არ იყო ისეთი საქმე, პატარა თუ დიდი, სახელმწიფო თუ კერძო, სენატისთვის რომ არ მოეხსენებინა: გადასახადებზე თუ მონოპოლიებზე, მშენებლობაზე თუ შენობის შეკეთებაზე, მეომრების შერჩევაზე და შესყიდვაზეც კი, ანდა ლეგიონების და დამხმარე ჯარის განლაგებაზე, იმაზეც კი, ვისთვის გაეგრძელებინათ მხედართმთავრობა თუ დაევალებინათ სასწრაფო ლაშქრობა. იმაზეც კი, თუ როგორ ეპასუხათ მეფეებისთვის იმათ გზავნილობებზე. ცხენოსნების ერთ მეთაურს, ბრალდებულს ძარცვაში და ძალადობაში, სენატის წინაშე აგებინა პასუხი. კურიაში მარტო შედიოდა, ხოლო როცა ერთხელ ტახტრევანით მიიყვანეს ავადმყოფი, მაშინვე გაუშვა მსახურები. როცა ზოგიერთ გადაწყვეტილებას მისი სურვილის წინააღმდეგ ღებულობდნენ, ამაზე არც კი ჩიოდა. თვლიდა, რომ დანიშნული მაგისტრები არ უნდა წასულიყვნენ რომიდან, რათა სულ მზად ყოფილიყვნენ თანამდებობის დასაკავებლად. ამის მიუხედავად, ერთ დანიშნულ პრეტორს სენატმა მისცა უფლება კერძო მოგზაურობაში წასულიყო ელჩის უფლებით. სხვა დროს შესთავაზა, რომ ის ფული, რომელიც ქალაქ ტრებიას ჰქონდა ნაანდერძევი გზების აღსადგენად გამოეყენებინათ. ამის მიუხედავად, მაინც ვერ შეძლო ანდერძის დამტოვებლის ნების შეცვლა. ერთხელ სენატს გადაწყვეტილება გამოჰქონდა და ორად იყო გაყოფილი, ტიბერიუსი შეუერთდა უმცირესობას, თუმცა მისთვის არავის მიუბაძავს. დანარჩენ საქმეებსაც ყოველთვის ჩვეულებრივი წესით აკეთებდა, თანამდებობის პირების საშუალებით. კონსულები ისეთი პატივისცემით სარგებლობდნენ, რომ ერთხელ აფრიკიდან გამოგზავნილები იმათთან ჩიოდნენ თავად ტიბერიუსზე, რომ იმ საქმის გადაწყვეტას აგვიანებდა, რაზეც გამოგზავნილები იყვნენ. და ეს საკვირველი სულაც არ არის, ყველა ხედავდა, როგო წამოუდგებოდა ხოლმე ფეხზე კონსულებს და როგორ უთმობდა გზას. კონსულარმხედარმთავრებს საყვედური უთხრა, რადგან ისინი არ გამოირჩეოდნენ თავიანთი საქმეებით სენატის წინაშე და იმისთვისაც, რომ სთხოვეს, მათი ჯარისკაცებისთვის ჯილდოები ტიბერიუსს გაენაწილებინა, თითქოს თავად არ ჰქონოდათ ამის უფლება. თუმცა ერთი პრეტორი შეაქო, რაკი იმან თანამდებობაზე მისვლისთანავე, ძველებური წესით, პატივი მიაგო თავის წინამორბედებს ხალხის წინაშე. ზოგიერთი დიდგვაროვანი პირის დამკრძალავ პროცესიას კოცონამდე მიაცილებდა. ასეთივე სიმშვიდე გამოიჩინა პატარა პირთა და საქმეთა გამოც. როდოსის ქალაქის მმართვლელებმა ერთხელ ოფიციალური წერილი გაუგზავნეს, ჩვეულებრივი დასკვნითი მინაწერის გარეშე, ისინი თავისთან გამოიძახა, მაგრამ სიტყვით კი არ უსაყვედურია, არამედ წერილი დაუბრუნა მინაწერისთვის და უკან გაისტუმრა. გრამატიკოსი დიოგენე მეცნიერულ კამათებს აწყობდა ხოლმე შაბათობით. ერთხელ ტიბერიუსი შეუფერბელ დროს მივიდა მის მოსასმენად, თუმცა იმან არ მიიღო და მონის პირით შემოუთვალა, შვიდ დღეში მისულიყო. შემდეგ, უკვე რომში დიოგენე თავად გამოჩნდა ტიბერიუსის კართან მისასალმებლად. მაგრამ ტიბერიუსი იმით დაკმაყოფილდა, რომ უბრძანა, შვიდი წლის მერე მოსულიყო. ნაცვლებს, რომლებიც ურჩევდნენ, პროვინციებისთვის გადასახადი მოემატებინა, წერილში უპასუხა, რომ კარგი მეცხვარე ცხვარს პარსავს, ტყავს კი არ აძრობს. თანდათან ყველას აგრძნობინებდა, რომ მმართველი იყო. დიდი ხნის განმავლობაში მისი საქციელი, თუმცა ცვალებადი იყო, მაგრამ ხშირად გამოხატავდა კეთილგანწყობას და ზრუნვას სახელმწიფოს კეთილდღეობაზე. თავიდან ჩაერეოდა ხოლმე, რათა აღეკვეთა თანამდებობების ბოროტად გამოყენება. მაგალითად, შეცვალა სენატის რამდენიმე გადაწყვეტილება. მაგისტრატებს ხშირად აძლევდა რჩევებს სასამართლოში გამოძიების დროს, ამისათვის მათ გვერდით ან საპირისპიროდ ჯდებოდა. და თუკი ხმა დაირხეოდა, რომ ვინმე მოპასუხე ქვებუდანობითა და ხრიკებით შეძლებდა სასჯელს გაქცეოდა, მოულოდნელად გამოდიოდა ან თავისი ადგილიდან, ანდა თავმჯდომარის ამაღლებულიდან და მოსამართლეებს კანონებს, ფიცსა და გასარჩევი დანაშაულის სიმძიმეს შეახსენებდა. ცდილობდა, შეეცვალა საზოგადოების ზნეობა, რომელიც სიზარმაცისგან ან მავნე ჩვეულებებისგან მერყეობდა. თეატრალურ წარმოდგენებზე და გლადიატორების ბრძოლებზე ხარჯები დააპატარავა, მსახიობებს ჯამაგირი დაუკლო და გლადიატორების რიცხვი შეამცირა. მწარედ ჩიოდა, რომ კორინთული ვაზები გაუგონარ ფასად იყიდებოდა და სამ ბარაბულში ერთხელ ოცდაათი ათასი გადაიხადეს; წინადადება წამოაყენა, ჭურჭლეულავეჯეულზე გასავალი შეემცირებინათ და სენატს დაავალა, ყოველ წელს მოეწესრიგებინა ბაზრის ფასები. დუქნებისთვის და სამიკიტნოებისთვის მკაცრად უნდა ემეთვალყურათ ედილებს, უფლება არ უნდა მიეცათ, ნამცხვარიც კი გამოედგათ გასაყიდად. და პირადი მაგალითით რომ დაენახვებინა მომჭირნეობა, თვითონ სადილებზე წინა დღის და ნაკლულ საჭმელებს მიატანინებდა ხოლმე, მაგალითად, ნახევარ ტახს, და ირწმუნებოდა, რომ გემოთი ნახევარი ტახი არაფრით განსხვავდება მთელისაგან. აკრძალა მისასალმებელი გადაკოცნები, ხოლო საჩუქრების გაცვლის ნება დართო მხოლოდ ახალ წელს. თავად მიღებულ საჩუქრებს ოთხმაგად აბრუნებდა, მაგრამ მთელი თვე რომ მოსვენებას აღარ მისცემდნენ ხოლმე, ვინც საჩუქრის მოტანა ვერ მოასწრო ზეიმზე, ამას ვერ იტანდა. გარყვნილ მატრონებზე, თუკი იმათზე საზოგადოებრივი ბრალმდებელი არ გამოინახებოდა, წინაპართა ძველი ჩვეულების მიხედვით ბრძანებდა, რომ ახლო ნათესავებს გაესამართლებინათ. რომაელი მხედარი, რომელსაც ოდესღაც ფიცი დაედო, რომ ცოლს არასოდეს გაშორდებოდა და მერე კი ცოლისთვის თავის სიძესთან წაესწრო, გაათავისუფლა ფიცისგან. იყვნენ უსირცხვილო ქალები, რომლებიც მატრონების უფლებებს და ღირსებებს უარყოფდნენ, საკუთარ თავს თვითონვე აცხადებდნენ მეძავებად, რათა კანონის შურისძიებას გაქცეოდნენ. იყვნენ უმაღლესი ფენების გარყვნილი ყმაწვილები, რომლებიც თავისი ნებით უარს ამბობდნენ საკუთარ წოდებაზე, რათა სცენაზე და არენაზე გამოსულიყვნენ სენატის დადგენილების საპირისპიროდ. ასეთ უსირცხვილო კაცებს და ქალებს გაძევება მიუსაჯა, რათა არავის ეძებნა გადარჩენა ამგვარ ეშმაკობებში. ერთ სენატორს ტოგაზე არშია დააკარგვინა, როცა გაიგო, რომ ივლისის კალენდების წინ თავის ბაღებში წავიდა, რათა კალენდების შემდეგ იაფად ექირავებინა რომში სახლი. მეორე სენატორს კვესტურა ჩამოართვა, რაკი იმან ცნობების კენჭისყრის წინადღეს ცოლი მოიყვანა და მეორე დღეს გაშორდა. უცხო კულტების მსახურება და, განსაკუთრებით, ეგვპიტური და იუდეური წესები აკრძალა. ისინი, ვინც ამ ცრურწმენებს ერთგულებდა, აიძულა, რომ დაეწვათ თავიანთი მსახურების ტანისამოსი მთელი თავისი ჯამჭურჭლიანად. ახალგაზრდა იუდევლები, სამხედრო სამსახურის მომიზეზებით, მძიმე კლიმატიან პროვინციებში გააგზავნა. დანარჩენი მათი თანატომელები თუ ერთმორწმუნეები რომიდან გაასახლა სამუდამო მონობის მუქარით. გააძევა ასტროლოგებიც, მაგრამ იმათ, ვინც შეწყალება სთხოვა და დაპირდა, თავის ხელობას მოეშვებოდა, პატიება უბოძა. ყველზე მეტად ზრუნავდა ყაჩაღობის, ძარცვების და უკანონო მღელვარებების გასაუვნებლად. ადრინდელზე უფრო მეტი სამხედრო პოსტები განალაგა იტალიაში. რომში პრეტორიანელი კოჰორტებისთვის ბანაკი მოაწყო, რომლებიც მანამდე ოთხ ჯგუფად იყოფოდნენ და სხვადასხვა ადგილებზე იყვნენ განთავსებულნი. სახალხო მღელვარებების ჩაქრობას შეტაკებამდე ცდილობდა, ხოლო თუ მაინც წარმოიქმნებოდა, სასტიკად ჩაახშობდა ხოლმე. ერთხელ, როცა თეატრში შეხლაშემოხლა სისხლისღვრამდე მივიდა, მაშინ გადასახლებაში გაუშვა დამწყებებიც, აქტიორებიც, ვის გამოც დაიწყო ჩხუბი და ხალხმა ვერანაირი მუდარით ვეღარ შეძლო მათი უკან დაბრუნება. პოლენციაში ბრბო ფორუმიდან არ უშვებდა მთავარი ცენტურიონის დამკრძალავ პროცესიას, სანამ მემკვიდრეებს ძალით არ წაართვეს დიდი ფული გლადიატორთა სანახაობის მოსაწყობად. მაშინ ტიბერიუსმა, არავის გააგებინა, რას აპირებდა, ერთი კოჰორტა რომიდან წაიყვანა, მეორე  კოტიუსის სამეფოდან და ეს ორივე მოულოდნელად, გაშიშვლებული იარაღით, საყვირების ხმაურით, ორი მხრიდან შევიდნენ ქალაქში და მცხოვრებთა დიდი ნაწილი და დეკურიონები ციხეში ჩაყარეს. თავშესაფრის უფლება და ჩვეულება ყველგან გააუქმა, სადაც კიდევ იყო შემორჩენილი. კიზიკის მცხოვრებლებმა რომ რომის მოქალაქეები შეურაცხყვეს ძალადობით, მთელ ქალაქს თავისუფლება ჩამოართვა, რომელიც ჯერ კიდევ მითრიდატეს ომისას დაემსახურებინათ. მტრების მოქმედებების წინააღმდეგ არც ერთხელ აღარ გამოსულა ლაშქრობით და ლეგატების მეშვეობით იქვემდებარებდა, ისიც განსაკუთრებულ შემთხვევებში და სიფრთხილით. დამტერებულ და ეჭვმიტანილ მეფეებს უფრო მუქარებითა და დამუნათებით იმორჩილებდა, ვიდრე ძალით. ზოგიერთი მათგანი მოფერებითა და დაპირებებით მიიტყუა თავისთან და აღარ უშვებდა, მაგალითად, გერმანელ მარობოდუსს, თრაკიელ რასკუპორისს თუ კაპადოკიელ არქელაოსს, რომლის სამეფოც პროვინციად გადააქცია. ხელისუფლების მიღებიდან პირველი ორი წელი ერთი ნაბიჯითაც არ გასცილებია რომს. და მერეც, დედაქალაქიდან იშვიათად გადიოდა, რამდენიმე დღით, მხოლოდ შემოგარენის ქალაქებში, ანციუმზე შორს არა. ამის მიუხედავად, ხშირად აცხადებდა თავის განზრახვას, რომ შემოევლო პროვინციები და ჯარები. ლამის ყოველ წელს ემზადებოდა ლაშქრობისთვის, საზიდრებს გააწყობდა, მუნიციპალიებში და კოლონიებში სურსათს დაიმარაგებდა და იმის უფლებასაც იძლეოდა, აღთქმები დაედოთ მისი ბედნიერი წასლისა და უკან დაბრუნებისათვის. ამისათვის ხუმრობით „კალიპიდესი“ შეარქვეს, რომელიც ბერძნული ანდაზის მიხედვით, გარბის, გარბის და ისევ იქა დგას. მაგრამ როცა ორივე შვილი დაკარგა,  გერმანიკუსი სირიაში დაიღუპა, ხოლო დრუზუსი კი რომში,  კამპანიაში განმარტოვდა. მაშინ ლამის ყველა ფიქრობდა და ლაპარაკობდა სრული რწმენით, რომ რომში უკვე ვეღარ დაბრუნდება და მალე მოკვდება. ერთიცა და მეორეც თითქმის აღსრულდა. რომში აღარ დაბრუნებულა. ტარაცინას მახლობლად, „გროტად“ სახელდებულ ვილაში რომ სადილობდა, უცებ ჭერიდან უზარმაზარი ლოდები ჩამოცვივდა ბევრი თანამესუფრე და მსახური გაიჭყლიტა, მაგრამ თავად, ყველა მოლოდინის საპირისპიროდ, გადარჩა.კამპანია რომ შემოიარა, სადაც კაპუაში კაპიტლოიუმი აკურთხა, ხოლო ნოლაში ავგუსტუსის ტაძარი, რაც მისი წასლის მიზეზი იყო, კაპრისკენ გასწია კუნძულზე, რომელიც მისთვის იმით იყო მომხიბვლელი, რომ იქ გადასვლა მხოლოდ ერთი პატარა ადგილიდან შეიძლებოდა, დანარჩენი მხარიდან ფრიალო კლდეების უსწორმასწორობითა და ზღვის სიღრმით გახლდათ შემოსაზღვრული. მართალია, ხალხმა გამუდმებული ხვეწნამუდარით მაინც შეძლო მისი დაბრუნება, რაკი ფიდენაში უბედურება მოხდა,  გლადიატორების თამაშებზე ამფითეატრი ჩაინგრა და ოცი ათას კაცზე მეტი დაიღუპა. გადავიდა მატერიკზე და ყველას უფლება მისცა, მიახლოებოდნენ, მიუხედავად იმისა, რომ რომიდან წასვლისას ედიქტით აკრძალა კეისრის შეწუხება და მთელ გზაზე არავის უშვებდა თავისთან. მაგრამ კუნძულზე დაბრუნებულმა, საბოლოოდ დაანება თავი სახელმწიფოებრივ საქმეებს. აღარ შეავსებდა ხოლმე მხედრების დეკურიას, არ ნიშნავდა არც პრეფექტებს, არც ჯარის ტრიბუნებს, არ ცვლიდა ნაცვლებს პროვინციებში. ესპანეთი და სირია რამდენიმე წელი კუნსულების ლეგატების გარეშე იყვნენ. არმენია პართელებმა დაიპყრეს, მეზია  დაკიელებმა და სარმატებმა. ფალია გერმანელებმა დააცარიელეს  ამას ყურადღებას არ აქცევდა, დიდად სამარცხვინოდ და სახელმწიფოსთვის დიდი ზარალით. უფრო მეტიც, აქ, თავის ნებისად განმარტოებულმა, თითქოს საზოგადოებისგან შეუმჩნევლად, მთელ თავის დაფარულ მანკიერებებს თავისუფლება მისცა. თუმცა ამაზე დაწვრილებით და სულ თავიდან უნდა მოვყვე. ჯერ კიდევ ახალგაზრდას სამხედრო ბანაკებში, ღვინისკენ თავდაუზოგავი სწრაფვის გამო ტიბერიუსს კი არა, „ბიბერიუსს“; კლავდიუსს კი არა, „კალდიუსს“; ნერონს კი არა, „მერონს“ ეძახდნენ. მერე, უკვე ხელისუფლებაში ყოფნისას, საზოგადოებრივი ზნეობის შესწორებით დაკავებულმა, ერთხელ ორი დღე და ღამე ქეიფობდა პომპონიუს ფლაკუსთან და ლუციუს პიზონთან ერთად; ამათგან ერთი მაშინვე დანიშნა რომის პრეფექტად, მეორე  ნაცვლად სირიაში და დანიშვნის ბრძანებებში მათ აქებდა, როგორც თავის დასაყრდენ და საუკეთესო მეგობრებს. ცესტიუს გალუსი, გარყვნილი ბებერი და მფლანგველი ბედოვლათი, რომელსაც ჯერ კიდევ ავგუსტუსმა გამოუტანა უპატიურობის განაჩენი, სენატში ყველას თვალწინ გათათხა, ხოლო რამდენიმე დღის შემდეგ თავად გამოეცხადა სადილზე, თან უბრძანა, რომ არაფერი შეეცვალა ჩვეულებრივი დროსტარების ფუფუნებიდან და სუფრასთან შიშველი ქალები მომსახურებოდნენ. პრეტორების დანიშვნისას მდაბიო მაძიებელს ამჯობინებდა დიდგვაროვანს, რაკი იმას ქეიფში მთელი ამფორა ღვინო ჰქონდა დალეული შეკვეთით. აზელიუს საბინუსს ორასი ათასი სესტერცი მისცა დიალოგში, სადაც კამათობდნენ თეთრი სოკო, ბუზიჭერია, ხამანწკა და შაშვი. ბოლოს, დააწესა ახალი თანამდებობა, გართობის ზედამხედველი და აქ დანიშნა რომაელი რაინდი ტიტუს ცეზონიუს პრისკუსი. მაგრამ კაპრიზე, მარტოობაში დარჩენილი, იქამდე მივიდა, რომ გაიჩინა საგანგებო საძინებელი ოთახები, საიდუმლო გარყვნილობის ბუდეები. ყოველ მხრიდან ჯგუფებად შეკრებილი გოგონები და ბიჭები,  მათ შორის იყვნენ საოცარი ნეტარყუჩობის გამომგონებელები, რომლებსაც „სპრინრტიებს“ ეძახდა,  პირდაპირ მის წინაშე შეუჩერებლად თანაეყოფოდნენ ერთმანეთს და მიმქრალ ვნებებს უღვიძებდნენ. აქაიქ განლაგებული საძინებლები აღჭურვა მეტად უხამსი შინაარსის სურათებითა და ქანდაკებებით, და ასევე ელეფანტიდას წიგნებით, რათა ყველას ჰქონოდა თვალნათელი ილუსტრაცია, თუ რას მოითხოვდა იმათგან. ტყეებში და ჭალებში ყველგან მოაწყო ვენერას ადგილები, სადაც მღვიმეებში და კლდეებს შორის ორივე სქესის ახალგაზრდა ადამიანები ყველას თვალწინ ასახიერებდნენ ფავნებს და ნიმფებს. ამისათვის ყველგან და ღიად ეძახდნენ „ბებერი თხას“, როგორც კუნძულის დასახელების კალამბურს. მაგრამ უფრო უარესი და სამარცხვინო მანკით იყო ანთებული. ამაზე ლაპარაკიც და მოსმენაც კი ცოდვაა, მაგრამ კიდევ უფრო ძნელი დასაჯერებელია. მაგალითად, პატარა ბიჭებს, რომლებსაც თავის „ჩხვლეტიებს“ ეძახდა, ასწავლიდა თავის თეძოებს შორის ძრომიალს, როცა მიცურავდა და თან ლოკვით და კბენით აღიზიანებდნენ; და ძუძუთა ჩვილებს თავის ასოსთან ათავსებდა, როგორც დედის ძუძუსთან. ამგვარი ავხორცობისკენ ბუნებითაც მიდრეკილი იყო და სიბერისგანაც. ამიტომ ანდერძით არმიცემული პარასიას სურათი, რომელიც გამოსახავდა მელეაგრესა და ატლანტას თანაყოფას, არა თუ მიიღო, თავის საძინებელში დადგა, თუმცა შესთავაზეს, სამაგიეროდ ფულით მილიონი მიეღო, თუკი ნახატი მისთვის შემაცბუნებელი იქნებოდა. ამბობენ, ერთხელ, მსხვერპლშეწირვაზე ისე მოიხიბლა მეცეცხლური ბიჭის მშვენიერებით, რომ რიტუალის დამთავრებას ძლივს დაუცადა, მოფარებულში გაიყვანა და მერე იმის ფლეიტისტ ძმასაც იგივე დამართა, ხოლო როცა ამის მერე ძმები ძალადობაზე ჩიოდნენ, ბრძანა, ფეხები გადაემტვრიათ ორივესთვის. ქალებსაც ამწარებდა, ყველაზე დიდგვაროვნებსაც კი,  ამას ყველაზე უკეთესად ერთი ვინმე მალონიას სიკვდილი გვიჩვენებს. ეს ქალი აიძულა, დამორჩილებოდა, მაგრამ კიდევ მეტის მიღწევა ვეღარ შეძლო. მაშინ დამსმენებს გადასცა, მაგრამ არც სასამართლოზე ანებებდა თავს და წარამარა ეკითხებოდა,  ხომ არ ნანობო. ბოლოს და ბოლოს, მალონიამ ყველას გასაგონად დაუძახა ბანჯგვლიანი და მყრალი ბებერი მურტალი ხახით, გამოიქცა სასამართლოდან, მივარდა შინ და ხანჯლით მოიკლა თავი. ამის მერე ბაგიდან ბაგეზე დაიწყო სიარული სტრიქონმა ატელანიდან, დიდი ტაშისცემით რომ შეხვდა ხალხი უახლოეს წარმოდგენაზე: „თხაკიკინამ ბებერმა ლოკვა იცის ჩქარჩქარა“. ფულის ხარჯვაში მომჭირნე და ძუნწი იყო. თავის მგზავრებს ლაშქრობებში და მოგზაურობებში კვებისას აძლევდა, მაგრამ ჯამაგირს არ უხდიდა. ერთხელ გამოიჩინა იმათ მიმართ გულუხვობა, ისიც მამინაცვლის ხარჯზე: სამ რაზმად გაყო თანრიგის მიხედვით, პირველს ექვსასი ათასი, მეორეს ოთხასი ათასი და მესამეს ორასი ათასი დაურიგა. მაგრამ ამ უკანასკნელთ „ჩემო მეგობრებო“ კი არა, „ჩემო ბერძნებო“ დაუძახა. თავისი მმართველობის განმავლობაში არ აუგია არც ერთი დიდებული ნაგებობა  ავგუსტუსის ტაძრის აშენება და პომპეუსის თეატრის აღდგენა დაიწყო, მაგრამ ვერ მიიყვანა ბოლომდე. ერთხელაც არ მოუწყვია თამაშები, არც სხვების მოწყობილ თამაშებზე უვლია, რამე რომ არ მოეთხოვათ მისგან, როგორც ერთხელ აიძულეს, კომედიურ მსახიობი აქციუსისთვის თავისუფლება ეყიდა. დაეხმარა რამდენიმე გაჭირვებულ სენატორს, მაგრამ დანარჩენებს რომ აღარ დახმარებოდა, გამოაცხადა, რომ მხოლოდ იმათ დაუჭერს მხარს, ვინც სენატს თავისი სიღარიბის საპატიო მიზეზებს წარუდგენს. ამის მერე ბევრმა სირცხვილისა და მოკრძალების გამო გადაიფიქრა. მათ შორის იყო შვილიშვილი ორატორ კვინტუს ჰორტენზიუსისა, სახელად ჰორტალუსი, რომელსაც ავგუსტუსის მხარდაჭერით ოთხი შვილი ჰყავდა, მიუხედავად თავისი მოკრძალებული საშუალებებისა. ხალხისთვის ორჯერ ჩაიდინა ქველმოქმედება. ერთხელ, როცა სესხები გასცა სამი წლით და უპროცენტოდ, ასი მილიონი სესტერცისა; და მეორედ, როცა ცელიანის გორაკზე ხანძრისას დამწვარი სახლების მფლობელებს ზარალი აუნაზღაურა. ამ ღონისძიებებიდან პირველის მიღება მოუწია, როცა უკიდურესი უფულობის დროს ხალხმა მოითხოვა დახმარება, და როცა სენატის დადგენილებები, რომ დამქირავებლებს შემოსავლის ორი მესამედი მიწაში ჩაედოთ, ხოლო მევალეებს ვალის ორი მესამედი გადაეხადათ დაუყოვნებლივ, უკვე ვეღარ შველოდა. მეორე იმიტომ მიიღო, რომ შეემსუბუქებინა უკიდურესი სიღარიბე. მაგრამ ეს კეთილი საქმე ისეთ დამსახურებად მიიწერა, რომ ბრძანა, ცელიანის გორაკისთვის ავგუსტუსის გორაკი დაერქმიათ. ჯარს ავგუსტუსის ანდერძით დატოვილი საჩუქრები გაუორმაგა, მაგრამ სხვა არაფერი დაურიგებია. მხოლოდ პრეტორიელებს მიცა ათასი დინარი, რაკი მხარი არ დაუჭირეს სეიანუსს; და სირიის ლეგიონებს მისცა რაღაცრაღაც საჩუქრები, რაკი მხოლოდ იმათ არ გაუკეთებიათ სეიანუსის გამოსახულება თავის ნიშნებზე. ვეტერანებსაც კი იშვიათად აძლევდა გადაგომას, რაკი იმათი სიბერე საშუალებას იძლეოდა, დალოდებოდა მათ სიკვდილს,  მათი სიკვდილი კი ფულის დაზოგვა იყო. პროვინციებსაც არასდროს ეხმარებოდა, აზიის გარდა, სადაც რამდენიმე ქალაქი დაანგრია მიწისძვრამ. დროის გასვლის კვალობაზე ღია გამოძალვაზე გადავიდა. ყველასთვის ცნობილია, რომ გნეიუს ლენტულუს ავგური, ძალიან მდიდარი კაცი, მუქარითა და დაშინებით თვითმკვლელობამდე მიიყვანა, იმის იმედით, რომ მისი ერთადერთი მემკვიდრე გამხდარიყო. ლეპიდა, დიდგვაროვანი ქალი სიკვდილით დასაჯა კვირინუსის დასაკმაყოფილებლად, მდიდარი და უშვილო კონსულარისა, რომელიც ქალს გაშორდა ქორწინებიდან ოცი წლის შემდეგ და ბრალი დასდო, რომ ოდესღაც ჩემი მოწამვლა უნდოდაო. გალიაში, ესპანეთში, სირიასა და საბერძნეთში ბევრ ადგილობრივ მმართველს წაართვა ქონება სულ უბრალო და უსირცხვილო მიზეზებით, ზოგიერთი მხოლოდ იმაში დაადანაშაულა, რომ თავისი საშუალებების ნაწილს ფულად ინახავდნენ. ბევრი ქალაქი და კერძო პირი დარჩა ძველი უპირატესობის, საბადოების შემოსავლების გარეშე. ვონონესიც კი, პართიის მეფე, გამოძევებული თანამემამულეების მიერ და დიდი ფულით თავშესაფრის მძებნელი ანტიოქიაში, რომაელი ხალხის დაცვის მთხოვნელი, მუხანათურად გაძარცვა და მოაკვდინა.       თავისი სიძულვილი ნათესავების მიმართ ყველაზე ადრე თავისი ძმა, დრუზუსისკენ მიმართა, რაკი წარმოაგინა წერილი, რომელშიც ის სთავაზობდა, ავგუსტუსისგან რესპუბლიკის აღდგენისთვის მიეღწია. მერე ეს სიძულვილი სხვებმაც იგრძნეს. იულიას, თავის ცოლს არც მხარდაჭერა და არც თანაგრძნობა არ აღმოუჩინა გადასახლებაში, ყველაზე პატარა გაჭირვებაშიც კი. უფრო მეტიც, თუკი მამამ მხოლოდ ქალაქში გამოკეტა, ამან დამატებით შინიდან გამოსვლა და ხალხის ნახვა აუკრძალა. მამისგან გამოყოფილი ქონება და ყოველწლიური შემოსავალი წაართვა, საერთო კანონის მომიზეზებით  ამაზე ავგუსტუსს არაფერი უთქვამს თავის ანდრეძში. ლივია, დედამისი, ტვირთად ექცა,  ეჩვენებოდა, რომ მისი თანაბარი ძალაუფლება უნდოდა. პირად შეხვედრებს და პირისპირ გრძელ საუბრებს გაურბოდა მასთან, რომ არ ეფიქრათ, დედის რჩევებით ხელმძღვანელობსო. არადა, სჭირდებოდა და ხშირად სარგებლობდა ამ რჩევებით. როცა სენატმა შესთავაზა, რქმეოდა არა მხოლოდ, „ავგუსტუსის შვილი“, არამედ „ლივიას შვილიც“, ეს ძალიან იწყინა. ამიტომ არ დაუშვა, რომ დედამისისთვის „მამულის დედა“ დაეძახათ და სახელმწიფოსგან დიდი პატივისცემა გამოეჩინათ. პირიქით, არაერთხელ უცნობებია, არ ჩარეულიყო მნიშვნელოვან საქმეებში, რაც ქალის საქმე არ არის, განსაკუთრებით მაშინ, როცა გაიგო, რომ ვესტას ტაძართან მომხდარი ხანძრისას, როგორც ქმრის სიცოცხელში იცოდა, ლივია თავად მივიდა შემთხვევის ადგილზე და ხალხს და ჯარისკაცებს მოუწოდა, მარჯვედ ემოქმედათ. მალე მათი მტრობა ღია გახდა, ამის მიზეზი, როგორც ამბობენ, ასეთი იყო: დედა სულ ავალებდა, სასამართლოს დეკურიაში ერთი კაცის ჩარიცხვას, ახლახანს რომ მიეღო მოქალაქეობა, ის კი მხოლოდ იმ პირობით დაეთანხმა, რომ სიაში აღნიშნული ყოფილიყო: „დედის მოთხოვნით“. მაშინ ლივიამ საკრალური ადგილიდან გამოიღო და გაახმაურა ავგუსტუსის ზოგიერთი ადრინდელი წერილი, სადაც ის ჩიოდა ტიბერიუსის ულმობლობაზე და სიჯიუტეზე. ძალიან გაამწარა იმან, რომ ეს წერილები ამდენ ხანს ინახებოდა და მის წინააღმდეგ ასე ვერაგულად გამოიყენა დედამისმა. ზოგიერთი იმასაც ვარაუდობს, რომ ეს ხომ არ იყო მისი რომიდან წასვლის მთავარი მიზეზი. ასე იყო თუ ისე, წასვლიდან მთელი სამი წლის განმავლობაში, მის სიკვდილამდე, ტიბერიუსმა დედა მხოლოდ ერთხელ ნახა, მხოლოდ ერთი დღე და ისიც რამდენიმე საათი. მერეც არ მოინახულა დედა, როცა ავად გაუხდა და ტყუილად ალოდინებდა, როცა მოკვდა. ასე რომ, ლივია რამდენიმე დღის შემდეგ დაკრძალეს, უკვე რომ იშლებოდა და ლპებოდა. დედამისის გაღმერთება აკრძალა, ირწმუნებოდა, ასეთი იყო მისი ნებაო. მისი ანდერძი კი გააუქმა. ყველა მის მეგობარს და ახლობელს,  იმათი ჩათვლით, ვისც სასიკვდილო სარეცელზე მყოფმა დაუბარა, დამმარხეთო,  ძალიან მალე გაუსწორდა, ხოლო მათგან ერთერთი, რომაელი მხედარი, წყლის ამოსაქაჩად გადაასახლა. ორივე თავის შვილის,  თავისის, დრუზუსის და აყვანილის  გერმანიკუსის მიმართაც არასოდეს უგრძვნია მამობრივი სიყვარული. დრუზუსს ვერ იტანდა თავისი მანკიერებების გამო, რაკი სულელურ და გარყვნილ ცხოვრებას ეწეოდა. იმისმა სიკვდილმაც კი ვერ გამოიწვია მამის მწუხარება, დაკრძალვიდან ლამის მაშინათვე დაუბრუნდა ჩვეულებრივ საქმეებს, დიდხნიანი მწუხარება აკრძალა. ილიუმიდან მოსულმა ელჩებმა სხვებზე გვიან გამოუცხადეს თანაგრძნობა, იმან კი, თითქოს დარდი უკვე დავიწყებული იყო, დამცინავად მიუგო, რომ თავის მხრივ ისიც თანაუგრძნობს, იმათ ხომ თავისი საუკეთესო თანამოქალაქე ჰექტორი დაკარგეს. გერმანიკუსის დამცირებას მანამდე ცდილობდა, იმის სახელოვან ნამოქმედარს უსარგებლოდ აცხადებდა, ხოლო ყველაზე ბრწყინვალე გამარჯვებებს სახელმწიფოსთვის დამღუპველად შერაცხავდა ხოლმე. ხოლო როცა მოულოდნელი და საშინელი მოუსავლიანობისას ალექსანდრიაში გამოჩნდა, ისე, რომ ნებართვა არ უთხოვნია,  სენატში უჩივლა. იმასაც ვარაუდობენ, რომ ბრალი მიუძღოდა გერმანიკუსის სიკვდილში სირიის ნაცვლის, გნეიუს პიზონის ხელით. ზოგიერთი ფიქრობს, რომ მალე სასამართლოში მიყვანილ პიზონს შეეძლო მიეთითებინა მიღებულ მიწერილობებზე, მოწმეების გარეშე რომ არ ყოფილიყო მიცემული, ამიტომაც იყო მინაწერები ბევრ ადგილზე და შეძახილები ღამღამობით: „მოგვეცი გერმანიკუსი!“ და ეს ეჭვი ტიბერიუსმა მხოლოდ გაამყარა, როცა გერმანიკუსის ცოლსა და შვილებს სასტიკად გაუსწორდა. აგრიპინამ, მისმა რძალმა, ქმრის სიკვდილის მერე, რაღაცაზე დაიწყო ჩივილი ძალიან თამამად,  იმან ხელზე ხელის მოკიდებით შეაჩერა და წარმოთქვა ბერძნული ლექსი: შენ, შვილო, საწყენად სთვლი, რომ არა მეფობ? ამის მერე აღარ ელაპარაკებოდა. ერთხელ, სადილზე ვაშლი გაუწოდა და რძალმა ვერ გაბედა იმისი შეჭმა. ამის მერე სუფრაზეც არ იწვევდა, წყენას იტყობდა, თითქოს მოწამვლაში ადანაშაულებდნენ. ამ დროს, ერთიც და მეორეც წინდაწინ იყო მოწყობილი: ტიბერიუსს ვაშლი უნდა შეეთავაზებინა, იმას კი უარი ეთქვა, როგორც უეჭველ სიკვდილზე. ბოლოს, ტყული ბრალდებით, თითქოს შველა უნდოდა ავგუსტუსის ქანდაკებიდან თუ ჯარიდან, კუნძულ პანდატარიაზე გადაასახლა, ხოლო როცა რძალი აბუზღუნდა, ცენტურიონს იქამდე აცემინა, სანამ თვალი არ ამოუგდო. აგრიპინამ შიმშილით სიკვდილი გადაწყვიტა, მაგრამ ბრძანა, გაეხსნათ მისთვის პირი და საჭმელი ძალით ეჭმიათ. და როცა წინააღმდეგობის გაწევით მოკვდა, აგრძელებდა მის ბოროტად დევნას. სენატს არწმუნებდა, მისი დაბადების დღე უბედურ დღეებში შეეტანათ. იმასაც კი დამსახურებად უთვლიდა საკუთარ თავს, რომ არ დაახრჩო რძალი და არ ჩააგდო ჰემონიაში,  ამისთანა გულკეთილობის გამო სენატისგან დეკრეტიც კი მიიღო, მადლიერების გამოხატვით და ოქროს საჩუქარი, რომელიც კაპიტოლიუმის იუპიტერის ტაძარში მოათავსა. გერმანიკუსიდან სამი შვილიშვილი ჰყავდა: ნერონი, დრუზუსი და გაიუსი: დრუზუსიდან ერთი  ტიბერიუსი. სიკვდილმა რომ იმისი შვილები წაიყვანა, სენატს ნერონი და დრუზუსი წარუდგინა, გერმანიკუსის უფროსი შვილები და მათი სრულწლოვანების დღეები საერთო სახალხო საჩუქრების დარიგებით იზეიმა. მაგრამ როცა შეიტყო, რომ საახალწლოდ ღიად იდებოდა აღთქმები მათ ჯანმრთელობაზე, სენატს შენიშვნა მისცა, რომ ამისთანა პატივი მხოლოდ გამოცდილი და მოზრდილი ადამიანების ჯილდო შეიძლება იყოს. და ამით რაკი თავისი დაფარული გრძნობა გამოთქვა მათ მიმართ, ყოველი მხრიდან წამოსულ სიცრუეს გადასცა ისინი მსხვერპლად  ყოველგვარი ტყუილით იწვევდნენ უკმაყოფილების გამოსათქმელად და მერე იმათვე აბეზღებდნენ. ბოლოს ტიბერიუსმა თავად დაწერა იმათზე დასკვნა, სავსე ყველაზე შხამიანი ბრალდებებით და, როცა ისინი გამოცხადდნენ სამშობლოს მტრებად, შიმშილით დახოცა, ნერონი  კუნძულ პონტიაზე, დრუზუსი პალანტინის სასახლის მიწისქვეშეთში. ვარაუდობენ, რომ ნერონი იძულებული იყო თავი მოეკლა, როცა თითქოს სენატის ნებით ჯალათი მივიდა მასთან ბორკილებითა და გასაღებებით. ხოლო დრუზუსი შიმშილმა დატანჯა იმ ზომამდე, რომ ცდილობდა ლეიბიდან ჩალა ეჭამა. ორივეს ნარჩენები ისე იყო მიმოფანტული, დიდი შრომით ძლივს მოახერხეს შემდეგში იმათი შეგროვება. ძველი მეგობრების და დაახლოვებულთა გარდა, სახელმწიფო საქმეებში მრჩევლად აიყვანა ოცი კაცი რომის პირველი მოქალაქეებიდან. იმათგან, შესაძლოა, ორი თუ სამი გადარჩა, დანარჩენი სხვადასხვა მიზეზით დაღუპა. ყველაზე მეტი სიკვდილი გამოიწვია ელიუს სეიანუსის სიკვდილმა, რომელიც თავად აიყვანა უმაღლეს ხელისუფლებამდე  იმდენად კეთილმოსურნეობით არა, რამდენადაც იმიტომ, რომ მისი მცდელობით მუხანათურად გასწორებოდა გერმანიკუსის შთამომავლებს და ძალაუფლების მემკვიდრედ დაემტკიცებინა თავისი შვილიშვილი, საკუთარი შვილიდან, დრუზუსი. არაფრით რბილი არა ყოფილა მის გარშემო მყოფი ბერძნების მიმართ, რომელთა საზოგადოება განსაკუთრებით უყვარდა. ერთი მათგანს, ქსენონს, რომელიც მეტისმეტად იჩხიბად მეტყველებდა, დაეკითხა, ეს რა ველური ლაპარაკიაო და იმან მიუგო: „დორიული“. ტიბერიუსმა ეს თავის ადრინდელ გადასახლებაზე მინიშნებად მიიღო, რაკი როდოსზეც დორიულად ლაპარაკობენ და კუნძულ კინარიაზე გადაასახლა. სადილისას უყვარდა შეკითხვა, თუ რას კითხულობდა იმ დღეს. მარგამ რომ გაიგო, რომ გრამატიკოსი სელევკუსი მის მსახურებს გამოსძალავს ხოლმე, რომელ მწერლებს კითხულობს და სუფრასთან მომზადებული მოდის, მაშინვე მოიშორა თავიდან, მერე კი თვითმკვლელობამდე მიიყვანა. მისი ბუნებრივი სისასტიკე და უგულობა ბავშვობიდანვე შესამჩნევი იყო. თეოდორ გადარელმა, რომელიც მჭევრმეტყველბას ასწავლიდა, ადრევე და ზუსტად შეამჩნია ეს და ლამის ყველაზე უკეთ განსაზღვრა, როცა, გალანძღვისას, ყოველთვის ეძახდა: „ტალახს, არეულს სისხლში“. მაგრამ ეს უფრო ცხადად გამოჩნდა მმართველად გახდომისას პირველი ხანებიდანაც კი, როცა ის ცდილობდა მიეზიდა მოჩვენებითი ზომიერების ადამიანები. ერთმა მასხარამ დამკრძალავი პროცესიის წინ ხმამაღლა სთხოვა მიცვალებულს, გადაეცა ავგუსტისთვის, რომ იმისი დაპირებული საჩუქრები ხალხმა მაინც ვერ მიიღო. ტიბერიუსმა ბრძანა, მოეთრიათ ის მასხარა, ეანგარიშათ, რაც ერგებოდა და სიკვდილით დაესაჯათ, რათა თავად მოეხსენებინა ავგუსტუსისთვის, რომ თავისი სრულად მიიღო. ცოტა ხნის შემდეგ, როცა ვიღაც პომპეუსს, რომაელი მხედარს, რაღაცას ჯიუტად რომ უპირისპირდებოდა სენატში, ციხე მიუსაჯა და გამოაცხადა, რომ პომპეუსი მალე პომპეუსელივით აჭიკჭიკდება მის ხელში. ასე ულმობლად დასცინა კაცის სახელსაც და მთელი პარტიის მწარე ხვედრსაც. მაშინ იყო, რომ პრეტორის შეკითხვაზე, სასამართლოში მიეცათ თუ არა ხალხი უდიდებულესობის შეურაცხყოფისათვის, მიუგო  „კანონები უნდა სრულდებოდეს“  და ასრულებდა კიდევ უკიდურესი დაუნდობლობით. ვიღაცამ ავგუსტუსის ქანდაკებას თავი მოხსნა, რათა სხვა დაედგა. საქმე სენატამდე მივიდა და რაკი ეჭვები გაჩნდა, გამოძიება წამებით მიდიოდა. ხოლო როცა მოპასუხე გაასამართლეს, მაშინ ამგვარი ბრალდებები იქამდე მივიდა, რომ სასიკვდილო დანაშაულად ითვლებოდა, თუკი ვინმე ავგუსტუსის ძეგლის წინ მონას სცემდა ანდა ტანისამოსს იცვლიდა, თუკი მიჰქონდა მონეტა ან ბეჭედი მისი გამოსახულებით საპირფარეშოში ან საროსკიპოში, ანდა გაეკრიტიკებინა მისი ნებისმიერი სიტყვა ან ქმედება. ბოლოს, ის კაციც კი დაიღუპა, რომელმაც თავის ქალაქში გაბედა, იმ დღეს მიეგო პატივი მისთვის, რომელ დღესაც ოდესღაც ავგუსტუსს მიაგებდნენ. მრავალი სხვა სასტიკი და მხეცური საქციელი ჩაიდინა სიმკაცრისა და ზნეობის გამოსწორების მიზეზით, სინამდვილეში  თავისი ბუნებრივი მიდრეკილებების დასაკმაყოფილებლად. ზოგიერთი ლექსებში კიცხავდა მის მაშინდელ ბოროტმოქმედებას და მომავალისასაც საყვედურობდა: სასტიკო, დაუნდობელო, კიდევ რა გითხრა მეტი? დედას შენებრი უყვარდეს, მეტი არაა მტერი. ვეღარც რაინდი ვერა ხარ, უშქრად გაკლია ხალხი, როდოსზე იყავ ლტოვლვილად, თავს გენგრეოდა სახლი. ოქროვან საუკუნეთა აღარ ბრკიალებს ალი, დგას საუკუნე რკინისა, სამშობლოს ხურავს ჩალით. შენ ხომ ღვინოსაც აღარ სვამ, სისხლი გწყურია ჩვენი, დათვრები, გაილეშები და სიკვდილისას მღერი. სულას შეხედე, რომულუს,  ეგებ ეს არის ბოლო, შენ უბედური რომ გვყავხარ, ბედნიერია როგორ. უკან დაბრუნდი მარია, დავრჩით გარეშე მერცხლის, ანტონიუსმა დააგზნო ძმათამკვლელ ომის ცეცხლი. შენ იტყვი: რომი სადღაა, უკვე მკვდარია რომი, რომი ომის ტყვე შექმნილა, დრო აღარა აქვს შრომის. თუმც კეისარი ღაღადებს, რომ ამ ომიდან გვიხსნის, მეფედ რა აქცევს ლტოლვილს თუ არ ღვარა ჩვენი სისხლი. თავიდან ცდილობდა, ამაში ნამდვილი გრძნობები კი არა, მხოლოდ რისხვა და სიძულვილი დაენახა იმათი, ვისაც არ მოსწონდა მისი მკაცრი ზომები. ამბობდა კიდევაც: „დაე, ვძულდე, ოღონდ დამეთანხმონ“. მაგრამ მერე თავად აჩვენა, რომ ეს საყვედურები სამართლიანი და საფუძვლიანი იყო. კაპრიზე ჩასვლიდან რამდენიმე დღის შემდეგ ერთმა მეთევზემ მარტოდ მყოფი დაინახა და მოულოდნელად დიდი ბარაბული მიართვა. იმის შიშით, რომ უკვე მივიდნენ ყოველი მხრიდან მიუდგომელი კლდეებით, ტიბერიუსმა ბრძანა, ეს თევზი ერტყათ მისთვის სახეში. ხოლო როცა ის მეთევზე თავის ბედის ვარსკვლავს ემადლიერებოდა, რომ კიდევ კარგი კიბორჩხალაც არ მოუტანა, რომელიც უფრო დიდი დაიჭირა, ტიბერიუსმა ბრძანა, რომ კიბროჩხალითაც ეცემათ. პრეტორიანელი მეომარი, რომელმაც მისი ბაღიდან ბუ მოიპარა, სიკვდილით დასაჯა. ერთხელ გზაში იმისი ტახტრევანი გაიხლართა კვრინჩხის ბუჩქებში  მაშინ ის სწვდა მოწინავე კოჰორტის ცენტურიონს, გზას რომ ზვერავდა, დააგდო მიწაზე და ლამის სიკვდილამდე მიიყვანა, ისე სცემა.ბოლოს, სრული თავისუფლება მისცა ყველა შესაძლო სისასტიკეს. მიზეზები არ აკლდა, უთვალთვალებდა მეგობრებს და ნაცნობებსაც ჯერ დედისა, მერე შვილიშვილებისა და რძლისა, მერე სეიანუსისა. სეიანუსის სიკვდილის მერე განსაკუთრებით გამძვინვარდა. აქედან ნათლად ჩანს, რომ სეიანუსი არ აქეზებდა, არამედ მხოლოდ მის სურვილებს ასრულებდა. ამის მიუხედავად, ტიბერიუსი არ შეყომანებულა, რომ მოკლე და ნაჩქარევ თავის ცხოვრებაზე ჩანაწერში დაეწერა, რომ სეიანუსი დასაჯა, როცა გაიგო, თუ როგორ მძვინვარებდა ის მისი გერმანიკუსის შვილების წინააღმდეგ და ამასობაში ერთი მათგანი თავადვე დაღუპა, როცა სეიანუსი უკვე ეჭვქვეშ იყო, მეორე  როცა სეიანუსი უკვე მკვდარი იყო.მისი ბოროტმოქმედებების ცალცალკე ჩამოთვლა დიდხანს მოგვიწევს, საკმარისი იქნება მისი მძვინვარების მაგალითები საერთო შემთხვევებით ვაჩვენოთ. დღე არ ჩაივლიდა ვინმეს დაუსჯელად, გინდა ზეიმი ყოფილიყო ანდა აკრძალული დღე. ახალ წელსაც კი დასაჯეს სიკვდილით ერთი კაცი. ბევრთან ერთად ისჯებოდა მათი შვილები და მათი შვილიშვილები. დასჯილთა ნათესავებს აკრძალული ჰქონდათ მათი დატირება. ბრალმდებლებს, ხშირად მოწმეებსაც დანიშნული ჰქონდათ ნებისმიერი საჩუქარი.არც ერთ დასმენაში არ დაეჭვდებოდნენ. ყველანაირი დანაშაული სისხლის სამართლისად ითვლებოდა, რამდენიმე უწყინარი სიტყვაც კი. პოეტი იმიტომ გაასამართლეს, რომ გაბედა და ტრაგედიაში შეეკამათა აგამემნონს. ისტორიკოსს ასამართლებდნენ იმიტომ, რომ ბრუტუსი და კასიუსი რომაელებიდან უკანასკნელებად დაასახელა. ისტორიკოსიც და მწერალი მაშინვე დაისაჯნენ სიკვდილით, მათი ნაწარმოებები განადგურდა, თუმცა მანამდე რამდენიმე წლით ადრე ორივე ნაწარმოები ღიად და წარმატებით წაიკითხეს ავგუსტუსის წინაშე.        ზოგიერთ პატიმარს ეკრძალებოდა არა მარტო რამის გაკეთება დასაწყნარებლად, არამედ ლაპარკიც. იმათგან, ვისაც სასამართლოზე ეძახდნენ, მრავალი თავს იკლავდა სახლში, დარწმუნებულნი გასამართლებაში, გაურბოდა ბრალდებებს და სირცხვილს, ბევრი თავად კურიაშივე იღებდა შხამს. მაგრამ იმათაც, გადახვეული ჭრილობებით, მომაკვდავებს, ისევ მოკანკალეებს, საპატიმროში მიარბენინებდნენ. დასჯილებიდან ვერავინ ასცდა კავსა და ჰემონიას: ერთ დღეს ოცი კაცი გადააგდეს ასე ტიბრში, მათ შორის ქალები და ბავშვები.ძველი ჩვეულებებით, აკრძალული იყო ქალწულების დახრჩობით სიკვდილი, ამიტომ, არასრულწლოვან გოგონებს სიკვდილის წინ ჯალათი აუპატიურებდა. ვისაც სიკვდილი უნდოდა, ძალით აიძულებდნენ, ეცოცხლა. ტიბერიუსს ძალიან მსუბუქ სასჯელად ეჩვენებოდა სიკვდილი. როცა გაიგო, რომ ბრალდებულებიდან ერთერთმა, სახელად კარნულუსმა ვერ იცოცხლა დასჯამდე, შეჰყვირა: „კარნულუსი გამისხლტა ხელიდან!“ საპატიმროების შემოვლისას, ვიღაცამ მუდარა დაუწყო, დასჯა დაეჩქარებინა, მან უპასუხა: „მე შენთვის ჯერ არ მიპატიებია“. ერთი კონსულის წოდების მოღვაწე იხსენებს თავის მატიანეში, თუ ერთერთ მრავალრიცხოვან ქეიფში ვიღაც ჯუჯამ, მაგიდასთან რომ იდგა სხვა მასხარებთან ერთად, როგორ ჰკითხა უცებ ტიბერიუსს, რატომ არის ისევ ცოცხალი პაკონიუსი, ბრალდებული დიდებულების შეურაცხყოფაში? ტიბერიუსმა იქავ შერისხა ჯუჯა თავხედური შეკითხვისათვის, მაგრამ რამდენიმე დღის შემდეგ მისწერა სენატს, რომ პაკონიუსის მსჯავრი რაც შეიძლება მალე ყოფილიყო გამოტანილი. უფრო ძალიან და თავაშვებულად დაიწყო მძვინვარება, თავისი შვილის, დრუზუსის სიკვდილის ცნობა რომ მიუვიდა. ჯერ ეგონა, დრუზუსი ავადმყოფობით და თავშეუკავებლობით მოკვდა. მაგრამ როცა გაიგო, რომ შხამით მოკლა თავისი ცოლის ლივილას და სეიანუსის ფლიდობამ, უკვე ვეღარავინ გადაურჩებოდა წამებასა და სიკვდილით დასჯას. მთელი დღეეები ამ საქმეზე ფიქრში ატარებდა. როცა აცნობეს, რომ მოვიდა მისი ერთი როდოსელი ნაცნობი, მისგანვე გამოძახებული რომში თავაზიანი წერილით, ბრძანა, მაშინვე ეწამებინათ, იფიქრა, ეს ვინმე საქმეში გარეულიაო. ხოლო შეცდომა რომ აღმოაჩინა, მისი მოკვლა ბრძანა, რათა უკანონობა არ გახმაურებულიყო. კაპრიზე ახლაც გაჩვენებნ სასაკლაოს ადგილს. იქიდან ბრალდებულებს, დიდი ხნის წამების შემდეგ, ზღვაში აგდებდნენ მის თვალწინ, ხოლო დაბლა მატროსები იჭერდნენ და ბარჯებით და ნიჩბებით ჩეჩქვავდნენ გვამებს, რომ არავინ გადარჩენილიყო. წამების ახალი მეთოდებიც კი გამოიგონა: სუფთა ღვინით დაათრობდნენ პატიმარს, მერე მოულოდნელად ასოზე თოკს გაუჭერდნენ და შარდის შეკავებით კლავდნენ.ნამდვილად, უფრო მეტ ხალხს გაწყვეტავდა, სიკვდილს რომ არ შეეჩერებინა და ასევე, როგორც ამბობენ, თრასილუსის რჩევით, ზოგიერთი ღონისძიება დიდ ხანს სიცოცხლის იმედით არ გადაედო. არც თავის დარჩენილ შვილიშვილებს დაინდობდა: გაიუსზე უკვე ეჭვი ჰქონდა მიტანილი, ხოლო ტიბერიუსი სძულდა, როგორც ცოლქმრული ღალატით გაჩენილი. და ეს სიმართლეს ჰგავს: ტყუილად კი არ უთქვამს არაერთხელ, რომ ბედნიერი იყო პრიამე, ყველა თავის ახლობელზე მეტხანს რომ იცოცხლა.მაგრამ მთელ ამ ბოროტმოქმედებაში, სიძულვილით და ზიზღით გარშემორტყმული, არა მხოლოდ დაჰკანკალებდა თავის სიცოცხლეს, არამედ იტანჯებოდა წყენებით. ამაზე ბევრი რამე მიუთითებს. მკითხავებს აუკრძალა დალაპარაკებოდნენ ჩუმად და მოწმეების გარეშე. რომის შემოგარენში სამკითხაოს გაუქმებაც უნდოდა, მაგრამ პრენესტინის ბედისწერის შიშმა შეაჩერა; ის დაბეჭდეს და რომში წამოიღეს, მაგრამ სკივრი ცარიელი აღმოჩნდა და ისინი გამოჩნდა მაშინ, როცა სკივრი ისევ ტაძარში დააბრუნეს.ერთი თუ ორი პროკონსული, უკვე რომ მიეღოთ პროვინციები, არაფრით უშვებდა და თავისთან ჰყავდა მანამდე, ვიდრე რამდენიმე წლის შემდეგ შემცვლელები არ დაუნიშნა. მთელი ეს დრო მათ ჰქონდათ თავიანთი წოდებები, ტიბერიუსისგან ბევრ დავალებას იღებდნენ, რომელსაც გულმოდგინედ ასრულებდნენ ელჩებითა და თანაშემწეებით. რძალი და შვილიშვილები, დასჯის შემდეგ, იქ გადააგზავნა, სადაც საჭირო იყო, მხოლოდ შეფარულები, დამცავ ტახტრევანებით, და რომ დაცვას უფლება არ მიეცა შემხვედრებისთვის გაჩერებისა და ცქერისა. როცა სეიანუსი გადატრიალებას გეგმავდა, და მისი დაბადების დღეს მთელი ხალხი ზეიმობდა, და მისი ოქროს გამოსახულებებს ყველგან სცემდნენ თაყვანს, მოთმინებით უყურებდა ამას, და მაშინვე არა, უფრო ეშმაკობით და მოტყუებით, ვიდრე უმაღლესი ხელისუფლების ძალით, ბოლოს და ბოლოს ის დაამხო. პირველად, თავიდან რომ მოეშორებინა პატივის საფარქვეშ, თავის ამხანაგად აირჩია მეხუთე კონსულობაში, რაც ამის გულისათვის დაუსწრებლად მიიღო დიდი შუალედის შემდეგ. მერე კი, გაათამამა ნათესაობაზე იმედით და ტრიბუნის ძალაუფლებით, და უცებ მის წინააღმდეგ საბრალდებო სიტყვით გამოვიდა, სამარცხვინოდ და საწყლად: იმ სიტყვაში, სხვაზე რომ აღარაფერი ვთქვათ, ევედრებოდა მამა სენატორებს, რომ მისთვის, მარტოხელა ბერიკაცისთვის, გაეგზავნათ კონსულებიდან რომელიმე, რათა იმას სენატში მოეყვანა ხოლმე შეიარაღებული დაცვით. მაგრამ არც ამან დაამშვიდა, აჯანყების შიშით ბრძანა, აუცილებლობის შემთხვევაში მხედართმთავრად თავისი შვილიშვილი დრუზუსი დაენიშნათ, ჯერ კიდევ ციხეში რომ ჰყავდა რომში. ხომალდები უკვე მზად ჰქონდა, რომ ნებისმიერ ჯართან გაქცეულიყო, და დაუღალავად უდარაჯებდა ფრიალო კლდის სიმაღლიდან შორეულ ნიშნებს, რომლებითაც ებრძანებინა ყველაფერი ეცნობებინათ, რაც მოხდებოდა, დრო რომ არ დაეკარგადთ შიკრიკებზე. იმის შემდეგაც კი, რაც სეიანუსის ამბოხი ჩააქრეს, კიდევ რვა თვე არ გამოდიოდა ვილიდან, რომელსაც „იო“ ერქვა, ისევ ეჭვნეული და აფორიაქებული. იმის მჭმუნვარე სულს ყოველი მხრიდან სწვავდა უამრავი ძაგება. არ იყო ლანძღვა, რომელიც ბრალდებულებს არ მიეხალათ სახეში და ხელმოუწერელი წერილებით არ დაებნიათ თეატრში. სხვადასხვანაირად იღებდა, ხან სირცხვილით დატანჯული ცდილობდა გაესაიდუმლოებინა და დაემალა, ხანაც არად ჩააგდებდა და თავად ახმაურებდა ყველას გასაგონად. არტაბანუსიც კი, პართელების მეფე, არცხვენდა თავის გზავნილში, სადაც ახლობლების და შორეულების მკვლელობებს უხსენებდა, ზეიმებს და გარყვნილობებს წამოაძახებდა და სთავაზობდა, მალევე ჩაექრო თანამემამულეების დიდი და სამართლიანი წყურვილი და საკუთარი ნებით მოეკლა თავი.ბოლოს თავადვე მოსძულდა საკუთარი თავი. თავისი ტანჯვის მთელი სიმძიმე გამოხატა ერთი წერილის დასაწყისში ასეთი სიტყვებით: „როგორ მოგწეროთ, მამა სენატორებო, რა მოგწეროთ და რა არ მოგწეროთ? ეს თუ ვიცოდე, დაე, მაშინ ღმერთების და ღმერთქალების ნებით, იმაზე უარესი სიკვდილით მოვკვდე, რომლითაც ყოველდღე ვკვდები“.ზოგიერთი ვარაუდობს, რომ წინასწარ იცოდა თავისი ასეთი მომავლი და დიდი ხნით ადრე ხედავდა, როგორი სიძულვილი და უსახელობა ელოდა. სწორედ ამიტომ, ხელისუფლებას რომ იბარებდა, მტკიცედ უარყო „სამშობლოს მამის“ წოდება და მისი საქმეების ერთგულებაზე ფიცი. ეშინოდა, უფრო ძალიან არ შეერცხვინა თავი, ამ პატივთა ღირსი რომ არ აღმოჩნდებოდა.ეს შეიძლება დავასკვნათ ორივე წინადადებაზე მისი გამოსვლიდან. ამბობს, რომ ვიდრე თავის ჭკუაზე იქნება, ისეთად დარჩება, როგორიც არის და თავის ზნეობას არ შეიცვლის. მაგრამ მაინც, ცუდი მაგალითი რომ არ მისცეს, სჯობს სენატმა თავი არ დაუკავშიროს ისეთი ადამიანის საქციელების მართებულობას, რომელიც შემთხვევის გავლენით შეიძლება შეიცვალოს.და შემდეგ: „თუკი ოდესმე თქვენ დაეჭვდებით ჩემს საქციელში და ჩემს ერთგულებაში,  ვლოცულობ, რომ უმალ სიკვდილმა წამიყვანოს, ვიდრე ეს ცვლილება მოხდეს თქვენს აზრებში,  მაშინ ჩემთვის დიდი არაფერი იქნება პატივი და წოდება სამშობლოს მამისა, თქვენთვის კი დამუნათება ან წინდაუხედაობისთვის, რომლითაც თქვენ ის მომეცით, ანდა მცდარი შეფასებისათვის, რომლითაც ჩემზე შეიცვალეთ აზრი“.აგებულებით დიდი და ძლიერი იყო, საშუალოზე მაღალი, მხრებში და მკერდში ფართო, დანარჩენ სხეულში სიმეტრიული თავიდან ფეხებამდე. მარცხენა ხელი მარჯვენაზე მარჯვე და ძლიერი ჰქონდა, ხოლო კუნთები ისე ძლიერი, რომ თითით ვაშლს ხვრეტდა, ხოლო ბიჭის ან ყმაწვილის თავის დაშავება უბრალო წკიპურტით შეეძლო.კანის ფერი თეთრი ჰქონდა, თმა კეფაზე გრძელი, კისერსაც კი უფარავდა,  ეტყობა, ოჯახური ნიშანი იყო. სახე ლამაზი, თუმცა ხანდახან ფერისმჭამელებს გამოაყრიდა ხოლმე. თვალები დიდი და საკვირველი შესაძლებლობით, დაენახა ღამითაც და წინაღობებშიც, ოღონდ ცოტა ხნით და გაღვიძებისას, მერე მხედველობა ჩვეულებრივი უხდებოდა.თავდახრილი დადიოდა, მაგრად ეჭირა კისერი, მკაცრი სახით, მდუმარედ. თანმიმყოლებშიც იშვიათად ლაპარაკობდა, ნელა, ოდნავ ათამაშებდა თითებს. ყველა ამ უსიამოვნო და ქედმაღლურ ნიშნებს ჯერ კიდევ ავგუსტუსი ამჩნევდა და ცდილობდა მათ გამართლებას სენატისა და ხალხის წინაშე, ირწმუნებოდა, მათში ბუნებაა დამნაშავე და არა ზნეობა. დიდებული ჯანმრთელობით გამოირჩეოდა და მთელი თავისი მმართველობისას ერთხელაც არ გამხდარა ცუდად, თუმცა ოცდაათი წლიდან საკუთარ თავზე თავად ზრუნავდა, ექიმების დახმარებისა და რჩევების გარეშე. ღმერთებზე და მათ თაყვანისცემაზე ნაკლებად ირჯებოდა, რაკი ასტროლოგიისკენ იყო მიდრეკილი და მტკიცედ სწამდა, რომ ყველაფერს ბედისწერა გადაწყვეტს. თუმცა მეხისა უსაზღვროდ ეშინოდა და როცა ღრუბელი შეიკრიბებოდა, თავზე ყოველთვის იხურავდა დაფნის გვირგვინს, რაკი ითვლებოდა, რომ ამ ფოთლებს მეხი არ დაეცემოდა. კეთილშობილ ხელოვნებებში დიდი გულმოდგინებით მეცადინეობდა ორივე ენაზე. ლათინურ მჭევრმეტყველბაში მესალა კორვინუსს ჰბაძავდა, რომელსაც ძალიან თაყვანს სცემდა ახალგაზრდობაში, როცა ის უკვე მოხუცი იყო. თუმცა თავის სიტყვას მეტისმეტად აბნელებდა განზრახულობით და ღვლარჭნილობით, ასე რომ, მოუმზადებლად უკეთ ლაპარაკობდა, ვიდრე დაწერილის მიხედვით.შეთხზა ლირიკული ლექსიც სახელწოდებით „ჩივილი ლუციუს კეისრის სიკვდილზე“, ლექსებს წერდა ბერძნულადაც და ჰბაძავდა ევფორიონს, რიანს და პართენუსს. ეს პოეტები ძალიან უყვარდა, მათ ნაწარმოებებს და გამოსახულებებს განათავსებდა ხოლმე საზოგადოებრივ ბიბლიოთეკებში, ამიტომაც მრავალი სწავლული შეუჩერებლად უძღვნიდა მათ შესახებ თავის თხზულებებს.მაგრამ ყველაზე მეტად ზღაპრული წარსულის შესწავლა აინტერესებდა. აქ სასაცილო წვრილმანებამდე მიდიოდა, მაგალითად, გრამატიკოსებს, რომელთა საზოგადოება, როგორც ითქვა, ძალიან უყვარდა, მიმართავდა ასეთი შეკითხვებით: „ვინ იყო ჰეკუბას დედა? აქილევსს რას ეძახდნენ გოგონებში? რა სიმღერებს მღეროდნენ სირენები?“ ხოლო როცა პირველად შევიდა სენატში ავგუსტუსის სიკვდილის მერე, კეთილშობილების და შვილური სიყვარულის ნიშნად სამსხვერპლოდ საკმეველი და ღვინო მიიტანა, მაგრამ ფლეიტისტის გარეშე, როგორც ოდესღაც მეფე მინოსმა შვილის სიკვდილის შემდეგ. ბერძნულად ყოველთვის ადვილად და ხალისით ლაპარაკობდა, მაგრამ ყველგან არა. ამას განსაკუთრებით სენატში გაურბოდა. მაშინაც კი, როცა სიტყვა „მონოპოლიის“ თქმა უნდოდა, თავიდან მოიბოდიშა, რომ იძულებულია უცხო სიტყვა თქვას. ხოლო როცა სენატის ერთ დადგენილებაში გამოიყენეს სიტყვა „ემბლემა“, შესთავაზა, შეეცვალათ, უცხოურის ნაცვლად  ჩვენი მოეძებნათ და თუ ვერ შეძლებდნენ, მაშინ ცნება გამოეხატათ აღწერით, რამდენიმე სიტყვით. და ერთ ჯარიკაცს, რომელსაც სასამართლოზე სთხოვეს, ბერძნულად მიეცა ჩვენება, უბრძანა, მხოლოდ ლათინურად ეპასუხა. თავისი წასვლის მთელი დროის მანძილზე მხოლოდ ორჯერ სცადა რომში დაბრუნება. პირველად ტრირემით გაცურა ტიბრზე ბაღებამდე, რომლებიც ხელოვნურ ტბასთანაა, ნაპირზე დაცვა დააყენა, რათა ისინი გაეგდოთ, ვინც შესახვედრად გამოვიდოდა. მეორედ აპიანეს გზით მეშვიდე მილამდე მიაღწია. მაგრამ შორიდან რომ დაინახა ქალაქის კედლები, მიუახლოვდა და დაბრუნდა: პირველად  უცნობი მიზეზით, მეორედ  ცუდი ნიშნის შიშით. სხვა გასართობებს შორის ერთი დიდი გველიც ჰყავდა. ერთხელ, ჩვეულებრივ, მივიდა, რომ თავისი ხელიდან ეჭმია და მკვდარი ნახა, ჭიანჭველებისგან შეჭმული და ამაში დაინახა ნიშანი, გაფრთხილებოდა ბრბოს ძალადობას. და აი, საჩქაროდ დაბრუნდა კამპანიაში, ასტურაში შეუძლოდ შეიქმნა. ცოტა გამოკეთებული, ცირცეამდე მივიდა. აქ, თავისი ავადობა რომ დაემალა, არათუ ესწრებოდა ბანაკის თამაშებს, არამედ არენაზე გამოშვებულ ტახს ზემოდან ხელშუბებიც სტყორცნა. მაშინვე დაეწყო ტკივილი ფერდში, მერე გახურებულს ქარმა დაუბერა და ავადმყოფობა გაუძლიერდა.ერთხანს კიდევ იკავებდა თავს, თუმცა, აგრძელებდა თავის გზას მიზენუმამდე, არაფერს ცვლიდა ცხოვრების ჩვეულებრივ წესში და უარს არ ამბობდა არც ქეიფებზე, არც სხვა სიამოვნებებზე  ნაწილობრივ აულაგმაობით და ნაწილობრივ თავის მოკატუნებით. და როცა ექიმი ქარიკლე ერთხელ აპირებდა სუფრიდან წასვლას და მისი ხელი აიღო სამთხვევად, იეჭვა, რომ იმას უნდოდა მისი სისხლის დარტყმების შეტყობა, შეაჩერა, მაგიდასთან დააბრუნა და გვიანობამდე გააგრძელა ლხინი. ხოლო მერე, როგორც ყოველთვის, სასტუმროს შუაგულში დადგა, ზურგსუკან ლიკტორით და სახელებით ემშვიდობებოდა ყველა წამსვლელს.ამასობაში, მოუწია წაეკითხა სენატის ანგარიშებში, რომ რამდენიმე დამნაშავე, რომლებიც თავის დროზე მოკლედ მოიხსენია, რომ მათი სახელები არის დასმენებში, ახლა გამოშვებულები იყვნენ და დაკითხვის გარეშე. ეს უპატივცემლობად ჩათვალა და გადაწყვიტა, რადაც უნდა დაჯდომოდა, კაპრიზე დაბრუნებულიყო, მხოლოდ ამ სამალავიდან ბედავდა რამე ეღონა. მაგრამ უამინდობამ და გაძლიერებულმა ავადობამ შეაჩერა. და მალე აღესრულა ლუკულუსის ვილაში, თავისი ცხოვრების სამოცდამეთვრამეტე წელს და ხელისუფლების ოცდამესამე წელს, ჩვიდმეტი დღით ადრე აპრილის კალენდებამდე, გნეიუს აცერონიუს პროკულუსისა და გაიუს პონტიუს ნიგრინუსის კონსულობისას.ზოგიერთი ვარაუდობს, გაიუსმა შეაპარა ნელი და მომაკვდინებელი შხამი; სხვები  უბრალო ციებცხელების შემდეგ საჭმელი მოითხოვა, მაგრამ არ მისცეს; დანარჩენი  რომ დაახრჩეს ბალიშით, როცა უცებ გამოფხიზლდა და დაინახა, რომ გულწასვლის დროს ბეჭედი მოხსნეს და უკან დაბრუნება მოითხოვა. სენეკა წერს, რომ გრძნობდა თავისი აღსასრულის მოახლოებას, თავად მოიხსნა ბეჭედი, თითქოს უნდოდა, ვისთვისმე გადაეცა, ცოტა ხანი ეჭირა, მერე ისევ თითზე გაიკეთა, ხელი დამალა და დიდხანს იწვა უმოძრაოდ. მერე უცებ მსახურებს დაუყვირა, მაგრამ პასუხი არ მიუღია. მაშინ ადგა, მაგრამ საწოლთან ახლოვე უმტყუნა ძალამ და ძირს დავარდა.თავის ბოლო დაბადების დღეზე სიზმარში აპოლონ ტემენიტელის ქანდაკება ნახა, დიდი და საკვირველი ნამუშევარი, რომელიც სირაკუზიდან ჩამოიტანა, რათა ახალი ტაძრის მიდებარე ბიბლიოთეკაში დაედგათ. და იმ სტატუეტმა უთხრა, რომ ის უკვე ვეღარ აკურთხებდა. სიკვდილამდე რამდენიმე დღით ადრე შუქნიშნის კოშკი კაპრიზე დაინგრა მიწისძვრის გამო. ხოლო მიზენაში, როცა სასტუმროში შემოიტანეს ნაცარი და ნახშირი, უკვე დიდი ხნის ჩამქრალი და გაციებული, უცებ იფეთქეს და აალდნენ, და აღარ ქრებოდნენ საღამოდან გვიან ღამემდე.მისმა სიკვდილმა დიდი სიხარული გამოიწვია ხალხში. როგორც კი ეს ამბავი გაიგეს, ერთნი ყვირილით დარბოდნენ: „ტიბერიუსი ტიბრში!“, სხვები ლოცავდნენ დედადედამიწას და ღმერთებს მანებს, არ მიეცათ გარდაცვლილისთვის ალაგი, გარდა უღირსთა შორის ადგილისა; დანარჩენები მკვდარს ემუქრებოდნენ კავით და ჰემონიებით. ძველ უკეთურობების ხსოვნას კი საბოლოო სისასტიკის ხსოვნაც დაემატა.საქმე ის იყო, რომ სენატის გადაწყვეტილებით, ბრალდებულთა დასჯა მხოლოდ მეათე დღეს ხდებოდა. და აი, ზოგიერთისთვის ანგარიშის გასწორების დღე დაემთხვა ტიბერიუსის სიკვდილზე ცნობას. ისინი ყველას ევედრებოდნენ შველას, მაგრამ გაიუსი ჯერ არ გამოჩნდა, რომ მიშველებოდა და ვერავინ ჩაერია, და დაცვამ, კანონის წინააღმდეგ არწასვლის მიზეზით, დაახრჩო ისინი და ჩააგდო ჰემონიაში. ამის გამო სიძულვილმა უფრო მეტი ძალით იფეთქა. ეჩვენებოდათ, რომ ტირანის სიკვდილის შემდეგ მხეცობა მაინც არ შეწყდებოდა. როცა მისი გვამი გამოასვენეს მიზენადან, ბევრი ყვიროდა, რომ ატელაში უნდა წაეყვანათ და დაეწვათ ამფითეატრში. მაგრამ მეომრებმა ის რომში გადაასვენეს, და იქ დაწვეს და დაასაფლავეს სახალხოდ.ანდერძი სიკვდილამდე ორი წლით ადრე შეადგინა ორ ჩანაწერად. ერთი თავისი ხელით იყო დაწერილი, მეორე  გააზატებულისთვის ნაკარნახევი, მაგრამ შინაარსით არ განირჩეოდნენ. ისინი მიმაგრებული იყო ყველაზე დაბალი მდგომარეობის პირებზე. ამ ანდერძით უარს ეუბნეოდა თავის შვილიშვილებს  გაიუსს, გერმანიკუსის შვილს და ტიბერიუსს, დრუზუსის შვილს თანაბარ წილზე მემკვიდრეობიდან, ერთმანეთის მემკვიდრეებად ნიშნავდა. დატოვა მრავალრიცხოვანი საჩუქრები, მათ შორის ქალწულ ვესტალებსაც, ასევე ყველა მეომარს, ყველა პლებეის და ცალკე კვარტალების მამასახლისებს.  …
დაამატა Kakha to მსოფლიო ისტორია at 8:10am on აპრილი 10, 2014
თემა: დამატებითი მოსაზრებები შიშების შესახებ
ვეულწილად, დარღვეულია. პირველ რიგში, ემოციების სფეროდან მისი ვიტალური იმპულსების იზოლაცია და მათი გახლეჩა ხდება. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, შიზოიდური ადამიანი ვერ ახერხებს განსხვავებული განცდებისა და პიროვნული შრეების ინტეგრაციას ერთ მთლიან ემოციად. უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს მოწიფულობის ის განსხვავებული ხარისხი, რომელიც არსებობს შიზოიდის გონებასა და გრძნობას, რაციონალურობასა და ემოციურობას შორის; ემოციური პროცესები და გონებრივი გამოცდილება თითქოს მოწყვეტილია ერთმანეთისაგან და მათი შერწყმა ერთიან განცდად არ ხდება. შიზოიდური პიროვნება სამყაროში ორიენტაციას ადრეული ასაკიდან გონებისა და გრძნობის ორგანოებით აღქმის საშუალებით ახდენდა, მაგრამ მან ვერ შეძლო, ვერ ისწავლა საკუთარი ემოციების მართვა; ამიტომ მისთვის უცნობია გრძნობებისა და განცდების ყოველგვარი სხვა გამოვლინება, რადგან იგი მხოლოდ მათი გამოხატვის წანამძღვრებს – აფექტებს იცნობს. შთაბეჭდილება რჩება, რომ შიზოიდური პიროვნების ემოციურ პალიტრაზე, შავ-თეთრის გარდა, სხვა ფერები არ არსებობს.       ადამიანებთან სიახლოვის შიში რომ აიცილოს თავიდან, შიზოიდური პიროვნება ცდილობს, რაც შეიძლება, მეტ დამოუკიდებლობას მიაღწიოს. ავტარკიისადმი სწრაფვისა და ადამიანთაგან თავის დაღწევის ამგვარი მცდელობები ნიშნავს საკუთარი თავის გარშემო დამცავი წრის შემოვლებას და უპირობოდ უკავშირდება მის მზარდ ეგოცენტრულობას, რომლის გამოც იგი სულ უფრო მეტად ექცევა იზოლაციაში. სავსებით გასაგებია, რომ ასეთი ადამიანები შიშს განიცდიან, რადგან ამას მარტოობა და იზოლაცია უწყობს ხელს. შიზოიდურ პიროვნებას აუტანელი შიში, უპირველეს ყოვლისა, იმის გაფიქრებაზე იპყრობს, რომ შეიძლება ჭკუიდან შეიშალოს. ამ შიშში აირეკლება ასევე განცდა იმისა, რომ ის «სხვებისაგან განსხვავებული» და დაუცველია ამქვეყნად. ერთ-ერთმა ასეთმა პაციენტმა ერთხელ თქვა: «ჩემთვის ერთადერთ რეალობას შიში წარმოადგენს». დამახასიათებელია, რომ იგი თავის ამ განცდას აღწერდა არა როგორც შიშს რაიმე განსაზღვრულისა და კონკრეტულის წინაშე; ამით მას იმის თქმა უნდოდა, რომ მთლიანად შიშის ტყვეობაში იმყოფებოდა. მეორე პაციენტმა განაცხადა: «მე არ ვიცი, რა არის შიში; ჩემში, ალბათ, არის რაღაც შიშისმაგვარი, მაგრამ ეს შიში არაა ჩემს «მე»-ში. «ეს პაციენტი» სრულ დისტანცირებას ახდენდა საკუთარი შიშისაგან და ასეთი გრძნობა ჰქონდა, რომ ეს შიში მის ცნობიერებაში, საერთოდ, აღარ არსებობდა. მაგრამ ადვილი წარმოსადგენია, რა არამყარი და ცვალებადია შიზოიდის ამგვარი მდგომარეობა და რა ადვილად შეიძლება წალეკოს დაუძლეველმა შიშმა ადამიანის «მე».       შიშის ვინმესთვის გაზიარება შიზოიდს უმსუბუქებს მდგომარეობას, მაგრამ არასოდეს ჰყოფნის საამისო გამბედაობა, რადგან ეშინია, რომ ამით საკუთარ თავს ვინმეს ჩაუგდებს ხელში; შესაძლოა, იგი გიჟადაც შერაცხონ, თუ თავის უმწეობასა და სისუსტეს მთლიანად გამოავლენს. ამ დროს შიში, შეიძლება, ისე გაძლიერდეს, რომ მისი ატანა შეუძლებელი გახდეს. იგი მთელი ძალით ამოხეთქავს, გამოიწვევს ფსიქოზს და ეს შიშისაგან თავდახსნის უკანასკნელი, სასოწარკვეთილი მცდელობა იქნება. შიზოიდი ადამიანი «კარგავს ჭკუას» და, თავის გადარჩენის მიზნით, ირეალურ სამყაროში ეძებს ხსნას, სადაც თავს ნორმალურად გრძნობს; გარესამყარო მას ამ დროს სნეული ეჩვენება, რაც, ზოგ შემთხვევაში, შესაძლოა, მართალიც იყოს.       ამრიგად, შიზოიდურ პიროვნებას საკუთარი შიში გარესამყაროს ობიექტებზე გადააქვს, როდესაც მათი დაძლევა და თავიდან მოშორება ადვილად შეუძლია; მაგრამ შინაგან შიშს ადამიანი მაინც ვერსად გაექცევა.       მზარდ აუტიზმთან ერთად, შიზოიდური ადამიანი თანდათან კარგავს ინტერესს გარესამყაროსა და ადამიანების მიმართ. ამას «ობიექტის დაკარგვის» პროცესს უწოდებენ, თავად შიზოიდური პიროვნება კი მას «სამყაროს დაღუპვის» განცდას ადარებს. როდესაც ადამიანს გარესამყაროში ემოციური თანამონაწილეობა აღარ აინტერესებს და საკუთარ თავში იკეტება, მისთვის ეს სამყარო «იღუპება», პარტახდება, არარაობად იქცევა და ნადგურდება. მსგავს ცხოვრებისეულ განცდებს ხშირად შიზოიდურ პიროვნებათა სიზმრებიც გამოხატავს, მაგალითად:       «ვზივარ უზარმაზარ დისკზე, რომელიც ეშმაკის ბორბალს ჰგავს; ის უფრო და უფრო სწრაფად ტრიალებს; თავს ძლივს ვიკავებ, რომ მისი კიდისაკენ არ გადავქანდე, თუმცა ნელ-ნელა ვუახლოვდები მას და შეიძლება ყოველ წამს სიცარიელეში გადავეშვა».       ან კიდევ ერთი მაგალითი:       «თვალუწვდენელ ქვიშის უდაბნოში დგას ციხე-სიმაგრე, რომელსაც ბეტონის კედლებში რამდენიმე სათვალთვალო ჭუჭრუტანა აქვს ჩატანებული; ციხე-სიმაგრეში დიდძალი იარაღი და რამდენიმე წლის სურსათის მარაგი ინახება. მე აქ მარტოდმარტო ვცხოვრობ».       ალბათ, ძნელია, ამაზე უფრო ზუსტად აღწერო იმ ადამიანის განცდა, რომელიც სიმარტოვის, ადამიანებისაგან განდგომის, შიშისაგან თავდაცვის და ავტარკიის სურვილითაა შეპყრობილი.       «თოვლით დაფარული უკაცრიელი ლანდშაფტი; უკან რამდენიმე მოღრეცილი ხე მოჩანს. თოვლზე თბილი წყლით სავსე პატარა აბაზანა დგას; საშინელ სიმარტოვეს ვგრძნობ».       ეს სიზმარი ნახა ერთმა ახალგაზრდამ, რომელმაც შემდეგ თავისი ცხოვრებაც გაიხსენა:       ის ნაბოლარა შვილი იყო, რომელიც პირველი მსოფლიო ომიდან მამის დაბრუნების შემდეგ დაიბადა. იმის გამო, რომ მამას თავში ჰქონდა მიღებული ჭრილობა, ადვილად ღიზიანდებოდა და ხშირად ბობოქრობდა. რა თქმა უნდა, მას აღარ შეეძლო კარ-მიდამოს მოვლა-პატრონობა. დედა მას მზრუნველობას არ აკლებდა, მერე მან კარ-მიდამოს მოვლაც საკუთარ თავზე აიღო და შვილის აღზრდას ძალიან ცოტა დროს უთმობდა. ყმაწვილის სიზმარი იმაზე მიგვანიშნებს, რომ მას სწორედ ის სითბო აკლდა, თბილი წყლით სავსე აბაზანა რომ განასახიერებდა. ბიჭი მარტოსული იყო; ამიტომ დაახლოებით 12 წლის ასაკში შეეცადა, რამენაირად შეეგრძნო დედის სიახლოვე და ასეთი რამ მოიფიქრა: საღამოობით, როდესაც იგი უკვე ლოგინში იწვა, დედა, ჩვეულებისამებრ, ფორტეპიანოს მიუჯდებოდა ხოლმე და უკრავდა. ბიჭმა მოიფიქრა და ერთ-ერთ კლავიშს მავთულით ნათურიანი ბატარეა მიაბა, რომელიც შემდეგ თავის საწოლზე მიამაგრა. ყოველ ჯერზე, როგორც კი დედა ამ კლავიშს შეეხებოდა, ნათურა ინთებოდა.       მსგავსი ფსიქოდინამიური მოვლენები ხშირად ხდება ხოლმე ტექნიკური გამოგონების მიზეზი, რომელთა მეშვეობითაც ადამიანები ქვეცნობიერად ცდილობენ, შეივსონ ბავშვობისდროინდელი განცდების ხარვეზი. აღწერილი შემთხვევა ნორმალური ადამიანური ურთიერთობის დაუცხრომელ სურვილს გამოხატავს.       შეუძლებელია «შიზოიდურ სამყაროში ყოფნის» იმაზე უფრო ზუსტად აღწერა, ვიდრე ამას მსგავსი სიზმრები წარმოგვიდგენს. როგორც ჩანს, ამგვარი განწყობა უცხო არ იყო მაქსიმ გორკისათვის, რომელსაც ძალიან მძიმე ბავშვობა ჰქონდა და ლუკმა-პურის საშოვნელად ადრე დაიწყო მოხეტიალე ცხოვრება. ერთხელ, ტოლსტოისთან სტუმრობისას, გორკიმ მას თავისი სიზმარი უამბო: რუსული ზამთრის თვალუწვდენელ ტრამალზე მან დაინახა, როგორ მოემართებოდნენ თოვლზე მისკენ ცარიელი ჩექმები, მხოლოდ ჩექმები. ალბათ, ძნელია სიმარტოვის ამაზე უფრო მოკლედ და სხარტად აღწერა.       როდესაც ადამიანი სამყაროს განუდგება და საკუთარ თავში იკეტება, მას ეს სამყარო ფეხქვეშ ეცლება და იპყრობს საშინელი შიში, რომელიც აბსოლუტურ «სიცარიელეში ვარდნის» ან «ეშმაკის ბორბალზე ტრიალის» დროს განცდილ შიშს წააგავს. შიშზე წარმოდგენები და სიზმრები შიზოიდურ ადამიანებს ხშირად აპოკალიფსური, სამყაროსეული კატასტროფების სახით ევლინებათ. ვინც ცდილობს, საკუთარ თავს, რაც შეიძლება, მაგრად ჩაეჭიდოს, მას ემუქრება საფრთხე – სამყარო ფეხქვეშ გამოეცალოს და საბოლოოდ წილად მარტოსული ცხოვრება ერგოს.       კიდევ რამდენიმე მაგალითით აღვწერთ იმ შედეგებს, რაც ადამიანებთან სიახლოვის შიშს და «საკუთარი ღერძის გარშემო» ზღვარგადასულ ბრუნვას მოჰყვება ხოლმე. ამ შიშის შედეგად გაჩენილი იჭვნეული სიფრთხილე შიზოიდურ პიროვნებას იმით ემუქრება, რომ ის საკუთარ თავთან მიმართებაში სულ უფრო ავადმყოფურ სახეს მიიღებს. ასეთი ადამიანები გრძნობენ, როგორც ხალხში ამბობენ, «მიწის ქვეშ რა ხდება» ან «ბალახი რას ჩურჩულებს». ეს იმას ნიშნავს, რომ ისინი ყველგან და ყველაფერში რაღაც საფრთხეს ხედავენ და მათში თვით ყველაზე უწყინარი შენიშვნაც კი შემაშფოთებელ ეჭვებს იწვევს.       ერთხელ ჩემს პრაქტიკაში ასეთი შემთხვევა მქონდა: მისაღებ ოთახში ერთ-ერთ სურათს კედელზე ადგილი შევუცვალე. შიზოიდმა პაციენტმა ეს მაშინვე საკუთარ თავთან დააკავშირა და იფიქრა, თითქოს ამით მასზე ტესტის ჩატარება დავაპირე, რათა გამეგო, ამ ცვლილებაზე რა რეაქცია ექნებოდა.       ეს მაგალითი გვიჩვენებს, რომ შიზოიდურ ადამიანებს თითქმის პარანოიდული განცდები აქვთ საკუთარ თავთან მიმართებაში; ამასთან, გამახვილებული ემოციური სიფრთხილით გამოირჩევიან და გარესამყაროში მომხდარ ისეთ ცვლილებებსაც კი ამჩნევენ, რასაც ნორმალური ადამიანი, საერთოდ, ყურადღებას არ აქცევს. სამყაროსთან მიმართებაში შიზოიდური პიროვნებები თითქმის ყოველთვის საკუთარი, გამახვილებული ემოციებით ხელმძღვანელობენ.       იყო სხვა შემთხვევაც, როდესაც ფსიქოთერაპიული სეანსის დროს ტელეფონმა რამდენჯერმე დარეკა. იმავე პაციენტმა იფიქრა, რომ მე სპეციალურად ვარეკინებდი ვიღაცას, რათა გამეგო, რა რეაქცია ექნებოდა მას ასეთ დისკომფორტზე.       ამრიგად, შიზოიდი ადამიანი გარესამყაროში მომხდარ თითქმის ყველა მოვლენას საკუთარ თავს უკავშირებს, რაც აზრადაც არ მოუვა ადამიანს, რომელსაც ადამიანებთან მეტი კონტაქტი და ურთიერთობა აქვს. ამ დროს შიზოიდურ პიროვნებას ნელ-ნელა შეიპყრობს ადამიანებთან ურთიერთობის ავადმყოფური შიში და ისეთი მანიაკალური წარმოსახვა, რომელიც, შესაძლოა, «შეშლილობის» მთელ სისტემად ჩამოყალიბდეს, შემდგომ კი მისი კორექცია ვეღარ მოხერხდეს. შიზოიდი პიროვნებისთვის გარესამყაროში აღარ არსებობს აღარავინ და აღარაფერი, რაც იდუმალად თავად მასთან არ არის დაკავშირებული და რასაც განსაკუთრებული მნიშვნელობა არ ეძლევა; მერე კი ეს თავის დასაბუთებას მოითხოვს.       ამ მდგომარეობას შიზოიდი ძალიან მტანჯველად და შემაშფოთებლად განიცდის, რადგან ამ დროს კარგავს არა მხოლოდ ყოველგვარ უშუალობას, არამედ თითქმის ყოველთვის მზად არის, მოულოდნელობებისა და ვითარსი საფრთხეებისაგან თავის დასაცავად. შიზოიდი ადამიანი ძალიან ხშირად გამოყოფს ხოლმე თავის საცეცებს გარესამყაროსკენ და, თუ ვინმე მიუახლოვდება, მაშინვე სასწრაფოდ შემალავს.       ახალგაზრდა კაცმა, რომელსაც თავის პროფესიაში ხელი მოეცარა და საქმეში მერეც არ სწყალობდა ბედი, გიჟურად აიკვიატა, რომ უიღბლო იყო. მას სურდა, სოციალურად წარმატებული ყოფილიყო, მაგრამ საკუთარი თავისადმი რწმენა დაკარგული ჰქონდა და ამ საკითხში ოჯახის წევრებისგანაც ვერ გრძნობდა მხარდაჭერას. ოჯახში ფიქრობდნენ, რომ მას მხოლოდ აკვიატებული სურვილი ამოძრავებდა, სხვებზე «უკეთესი» გამოჩენილიყო და «დიდ სიმაღლეებს» შესწვდომოდა. მათი აზრით, უმჯობესი იქნებოდა, თუ ყმაწვილი მამის კვალს გაჰყვებოდა და საკუთარ ადგილ-მამულს უპატრონებდა იმ პრინციპით, რომ პური ხაბაზმა უნდა გამოაცხოს, ანუ ყველამ თავისი საქმე აკეთოს! ახალგაზრდა კაცი კი დიდად პატივმოყვარე იყო და ყოველნაირად ცდილობდა, ახლობლებისთვის დაემტკიცებინა, რომ მიზანს აუცილებლად მიაღწევდა. ამის გამო ის ნებისმიერ მარცხს განსაკუთრებით მტკივნეულად განიცდიდა, რადგან მისი წარუმატებლობა ადასტურებდა, რომ ოჯახის წევრები მის წინაშე მართლები იყვნენ.       ჩვენ მანამდეც ბევრჯერ შევეცადეთ, ეს გარემოებები შეგვესწავლა და მისი აკვიატებული წარმოსახვის მიზეზი ზუსტად აგვეხსნა რეალობასთან მიმართებაში. მაგრამ, როცა ახალგაზრდა კაცმა ზემოაღნიშნული მარცხი განიცადა, იგი კვლავ მანიაკალურმა აზრებმა შეიპყრო.       ერთხელ ის კლინიკაში დათრგუნული მოვიდა და აღშფოთებულმა გამომწვევად გვითხრა: «ამჯერად ვეღარ დამარწმუნებთ, რომ ეს ყველაფერი შემთხვევით მოხდა. დღეს სადგურზე ვიღაც კაცი შემხვდა; მას ჩამოძენძილი კოსტუმი ეცვა, რომელიც ზუსტად ჰგავდა ჩემს საუკეთესო კოსტუმს. განა მას ამით ჩემთვის იმის თქმა არ უნდოდა, რომ მე ერთი ხელმოცარული და უიღბლო კაცი ვარ?»       ამ შემთხვევაში საქმე გვაქვს პაციენტის მიერ საკუთარი არასრულფასოვნების მანიაკალურ განცდასთან; აქვე იმასაც ვხედავთ, რა მყიფე საზღვარი არსებობს ცრურწმენებსა და აკვიატებულ წარმოსახვას შორის. ამასთან, გარკვეულწილად უნდა გამოვთქვათ ვარაუდი, რომ ცრურწმენა, შესაძლოა, გახდეს აკვიატებული აზრების გამომწვევი პირველმიზეზი. ჩვენც ასევე ემოციურად, ჯიუტად ჩავჭიდებივართ ხოლმე ცრურწმენებს, მაგრამ ამავე დროს არ გაგვაჩნია იმის მზაობა, რომ საფუძვლიანად გადავამოწმოთ მათი კავშირი რეალობასთან, თორემ, ალბათ, შევძლებდით იმის გაგებას, ასე რატომ ეჭიდებოდა ეს პაციენტი თავის მანიაკალურ წარმოსახვას. მსგავსი აკვიატებული აზრები საკუთარ თავზე ჩვენც აშკარად გამოგვიცდია, როდესაც, სულიერად დათრგუნულებს, გაუცნობიერებელი შიში ან თვითბრალდების გრძნობა დაგვუფლებია. მაგალითად, მესამე რაიხის დროს იმ ადამიანებს, რომლებიც ნაციონალურ-სოციალისტური პარტიის და ხელისუფლების წინააღმდეგ ხშირად გამოთქვამდნენ საკუთარ აზრს, მოიერიშე რაზმელებისა და «ესესელების» დანახვაზე აკვიატებული დევნის შიში იპყრობდათ, რადგან მათში საშინელ მტერს ხედავდნენ. ამ ადამიანებმა იცოდნენ, რომ საკმარისი იყო, ისინი ვინმეს დაესმინა ან ყურმოკვრით გაეგოთ მათი განწყობის შესახებ, და მაშინვე საკონცენტრაციო ბანაკში უკრავდნენ თავს.       სიმარტოვე და იზოლაცია, ისევე როგორც რეალური საფრთხის წინაშე უმწეობის შეგრძნება, ხელს უწყობს ავადმყოფურად აკვიატებული რეაქციების გამოვლინებას. უცხო გარემოში მყოფი ადამიანი, ღამით უჩვეულო ხმაურის გაგონებაზე, ადვილად განეწყობა საიმისოდ, რომ ეს ხმაური არამართებული, აკვიატებული მიზეზით ახსნას, მით უფრო, თუ იგი ამ დროს სულიერად დათრგუნულია ანდა შიშის და თვითბრალდების გრძნობით არის შეპყრობილი. რა თქმა უნდა, ნაცნობი ადამიანების გარემოცვაში, სადაც იგი თავს თავისუფლად და დაცულად გრძნობს, მას ამგვარი შეგრძნებები არა აქვს. ამრიგად, შიზოიდური პიროვნებების აკვიატებული რეაქციები ჩვენ წინაშე ისევ და ისევ მათთან დაკავშირებულ უმთავრეს პრობლემას წამოჭრის: ეს არის საზოგადოებისაგან იზოლაცია და ადამიანების მხრივ თანადგომის არარსებობა. თუმცა მაგალითები იმასაც მოწმობს, რომ ძალიან მყიფეა ზღვარი ჯანმრთელ და ავადმყოფ ადამიანს შორის, რადგან იმ რეაქციებს, რომლებსაც, ჩვეულებრივ, ავადმყოფებში ვხედავთ, საგანგებო სიტუაციებში თავადაც გამოვავლენთ ხოლმე. დაავადებულ ადამიანებში კი ამის მიზეზი სწორედ ისაა, რომ ისინი დიდხანს იმყოფებიან საგანგებო სიტუაციებში და თავდაცვის მიზნით გამოიმუშავებენ ამგვარ «ავადმყოფურ» რეაქციებს.       აქ მოვიყვანთ კიდევ ერთი პაციენტის მაგალითს, რომელსაც ადამიანებთან ურთიერთობის დამთრგუნველი სურვილი ავადმყოფურ აკვიატებად გადაექცა:       ოცდაათიოდე წლის მარტოსული ადამიანი, რომელსაც გარესამყაროსთან თითქმის არ ჰქონდა ურთიერთობა, ერთ-ერთ კონცერტზე ვიღაც ახალგაზრდა კაცის გვერდით აღმოჩნდა; რაკი მის მიმართ განსაკუთრებული ლტოლვა იგრძნო, გვერდიდან მალულად უთვალთვალებდა და გრძნობდა, როგორ უძლიერდებოდა მასთან კონტაქტისა და გამოლაპარაკების სურვილი. იმის გამო, რომ ამ კაცს გარესამყაროსთან ურთიერთობის გამოცდილება არ ჰქონდა, იგი თავდაპირველად შეიპყრო შიშმა, რომელმაც მხოლოდ ააფორიაქა, მაგრამ მალე პანიკაში ჩააგდო, რადგან მოეჩვენა, რომ ახალგაზრდა კაცი ფერად-ფერად წრეებს ასხივებდა და ამ წრეებით მის ალყაში მოქცევას და ხელში ჩაგდებას ლამობდა; მერე იგრძნო, რომ ცივმა ოფლმა დაასხა და თავს საკონცერტო დარბაზიდან გაქცევით უშველა.       გარდა იმისა, რომ ამ კაცს ადამიანებთან ურთიერთობისა და მათთან სიახლოვის დამთრგუნველი სურვილები სტანჯავდა, იგი აშკარად განიცდიდა ახალგაზრდა ყმაწვილისადმი სექსუალურ ლტოლვას, მაგრამ რაკი ამის გამჟღავნება თავად ვერ გაბედა, ამ ლტოლვის პროეცირება ისე მოახდინა, თითქოს იგი ამ ახალგაზრდისაგან მოდიოდა. აქაც რეალური სიტუაციის «გადატანა» მოხდა, რადგან შინაგანმა შიშმა საფრთხის სახე მიიღო და გარეთ გადაინაცვლა, რასაც ამ კაცმა თავი მხოლოდ გაქცევით დააღწია.       როდესაც შიზოიდურ ადამიანს შინაგანი სამყაროსა და გარემოს მიმართ ეჭვისა და დაუცველობის გრძნობა უჩნდება, იგი ცდილობს, გარკვეული «ცხოვრებისეული ტექნიკა» შეიმუშაოს. ეს მას საშუალებას აძლევს, თავი ყველაფრისაგან შორს დაიჭიროს, ხელშეუხებელი და შეუვალი გახდეს, ყოველთვის ობიექტური იყოს, ადამიანებთან ახლო ურთიერთობას ერიდოს, მათთან შედარებით უპირატესობა იგრძნოს და მისი წონასწორობიდან გამოყვანა ვერაფერმა შეძლოს; მაგრამ შიზოიდი პიროვნება ამით სინამდვილეში ვერაფერს აღწევს. ამ დროს იგი, შესაძლოა, ყველას განუდგეს, ამპარტავანი, უკარება, საშინლად გულცივი და ხისტი გახდეს. იმ შემთხვევაში, თუ ამგვარი თავდაცვითი საშუალებებითაც გარესამყაროზე ზემოქმედებას ვერ მოახდენს, იგი თავის გრძნობებს მოულოდნელი, გააფთრებული აგრესიით გამოხატავს, რაც ზემოთ უკვე აღვწერეთ. ამ დროს შესაფერისმა გარემომ შეიძლება დიდი სამსახური გაუწიოს შიზოიდურ პიროვნებას, თუ გარშემომყოფნი მისი საქციელის გამომწვევ მიზეზებს გაიაზრებენ და მიხვდებიან, რით არის გამოწვეული მისი ეს მძიმე მდგომარეობა.       შიზოიდურ პიროვნებათა მკურნალობის დროს ისეთ ზღვრულ სიტუაციებსაც ვხვდებით, რომლებიც თვალნათლივ დაგვანახვებს საფრთხეებს, ადამიანის არსებობას რომ ემუქრება. სწორედ ამ შემთხვევებიდან უნდა ვისწავლოთ, რა არის ადამიანისათვის ეგზისტენციალურად მნიშვნელოვანი, რამდენად ემუქრება მის განვითარებას ოჯახური და სოციალური ფაქტორები, და, საერთოდ, დავადგინოთ ყველა გამომწვევი მიზეზი, რომელთა აღმოფხვრაც დიდ ძალისხმევას მოითხოვს. გენიალური ადამიანების არსებობას ხშირად ასეთი ცხოვრებისეული სივრცე განსაზღვრავს. მათი გრძნობები იმდენად ამოუცნობი და დაფარულია, რომ ხშირად ძნელია იმ მყიფე საზღვრის დადგენა, რომელიც გადის გენიალობასა და ფსიქოზს შორის. უნდა აღინიშნოს, რომ შიზოიდური სიმპტომების გამოვლინება სხვადასხვა ინტენსივობით ხდება. თუ შევეცდებით, შიზოიდური პიროვნებების თვისებები თანმიმდევრობით დავადგინოთ (ჯერ კიდევ სრულიად ჯანმრთელებიდან და მსუბუქად დაავადებულებიდან, მძიმე ფსიქიკურ აშლილობამდე მისულ პაციენტებამდე), მივიღებთ შემდეგ სურათს: ნაკლებად კონტაქტურები, ზემგრძნობიარენი, მარტოსულები, ორიგინალურები, ცხოვრებისგან გარიყულები, ბერბიჭები, ახირებულები, აუტსაიდერები, ასოციალურები, კრიმინალები, ფსიქოპათები. მათ შორის არცთუ იშვიათად გამოჩნდებიან ხოლმე გენიალური ნიჭით დაჯილდოებული ადამიანები.       გენიალურ ადამიანზე გარესამყაროსაგან განდგომა და მარტოსული ცხოვრება სასიკეთოდ მოქმედებს, რადგან მას თავისუფლად შეუძლია უარი თქვას ტრადიციებზე, ანგარიში არ გაუწიოს ისეთ გარემოებებს, რომლებსაც უზრუნველყოფილი, ტრადიციების ერთგული ადამიანები, ჩვეულებრივ, ან ვერ ხედავენ, ან მათ წინააღმდეგ წასვლას ვერ ბედავენ. სახიფათო სიტუაციას გენიალური ადამიანი იმ შეგნებამდე მიჰყავს, რომ მას უნარი შესწევს, გადააბიჯოს იმ საზღვრებს, რომლებსაც სხვები მორიდებით გვერდს უვლიან. თუ შიზოიდური პიროვნება მთლად არ არის დაცლილი ემოციებისაგან და მხოლოდ კრძალვით ცდილობს მათ დამალვას, მაშინ ის გამორჩეულად მგრძნობიარე ადამიანის თვისებებს ავლენს და ვერ იტანს ერთფეროვნებას, ზედაპირულობას. მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ შიზოიდურ პიროვნებას მწირი ემოციური სამყარო აქვს, იგი ნაკლებად გამოავლენს საკუთრივ ადამიანურ თვისებებს.       რელიგიასთან მიმართებაში შიზოიდური პიროვნებები უმთავრესად სკეპტიკოსები ან ცინიკოსები არიან, მახვილგონივრულად მსჯელობენ რწმენის «უაზრობაზე», კრიტიკული დამოკიდებულება აქვთ რიტუალების, ტრადიციებისა და ყოველგვარი ფორმალობის მიმართ; ისინი ცდილობენ, საერთოდ, ფხიზელი თვალით შეხედონ ყველაფერს, რასაც «იდუმალების» იერი დაჰკრავს, ახსნან ის «აუხსნელი» მოვლენები, რის შესაძლებლობასაც მათ უმთავრესად საბუნებისმეტყველო მეცნიერებები საკმაოდ ხშირად სთავაზობენ. ამრიგად, შიზოიდური პიროვნებები უმეტესად რაციონალისტები არიან, რომლებსაც განცდების გამოსახატავად აუცილებელი ორგანო არ გააჩნიათ, ამიტომ მათთან კამათი ამასთან დაკავშირებითაც შეუძლებელია.       მაგრამ შიზოიდების ამგვარი განწყობა რელიგიისა და რწმენის მიმართ ისე ჩანს, თითქოს იგი მათი იმედგაცრუებისათვის საჭირო, გაუცნობიერებელ პროფილაქტიკას წარმოადგენს. ისინი გაბედულად აცხადებენ უარს რწმენაზე, რათა იმედგაცრუებულები არ დარჩნენ; მალულად კი მაინც იმ «მტკიცებულების» მოლოდინში არიან, რომელიც მათ რწმენას აზიარებდა. შიზოიდური პიროვნებები ხშირად ნიჰილისტურად და დესტრუქციულად არიან განწყობილი და ეშმაკისეულ ნეტარებას გრძნობენ, როდესაც ახერხებენ, სხვებს რწმენაზე ხელი ააღებინონ. მაგრამ სხვა ადამიანების თავიანთ რწმენაზე მოქცევის სურვილი ისევ და ისევ ეჭვებს იწვევს: ხომ არ ეშინიათ მათ საკუთარ ურწმუნოებასთან მარტო დარჩენისა?! მძიმედ დაავადებული შიზოიდები მორწმუნეები ვერ გახდებიან, რადგან მათ არასოდეს უგრძვნიათ თავი უსაფრთხოდ და არ განუცდიათ სიყვარული. ამიტომ ისინი ათეიზმისკენ იხრებიან ან ხშირად საკუთარ თავს ყველაფრის საზომად მიიჩნევენ: ამან კი მათში, შესაძლოა, მანიაკალური ზესთამჩენობის გრძნობა აღძრას და საკუთარი თავის გაღმერთებამდე მიიყვანოს. ამ დროს ისეთი შთაბეჭდილება იქმნება, თითქოს გარესამყაროს მიმართ საკუთარი ინტერესის უგულებელყოფა და ამ ინტერესის მუდმივად საკუთარ თავზე მორგება შიზოიდურ პიროვნებას ისეთ ძალას და მნიშვნელობას სძენს, რომელიც მთლიანად მოიცავს მის ცნობიერებას; თუმცა ზოგიერთი მათგანი რელიგიურობის განცდაში იმ უსაფრთხოებას ეძებს და პოულობს კიდეც, რომელიც მას არასოდეს განუცდია. მაგრამ ეს არ არის ღმერთისადმი პიროვნულად მიმართული, მოსიყვარულე და უმანკო რწმენა; ეს უფრო ის ზეპიროვნული, შეუცნობელი გრძნობაა, რომელსაც შიზოიდური პიროვნება პირობითად თავისუფალი ინდივიდის ღირსებას უპირისპირებს, ხოლო როგორც ადამიანი, ცნობიერებას იმ ჰუმანური ვალდებულებით აღუდგება წინ, რომელიც თავად აკისრია. ეთიკას და მორალს შიზოიდური პიროვნება ერთგვარად ეჭვის თვალით უყურებს. ის არაფრად დაგიდევთ ადამიანებისადმი წაყენებულ მოთხოვნებს, რადგან მიაჩნია, რომ ისინი გადაჭარბებულია და მათ გამო ადამიანი თვითბრალდების გრძნობას განიცდის, მაშინ როცა თავად შიზოიდურ პიროვნებას, საერთოდ, ნაკლებად გააჩნია ეს გრძნობა. რაკი იგი ადამიანებთან კონტაქტს გაურბის, სოციალურ გარემოს ვერ ესადაგება და თვითგადარჩენის ეგოცენტრისტული ინტერესებით ცხოვრობს, შესაბამისად, შიზოიდური პიროვნება მხოლოდ იმას მიიჩნევს მართებულად, რაც მისთვის ხელსაყრელია; ამიტომ მას შეუძლია განივითაროს «მბრძანებლის მორალი», რომელიც მხოლოდ მის ინტერესებს ემსახურება...       შიზოიდური პიროვნება სიძულვილს განიცდის «სუსტი» ადამიანების მიმართ, რომელთაც მორალური მოსაზრებები ამოძრავებთ. შიზოიდს მიაჩნია, რომ ეს ადამიანები საკუთარ დამოუკიდებლობას ლაჩრობისა და სიმხდალის გამო კარგავენ. მისი აზრით, ძლიერი პიროვნება, რომელიც დამოუკიდებელი ცხოვრებით ცხოვრობს, ერთადერთ პრინციპს აღიარებს, რომლის თანახმადაც, «ძლიერი ადამიანი სიმარტოვეშიც ყველაზე ძლიერია». ამ პრინციპში ვლინდება მისი შესაძლებლობებიც და საფრთხეებიც.       მხოლოდ ძლიერ ადამიანს გააჩნია ძალა, ღირებულებად აქციოს საკუთარი გამორჩეულობა; სწორედ ესა აქვს წიგნის ამ თავს ეპიგრაფად წამძღვარებული. შედარებით სუსტი და უმწეო ადამიანი განუდგება გარესამყაროს, ცდილობს, პირადი ცხოვრება მოიწყოს და წონასწორობა ისე შეინარჩუნოს, რომ სხვა ადამიანები არ დასჭირდეს; ამ მიზანს იგი ხანდახან მხოლოდ ცხოველების ან საგნებისადმი განსაკუთრებული სიყვარულით აღწევს. ფსიქიკურად მძიმედ დაავადებული, შიზოიდური პიროვნებები ხშირად დესტრუქციული, დამანგრეველი ქმედებებით გამოირჩევიან, ასოციალურები ხდებიან და ყოველგვარი სინდისის ქენჯნის გარეშე, თავიანთი მიზნებისათვის შეუძლიათ სხვა ადამიანების გამოყენება.       შიზოიდური მშობლები და აღმზრდელები ბავშვის მიმართ ნაკლებ სითბოსა და მზრუნველობას ავლენენ, მასთან არავითარი სიახლოვე არ აკავშირებთ და ადეკვატურად ვერ აღიქვამენ მის გრძნობებსა და განცდებს, ამასთან ეწინააღმდეგებიან ან ირონიულად ეკიდებიან მის ყოველ სურვილს და ემოციას. ასეთი მშობლები ბავშვს საკუთარი თავისადმი რწმენას უკარგავენ და, რაკი მას აკვირდებიან კიდეც და მისი ქცევის ფსიქოლოგიურ მოტივებსაც იცნობენ, აიძულებენ, ადრეულ ასაკშივე მიეცეს თვითრეფლექსიას. ამ დროს ბავშვი ახლობლების გარემოცვაში საშინელ გულგრილობას გრძნობს და ითრგუნება მათი მოულოდნელი და მისთვის გაუგებარი რეაქციების გამო; ამრიგად, იგი თითქოს გამუდმებით განგაშის მოლოდინში იმყოფება. ამ ადამიანებისგან ბავშვი ვერ შეიგრძნობს სიყვარულს, ამიტომ მათდამი სიახლოვესაც ვერ გრძნობს.       მაგრამ არის შემთხვევები, როდესაც მშობლები და აღმზრდელები ბავშვს თავდაპირველად ალერსიანად და სიყვარულით ექცევიან, მაგრამ მოგვიანებით კეთილგანწყობას დამცინავი ირონიის სახეს აძლევენ. ეს ბავშვს საშუალებას არ აძლევს, შეიგრძნოს, რომ მისი სიყვარული ახლობლებისადმი რაღაცას ნიშნავს, რადგან იცის, რომ მის გრძნობას სერიოზულად არავინ აღიქვამს («წარმოგიდგენიათ, ჩემს პატარა ვაჟბატონს უეცრად სიყვარულმა წამოუარა!» «ჩემს პატარა ქალბატონს, ეტყობა, უნდა რაღაც დამცინცლოს, რადგან დღეს მეტისმეტად ალერსიანია»).       საკუთარი პიროვნული სტრუქტურიდან გამომდინარე, შიზოიდები ხშირად ისეთ პროფესიებს ირჩევენ, რომლებიც ადამიანებთან მჭიდრო კონტრაქტს არ მოითხოვს, ამიტომ მათი ინტერესების სფეროს ზოგადთეორიული და ზუსტი მეცნიერებები შეადგენს. შიზოიდებს შორის ხშირად გვხვდებიან ასტრონომები, მათემატიკოსები, ინჟინრები. მეცნიერული კვლევისას მათ ადამიანებთან ურთიერთობა უშუალოდ არ უხდებათ, მათთან ფსიქოლოგიური ტესტირების მეთოდით, მიკროსკოპით ან რენტგენის აპარატის მეშვეობით ურთიერთობენ; პათანატომებს კი, საერთოდ, მიცვალებულებთან აქვთ საქმე. მათი სულიერი სფერო ადვილად გადაიქცევა ხოლმე ფიზიოლოგიური რეფლექსების თავმოყრის ადგილად, რის საფუძველზეც, შოპენჰაუერის მსგავსად, შეუძლიათ თქვან: «უფალო ღმერთო, თუ სადმე არსებობ, იხსენი ჩემი სული, თუკი ასეთი გამაჩნია». შიზოიდების ფსიქოლოგიაში ხშირად შეინიშნება რაღაცის აღმოჩენისა და ამოცნობის სურვილი, ამიტომ, როგორც ექიმები, ისინი უფრო მკვლევრები არიან, ვიდრე პრაქტიკოსი მკურნალები, და ხშირად განსაკუთრებულ ინტერესს იჩენენ ფსიქიატრიისა თუ მისი მომიჯნავე დისციპლინების მიმართ. როგორც თეოლოგები, შიზოიდური პიროვნებები უფრო რელიგიური მეცნიერებებით ინტერესდებიან, ვიდრე ეკლესიის მსახურის პრაქტიკული საქმიანობით. შიზოიდები ხშირად ზურგს შეაქცევენ ხოლმე ადამიანებს და ცხოვრებას ცხოველების, მცენარეებისა და მინერალების სამყაროში იწყებენ, მერე ამ სამყაროს მგრძნობიარე მიკროსკოპის ან ტელესკოპის საშუალებით მიკრო და მაკროსკოპულად იკვლევენ.       ადვილი წარმოსადგენია, რა დიდ საფრთხესთან შეიძლება გვქონდეს საქმე, თუ მეცნიერული კვლევის შედეგად მოპოვებული ცოდნა ისეთი შიზოიდი მეცნიერის ხელში აღმოჩნდება, რომელიც გაურბის ადამიანებთან ურთიერთობას, ცხოვრებას აუტიზმით დაავადებული ადამიანის თვალით უყურებს და თან საკუთარი იდეების რეალურად განხორციელებას ცდილობს; როგორც ითქვა, შიზოიდები გარკვეული სფეროების მიმართ იჩენენ ნიჭსა და მიდრეკილებებს; ისინი პროფესიას იმ მოტივით ირჩევენ, რომ მათ, სახელდობრ, ამ სფეროში შეუძლიათ დაეუფლონ სუბიექტური გრძნობებისაგან თავისუფალ, საიმედო ცოდნას. ფილოსოფოსების რანგში შიზოიდები ხშირად ცხოვრებას მოწყვეტილი, აბსტრაქტულად მოაზროვნე ადამიანები არიან, რომლებიც უპირატესობას ზოგადთეორიულ აზროვნებას ანიჭებენ და არა პრაქტიკულ საქმიანობას.       პოლიტიკის სფეროში შიზოიდური პიროვნებები ზოგ შემთხვევაში რევოლუციური და ანარქისტული იდეების მგზნებარე მომხრეები არიან, ზოგჯერ კი უკიდურესად რეაქციული და რადიკალური თვალსაზრისების დამცველებად გვევლინებიან. შიზოიდებს შორის არიან ისეთებიც, რომლებიც პოლიტიკის მიმართ ინტერესს არ იჩენენ – «პოლიტიკა მათ არ ეხებათ». მათივე სოლიფსისტური თვალსაზრისიდან გამომდინარე, არ აინტერესებთ საზოგადოება, როგორი სახისაც უნდა იყოს იგი.       შიზოიდურ პიროვნებებს უმთავრესად აბსტრაქტული, უსაგნო ხელოვნება იტაცებთ. ისინი ცდილობენ, ამ სფეროში მთელი იდუმალებით, სიმბოლურად გამოხატონ საკუთარი რთული შინაგანი გრძნობები და განცდები. მათ შორის ხშირად გვხვდებიან მკაცრი კრიტიკოსები, სატირიკოსები და კარიკატურისტები. მათი უჩვეულო სტილი ხშირად თავნებობით გამოირჩევა და ეწინააღმდეგება საყოველთაოდ მიღებულ თვალსაზრისებს, მაგრამ ამასთან ორიგინალურიც არის და, ზოგ შემთხვევაში, მომავლის წინასწარმეტყველების ნიშნებსაც შეიცავს. რაკი ეს ადამიანები საზოგადოებას განუდგებიან, მის აზრს ანგარიშს არ უწევენ და მხოლოდ ზოგადსაკაცობრიო პრინციპებს გამოხატავენ, ამიტომ შეუძლიათ ხელოვნებაში ახალი მიმდინარეობების შექმნას შეუწყონ ხელი. შიზოიდური პიროვნებები ხშირად შეიგრძნობენ არსებულ გარემოებათა ფსიქოლოგიურ ატმოსფეროს, ყურადღებას ამახვილებენ სხვებისთვის შეუმჩნეველ მოვლენებზე და ისეთ სიტუაციებში გამოიჩენენ ხოლმე თავს, რომლებსაც სხვები ან ვერ აღიქვამენ, ან, საერთოდ, გაურბიან. ამიტომ შიზოიდურ პიროვნებათა მიერ შექმნილი ნაწარმოებები საშუალებას გვაძლევენ, უფრო ღრმად ჩავწვდეთ ადამიანის ბუნებას. ასეთი შიზოიდების საყოველთაო აღიარება მათივე სიცოცხლეში იშვიათად ხდება.       პროფესიულ საქმიანობას შიზოიდი პიროვნებები არცთუ დიდი გულისყურით ეკიდებიან, რადგან მათთვის, ბოლოს და ბოლოს, სულ ერთია, რა იქნება მათი საარსებო წყარო. ისინი საკუთარი პროფესიის მიღმა ცხოვრობენ და მათი ინტერესების სფერო უმთავრესად გართობითა და სასიამოვნო გატაცებებით შემოიფარგლება. შიზოიდი პიროვნებები ხშირად სიამოვნებით ჰკიდებენ ხელს ისეთ სამუშაოს, რომელიც მარტოობას მოითხოვს და არ საჭიროებს ადამიანებთან კონტაქტს. ისინი, არცთუ იშვიათად, გატაცებულნი არიან ცხოველებით, მცენარეებით, მინერალებით. მათ ასევე მოსწონთ ელექტრიკოსის, ტრანსპორტის მუშაკისა და სხვა ისეთი პროფესიები, რომლებიც საშუალებას აძლევს, ქვეცნობიერად და სიმბოლურად, ასე ვთქვათ – ზოგადად, დაიკმაყოფილონ ადამიანებთან კონტაქტისა თუ ურთიერთობის მოთხოვნილება. უფრო დიდი მასშტაბის შიზოიდურ პიროვნებებს შეუძლიათ გახდნენ დიდი გარდაქმნების მოთავეები და ინიციატორები, რადგან ისინი სკეპტიკურად აღიქვამენ ადამიანის ყოფას და მოვლენებს ინფერნალურად განიცდიან; მარტოობისთვის განწირულ შიზოიდურ პიროვნებებს საკუთარი თავი იმ ზღვრულ მდგომარეობამდე მიჰყავთ, რომლის გაცნობიერებასაც ვეღარ ახერხებენ.       ასაკთან ერთად, შიზოიდური პიროვნება სულ უფრო მარტოსული ხდება და მეტ უცნაურობებს ავლენს, თუმცა, ზოგ შემთხვევაში, მეტი გონიერებითაც გამოირჩევა. საერთოდ კი, შეიძლება ითქვას, შიზოიდური პიროვნებები სხვებზე ადვილად ეგუებიან დაბერების პროცესს და სიმარტოვეს უკეთ იტანენ, რადგან დამოუკიდებლობას და იზოლაციას შეჩვეულნი არიან. ისინი ადრევე ქმნიან საკუთარ სამყაროს, რომელშიც შეუძლიათ ისე იცხოვრონ, რომ არ ჰქონდეთ კავშირი ადამიანებთან; ამასთან, მათ არც სიკვდილი აშინებთ და ყოველგვარი სენტიმენტალობის გარეშე, მხნედ აღიქვამენ მას, როგორც ფაქტს. რაკი შიზოიდური პიროვნებები გარესამყაროსა და ადამიანებთან ურთიერთობით დიდად არ იწუხებენ თავს, ამიტომ დასათმობი და დასაკარგიც ბევრი არაფერი აქვთ; ისინი განსაკუთრებულ სიახლოვეს არავის, თვით საკუთარი თავის წინაშეც არ გრძნობენ, ამიტომ უფრო იოლად შეელევიან ხოლმე ყველას და ყველაფერს.       შიზოიდური პიროვნების პოზიტიურ თვისებებს, უპირველეს ყოვლისა, უნდა მივაკუთვნოთ მისი სწრაფვა დამოუკიდებლობისა და თავისუფლებისაკენ, გაბედული ქმედებები საკუთარი თავის მიმართ, მისი, როგორც ინდივიდუუმის, ავტონომია. შიზოიდურ პიროვნებას უნარი შესწევს, გულგრილად, ობიექტურად დააკვირდეს ფაქტებს და კრიტიკულად, მიუკერძოებლად შეაფასოს ისინი. ამასთან, ჰყოფნის გამბედაობა, მოვლენები ყოველგვარი შელამაზების გარეშე აღიქვას; ეს ყველაფერი კი მისი ხასიათის სიძლიერეზე მეტყველებს.       შიზოიდი ადამიანები ტრადიციებითა და დოგმებით არ იზღუდავენ დამოუკიდებლობას, თავის თავზე პასუხისმგებლობას არ იღებენ მანამ, სანამ ყველაფერს კარგად არ გადაამოწმებენ და არ გაიაზრებენ; ვერ იტანენ ვერავითარ სენტიმენტალობას, გაურკვევლობას და გრძნობებით კეკლუცობას; ნათლად, უკომპრომისოდ იცავენ თავის პრინციპებს და ყველაფერზე საკუთარი მოსაზრება გააჩნიათ; მათ ირონიულ და სატირულ, მახვილ მზერას არ გამოეპარება სხვა ადამიანების სისუსტეები, ამიტომ ძალიან ძნელია შიზოიდების მოტყუება. ისინი ადამიანებთან ურთიერთობისას ხშირად «უგერგილოდ» გამოიყურებიან, რადგან ვერ იტანენ არაგულწრფელობას და სიყალბეს. შიზოიდები დარწმუნებულნი არიან საკუთარ შესაძლებლობებში, ყოველგვარი ილუზიების გარეშე შეუძლიათ ცხოვრება; მათ სურთ საკუთარი ბედ-იღბალი თავადვე განკარგონ და ფიქრობენ, რომ შეუძლიათ შეებრძოლონ ბედისწერას, რადგან ადამიანი მათთვის საკუთარი ბედის მჭედელია.       აქვე უნდა მოვიხსენიოთ ის შიზოიდური ადამიანები, რომლებსაც აშკარად გამოხატული შიზოიდური სტრუქტურა აქვთ, მაგრამ ამის გამო სულაც არ წუხან, შესაბამისად – თავს ჯანმრთელად გრძნობენ. მათ ადამიანებისაგან განდგომა და დამოუკიდებლობა საკუთარ მონაპოვრად მიაჩნიათ, მაგრამ ამავე დროს სხვა ადამიანების ხარჯზე ცხოვრობენ, რომლებისთვისაც მათი შეუპოვრობა ძნელი ასატანია. ასეთ ადამიანებს მრავლად ვხვდებით; მათ შორის არიან ასევე ძლიერნი ამა ქვეყნისანი, რომლებიც სხვებზე მბრძანებლობენ და ადამიანებს ანგარიშგაუწევლად იყენებენ საკუთარი მიზნებისათვის.       აქაც და შემდგომაც, ცალკეული სტრუქტურული ტიპის «პოზიტიურ» წარმომადგენლებს ძალიან მოკლედ რომ აღვწერთ, ამის მიზეზი შემდეგია: ოთხი პიროვნული სტრუქტურის პრინციპული ხასიათის თვისებები ყველაზე თვალნათლივ მათი უკიდურესი ფორმების აღწერისას გამოვლინდება, რადგან ასეთ შემთხვევებში ყოველი სტრუქტურა, სავარაუდოდ, განვითარების უმაღლეს დონეს აღწევს. იმედია, ამის გამო არავინ განგვსჯის.       შიზოიდური ადამიანისათვის ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ მან, თვითგადარჩენისა და ავტარკიისაკენ სწრაფვის დროს, მოპირდაპირე სქესისადმი ერთგულების საკითხი კი არ უგულებელყოს, არამედ თავისი განვითარების პროცესში მისი ინტეგრირება მოახდინოს; ეს მას თავიდან ააცილებს «საკუთარი ღერძის გარშემო» ცალმხრივად ზღვარგადასულ ტრიალსა და ავადმყოფურ იზოლაციაში მოქცევას, რაც პიროვნებას ადამიანური ურთიერთობების სფეროდან, საერთოდ, გამორიცხავდა.       «ცუდია, როდესაც ადამიანი მარტოა», რადგან ურთიერთობების გარეშე იგი ძალიან ადვილად ხდება კაცთმოძულე. წიგნის უკანასკნელ თავში დავინახავთ, რომ ოთხივე პიროვნული სტრუქტურის წარმომადგენლებს აქვთ მიდრეკილება, შეიცნონ ნებისმიერი საპირისპირო ტიპის მიმზიდველობა. ამაში მინდა დავინახოთ ადამიანის ქვეცნობიერი სწრაფვა იმისაკენ, რომ მოახერხოს საკუთარი თავის შევსება და გათავისუფლდეს ავადმყოფური ცალმხრიობისაგან. ამიტომ უმართებულო იქნება, თუ ამ ოთხი მთავარი იმპულსიდან რომელიმე მათგანს გამოვრიცხავთ და უგულებელვყოფთ მასთან დაკავშირებულ შიშის ფაქტორს.       «მე»-საკენ გაბედული შემობრუნება და საკუთარი პიროვნების დავიწყების მამაცური მცდელობა იმის წინაპირობაა, რომ ადამიანმა თავი დააღწიოს მისთვის აგრერიგად სახიფათო სიმარტოვეს; მას ამ დროს ეძლევა შესაძლებლობა, ადამიანების კეთილგანწყობა და ურთიერთობა მიიჩნიოს არა ტვირთად, ბორკილად და საფრთხედ, არამედ შეიგრძნოს იგი, როგორც შინაგანი ღირებულება, გრძნობებისა და განცდების ერთობლივი განვითარება და საკუთარი, შეზღუდული «მე»-ს განვრცობა პარტნიორის მეშვეობით. დამატებითი მოსაზრებები პიროვნებად ჩამოყალიბების შიშის შესახებ       მაგალითებმა დაგვანახა, როგორ გამოიყურება შიში და როგორ ხდება მისი დაძლევა დეპრესიული პიროვნებების მიერ. შიშის მეორე მთავარ ფორმას «საკუთარი ღერძის გარშემო ბრუნვის» ანუ საკუთარი არსებობის წინაშე შიში წარმოადგენს, რაც უშუალოდ «დაკარგვის» და «მარტო დარჩენის» შიშთან არის დაკავშირებული. ამრიგად, დეპრესიული პიროვნების შიში განსხვავდება შიზოიდის შიშისაგან, რომელსაც ადამიანებთან სიახლოვე და მათდამი ერთგულება იწვევს. როდესაც ადამიანი არ ცდილობს პიროვნებად ჩამოყალიბებას ანუ ინდივიდუაციას, იგი საკუთარ თავს რაღაც ძალიან არსებითზე ეუბნება უარს და მას ცხოვრების ობიექტად აქცევს. როგორც ჩანს, დეპრესიული ადამიანები დანაშაულის გრძნობის მიმართ იმის გამო იჩენენ მზაობას, რომ არ სურთ დაუპირისპირდნენ ცხოვრებისეულ გამოწვევებს და სრულყოფილ პიროვნებებად იქცნენ. შევეცადოთ, განვაზოგადოთ დეპრესიული პიროვნების სურათი. როდესაც ადამიანი უარს ამბობს ინდივიდუაციის პროცესზე და ამაში საკუთარი თავისადმი მეტისმეტ ერთგულებას ხედავს, ამის ზოგადი შედეგი ის არის, რომ ამ დროს ნებისმიერი სხვა ადამიანის გადაჭარბებული შეფასება ხდება, ხოლო თავად დეპრესიული პიროვნება, შესაბამისად, ღირებულებას კარგავს. საკუთარი «მე»-ს ამგვარი უარყოფის დადებით მხარეს, უპირველეს ყოვლისა, დეპრესიული პიროვნების ისეთი თვისებები წარმოადგენს, როგორიცაა თანაგრძნობა და თანაგანცდა. იგი ყოველთვის სხვა ადამიანზე, მის მდგომარეობასა და ინტერესებზე ფიქრობს და მასთან იდენტიფიკაციას ახდენს. ეს მას შესაძლებლობას აძლევს, უფრო ღრმად ჩასწვდეს მეორე ადამიანის ბუნებას და «საკუთარი თავი გადაიტანოს სხვაში», რაც, ერთი შეხედვით, ერთობ პოზიტიურ თვისებას წარმოადგენს. მაგრამ დეპრესიული პიროვნება მერე თითქოს ვეღარ ახერხებს იდენტიფიკაციის ამ პროცესიდან გამოსვლას და საკუთარ თავს ვეღარ უბრუნდება. ამით იგი მთლიანად კარგავს საკუთარ თვითობას და, შესაძლოა, მეორე ადამიანის ექოდ გადაიქცეს. აქვე უნდა ითქვას, რომ ქრისტიანული მცნება: «გიყვარდეს მოყვასი შენი, ვითარცა თავი შენი», მას არასწორად ესმის და ასე მოიაზრებს:       «გიყვარდეს მოყვასი შენი საკუთარ თავზე მეტად». დეპრესიული პიროვნებების ამგვარ განწყობას სხვა ადამიანები ხშირად თავიანთ სასარგებლოდ იყენებენ. ამიტომ დეპრესიული ადამიანის მოლოდინი, რომ სხვებიც მასავით გულისხმიერებას, მგრძნობიარობას და თანადგომას გამოიჩენენ, ცხოვრებაში იშვიათად მართლდება. მას გამოცდილება, პირიქით, უჩვენებს, რომ სხვები უფრო თამამები და ეგოისტურები არიან, და ამით მეტ წარმატებას აღწევენ. სწორედ ამ დროს იქმნება კრიტიკული მდგომარეობა; ჩვენ უკვე აღვწერეთ, ადამიანმა როგორ აქციოს საკუთარი გაჭირვება სათნოებად, როგორ აამაღლოს თავისი საქციელი იდეოლოგიამდე, რათა შურს მოერიოს და ამის წყალობით მორალური უპირატესობა აღიქვას, როგორც ნუგეში; რადგან დიდი ღირსებაა, სხვაში უშურველად აღიარო ის, რასაც საკუთარ თავს უკრძალავ ან რისი მიღწევაც თავად არ შეგიძლია; მით უფრო, რომ ასეთი საქციელი შეესაბამება კოლექტიურ და რელიგიურ იდეალებს, რომლებსაც ქრისტიანულ მოძღვრებაში ვხვდებით.       დეპრესიული ადამიანის იდეოლოგია, ნებისმიერი იდეოლოგიის მსგავსად, ძნელად ექვემდებარება გადამოწმებას. იგი უკვე იმის გამო ვერ ამბობს უარს ამ იდეოლოგიაზე, რომ ძალიან ძვირად დაუჯდა თვითაღკვეთა და შურის დაძლევა, თან მორალურ კმაყოფილებასაც განიცდის ამის გამო; და, ბოლოს და ბოლოს, ადამიანი თავად ხომ ვეღარ ჩაიდენს იმას, რასაც სხვებში ასე უარყოფს და განსჯის! ამას ემატება ისიც, რომ დეპრესიულმა პიროვნებამ არ იცის, როგორ ჩაერთოს გარესამყაროსთან და ადამიანებთან უამრავ ახალ ურთიერთობაში, რადგან საამისოდ ცხოვრებისეული ალღო აკლია, ეს კი მას კვლავ ძველი გზით მიაქანებს. ამრიგად, დეპრესიული ადამიანი სულ უფრო და უფრო იხლართება საკუთარი იდეოლოგიის ქსელში, რომელიც მისთვის არანაირად წარმოადგენს ხსნას, რადგან მან ამ დროს ისეთი სისუსტე უნდა გადალახოს, რომელსაც შიში ჰქვია. როგორც გოეთეს ზემოთ მოყვანილი ცოტატა გვამცნობს, ჭეშმარიტი სუბლიმაციის უნარი იშვიათად თუ არსებობს. ამ იდეოლოგიის მქონე თავმდაბალი და მორჩილი ადამიანი ვერ გათავისუფლდება შურისაგან, რადგან იგი მუდმივად შეიგრძნობს ამ ცხოვრების «უსამართლობის» სიმწარეს.       ყოველდღიურ ცხოვრებაში გვხვდება მთელი რიგი ისეთი ჩვეულებრივი, უმნიშვნელო შემთხვევები, როცა დეპრესიული პიროვნების ქცევა ნევროზის სახით გამოვლინდება და მასზე ღრმა კვალს ტოვებს. მაგრამ დროული ყურადღების შემთხვევაში, ამას შეიძლება ეშველოს. მაგალითად, თუ დეპრესიულ პიროვნებას სტუმრები ჰყავს, ან თავად იმყოფება სტუმრად, მას ყოველთვის აქვს შეგრძნება, რომ მხოლოდ ის აგებს პასუხს სტუმრების გართობაზე, და, თუ სტუმრობა სათანადოდ არ ჩაივლის, არასრულფასოვნების ან დანაშაულის გრძნობა ეუფლება. ამ დროს თავად მის საქციელს სილაღე და უშუალობა აკლია და აზრად არ მოსდის, რომ სტუმრების გართობაში სხვებმაც უნდა შეიტანონ წვლილი; მან არ იცის, რომ ამ დროს ადამიანი შეიძლება თავს «ბედნიერად» გრძნობდეს, და, ამრიგად, მთელ პასუხისმგებლობას ამ სიტუაციაში საკუთარ თავზე იღებს. ასეთ მტანჯველ მდგომარეობაში აღმოჩნდებოდა ხოლმე ერთი პაციენტი იმ დროს, როდესაც მეგობრებს უცხო ადამიანს აცნობდა. ის მეტისმეტად დაძაბული იყო და ეშინოდა, ვაითუ მის მეგობრებს ახლად გაცნობილი ადამიანი არ მოსწონებოდათ, ან მისი მეგობრებით ეს უკანასკნელი დარჩენილიყო უკმაყოფილო. ეს პიროვნება ვერც კონცერტზე ყოფნისას განიცდიდა სიამოვნებას, რადგან საკუთარი თავის იდენტიფიკაციას, ერთი მხრივ, შემსრულებელთან, მეორე მხრივ კი – მაყურებელთან ახდენდა. მას ორმაგი შიში ეუფლებოდა იმის გამო, რომ ან შემსრულებელი ვერ გაამართლებდა მაყურებლის მოლოდინს და მას იმედს გაუცრუებდა, ან თავად შემსრულებელი დარჩებოდა უკმაყოფილო იმით, რომ მაყურებელმა იგი მქუხარე ტაშით არ დააჯილდოვა.       ამრიგად, პაციენტი არასოდეს განასახიერებდა საკუთარ თავს და მუდმივად შუალედურ პოზიციაში იდგა სხვა ადამიანებს შორის. იგი ამ დროს, გაუცნობიერებლად, ისევ და ისევ ადრინდელ სიტუაციებს იმეორებდა, როდესაც მხოლოდ გარშემომყოფთა განწყობას იზიარებდა და მათ წინაშე კმაყოფილებას გამოხატავდა. პაციენტი ამ დროს ჩრდილში დგომას ამჯობინებდა, რათა თავი ოდნავ მაინც დაცულად ეგრძნო და საფრთხის ქვეშ არ დაეყენებინა ის სიყვარული, რომელსაც ამ ადამიანებისაგან გრძნობდა. უნდა ვივარაუდოთ, რომ დეპრესიული პიროვნების დამოკიდებულება საკუთარი თავის მიმართ ამ შემთხვევაში მოჩვენებითია და დიდად განსხვავდება შიზოიდური ადამიანისაგან. რაკი ეს უკანასკნელი ადამიანებთან არ კონტაქტობს, მათთან ნებისმიერი ურთიერთობა მის აღელვებას და აგრესიას იწვევს; დეპრესიული პიროვნების ურთიერთობა კი მეორე ადამიანთან მუდამ მოჩვენებითია; იგი ყოველგვარ პასუხისმგებლობას საკუთარ თავზე იღებს, მაგრამ ამ დროს განდიდების მანიით კი არ არის შეპყრობილი, არამედ მას საკუთარი სუსტი «მე» აიძულებს, თავისი ცხოვრების ნაცვლად, უმთავრესად სხვისი ცხოვრებით იცხოვროს.       ალბათ, ისიც გასაგებია, რომ დეპრესიულმა პიროვნებამ ბოლოს და ბოლოს თავი უნდა დაიცვას საკუთარი «მე»-ს მიმართ წაყენებული გადაჭარბებული მოთხოვნებისაგან, რასაც იგი ქვეცნობიერად განიცდის და, აქედან გამომდინარე, დანაშაულის გრძნობა არ გააჩნია; სხვაგვარად, იგი ამ მდგომარეობას თავს ვერ დააღწევს და, შესაძლოა, ყველაფერმა ამან სომატურ სიმპტომებში იჩინოს თავი. ასეთ ადამიანებს ძალიან სიამოვნებთ, თუ მათ რაიმე ავადმყოფობას აღმოუჩენენ და საავადმყოფოში მოხვდებიან; ამ დროს, ბოლოს და ბოლოს ერთხელ მაინც მიეცემათ უფლება, რომ სხვებისგან იგრძნონ მზრუნველობა და არავისზე აღარ იდარდონ. ახლა მათ უკვე აღარ აწუხებთ დანაშაულის გრძნობა და აღარ განიცდიან, რომ ავად გახდნენ და «საკუთარი თავი უარყვეს».       იმის გამო, რომ დეპრესიული პიროვნება არ არსებობს როგორც «დამოუკიდებელი სუბიექტი», მასში შური და უმწეობა წარმოშობს სიძულვილს, რომელიც გამოწვეულია იმით, რომ სხვებს საკუთარი თავის გამოყენების საშუალებას აძლევს. დანაშაულის მტანჯველი გრძნობისგან განთავისუფლება კი იმ შემთხვევაში ხდება, თუ დეპრესიული ადამიანი საკუთარი თავმდაბალი, მორჩილი, მშვიდობიანი და უპრეტენზიო საქციელისათვის შესაბამის იდეოლოგიას გამოიმუშავებს. ამ შემთხვევაში მას შეუძლია ჰქონდეს იმედი, რომ სიმშვიდეს მოიპოვებს; მაგრამ ეს ისევ ის სახიფათო სიმშვიდეა, რომლის მიღმაც კვლავ ფარული აფექტების დაგროვება ხდება.       სახიფათოა ნებისმიერი იდეოლოგია, რომელიც გამარტივებულად ახდენს ადამიანის რომელიმე მთავარი იმპულსის აბსოლუტიზაციას და არ ცდილობს სხვა იმპულსების გათვალისწინებას; ამით იგი უფრო დამაჯერებლად ახდენს ადამიანების იზოლაციას. ადამიანის სულს, მის ქვეცნობიერს, გააჩნია თვისება, ყურადღება ცალმხრივობებზე გადაიტანოს; ეს კი ანტინომიურ ძალებს შორის არსებულ, იმ აგრერიგად ნაყოფიერ დაძაბულობას უქმნის საფრთხეს, რასაც ცხოვრება ჰქვია; ოღონდ ამის გაცნობიერება ჩვენი სიზმრების, არასწორი ქმედებების, პარტნიორებთან ურთიერთობების და, უპირველეს ყოვლისა, შიშის წყალობით ხდება. ასე, მაგალითად, მეტისმეტად თავმდაბალ და მშვიდობიან ადამიანს სხვაზე გადააქვს ის სიზმრები, რომლებშიც დათრგუნული განწყობა უკიდურესი სახით გამოვლინდება. მაგრამ ეს არის მინიშნება იმაზე, რისი ინტეგრაციაც მას საკუთარ თავში უნდა მოეხდინა. მსგავსი დამატებითი მოთხოვნები საკუთარი თავის მიმართ, შესაძლოა, პარტნიორის შერჩევის დროსაც არსებობდეს, რადგან ადამიანს ხშირად იზიდავს და ხიბლავს თავისი საპირისპირო ტიპი; იგი ვარაუდობს, რომ მასთან ურთიერთობის დროს ისწავლის იმას, რისი უნარიც ცხოვრებაში თავად არ გააჩნია, ახლა კი ასეთი შანსი მას, ასე თუ ისე, ეძლევა.       მთავარი ადამიანური იმპულსების განხილვის დროს, ჩვენ კვლავ ვხვდებით მოწმე იმისა, რომ ადამიანის ვერგანცდილი თუ დათრგუნული იმპულსი შინაგანად ან გარეგნულად მაინც გამოვლინდება. ზოგიერთ სიტუაციაში ან პარტნიორთან შეხვედრის დროს, შესაძლოა, დეპრესიულ ადამიანს არ ეყოს გამბედაობა, რომ საკუთარი თავი სუბიექტად წარმოაჩინოს; ეს კი გადაუჭრელ კონფლიქტს გამოიწვევს. არსებობს ისეთი სიტუაციებიც, როდესაც დეპრესიული პიროვნების შემწყნარებლობა თავის ზღვარს აღწევს, რის შედეგადაც მას ათასგვარი საქციელის ჩადენა შეუძლია. გამორიცხული არ არის, რომ დეპრესიულ ადამიანში დაგუბებულმა აფექტებმა ჯებირი გაარღვიოს და გამანადგურებელი შედეგები გამოიწვიოს. ამ დროს ჩვენი პიროვნების არაინტეგრირებული ნაწილი თითქოს გამოცალკევდება და არქაული ფორმით გამოვლინდება; ეს იმ ახალგაზრდა ქალის მაგალითზე დავინახეთ, რომელიც ჭამის და ქურდობის მანიით იყო შეპყრობილი.       დეპრესიული სტრუქტურის მქონე პიროვნებებს შორის არსებობენ სავსებით ჯანმრთელი ადამიანები, რომლებიც სუსტი დეპრესიის ნიშნებს გამოავლენენ, მაგრამ მძიმე და უმძიმესი დეპრესიის შემთხვევებიც არცთუ იშვიათად გვხვდება. ამის შედეგად მივიღებთ დეპრესიული თვისებების შემდეგ კლასიფიკაციას: კონტემპლაცია (დაკვირვება), გონებით ჭვრეტა, მშვიდი ინტროვერტულობა, თავმდაბლობა, მორიდებულობა, მოთხოვნებისა და საკუთარი თავის დამკვიდრების დამუხრუჭება, სიმყუდროვის განცდის სურვილი, რეცეფციული პასიურობა, პასიური მოლოდინი (ბედნიერი და საამური ცხოვრების მოლოდინი), უიმედობა, დეპრესია, მელანქოლია. ამ ჩამონათვლის ბოლოს, არცთუ იშვიათად, დგას ხოლმე თვითმკვლელობა, სრული აპათია, გულგრილობა. ნარკოტიკული დამოკიდებულების დროს ადამიანი მხოლოდ დროებით გრძნობს შვებას და ეხსნება დეპრესია. მანიაკალურ-დეპრესიული ფსიქოზი მძიმე სულიერი დაავადებაა და არ ჰგავს შიზოიდებისთვის დამახასიათებელ სულიერ მდგომარეობას, რაც მოწმობს, რომ ორივე დაავადების გენეზისი ადამიანის ფსიქიკის სხვადასხვა დონეზე იწყება; დეპრესიული, დამუხრუჭებული და მანიაკალური, ზეაღტაცებული ფაზების ურთიერთმონაცვლე პროცესები (მწუხარებიდან – აღფრთოვანებამდე) მთლიანად წარმოაჩენს ადამიანის ცხოვრებისეულ სივრცეს. მანიაკალურ ფაზაში გარკვეულ დროით აღარ არსებობს არავითარი დამუხრუჭება და აკრძალვა; დეპრესიული პიროვნება ამ დროს უჩვეულოდ აღტკინებული და მხიარულია, ყიდულობს უამრავ ნივთს, იღებს ვალებს და აღსავსეა ოპტიმიზმით, რის შემდეგაც იწყება დეპრესიის ფაზა; მხიარული განწყობა ქრება და პაციენტი კვლავ აპათიაში ვარდება. როდესაც ხდება გარკვეული რიტმული მონაცვლეობა პაციენტის ზეაწეულ განწყობასა და დათრგუნულ მდგომარეობას შორის, მის ცხოვრებაში იმედიანი გამონათების წუთებს განსაკუთრებით მკვეთრად ცვლის უიმედო სასოწარკვეთა, მაშინ როცა მელანქოლიის დროს მხოლოდ უიმედობა არსებობს.       დეპრესიული პიროვნებები ხშირად რელიგიურები არიან. რელიგიაში მათ ყველაზე მეტად ტანჯვისგან თავდახსნისა და მიმტევებლობის იდეა იზიდავთ. ტანჯვას და სევდას ისინი ხშირად მიჰყავს საყოველთაო ერთობის მისტიკურ განცდამდე, რასაც ისინი მედიტაციის გზით აღწევენ. გარდა ქრისტიანული რელიგიისა, რომელსაც, როგორც რწმენას, ისინი მორჩილებით ეზიარებიან, დეპრესიული პიროვნებები ხშირად მიმართავენ ბუდიზმს და სიამოვნებით იზიარებენ ამქვეყნიური ცხოვრებისგან განდგომის მისეულ იდეას. ამ ადამიანებს იზიდავთ რწმენის ნებისმიერი გამოვლინება, რომელიც პიროვნებას თავდავიწყებისა და თვითაღკვეთისკენ მოუწოდებს. მათ სწამთ, რომ, მართალია, ამქვეყნიური ცხოვრება ვერ მოიწყეს, მაგრამ, სამაგიეროდ, იმქვეყნად იპოვიან ბედნიერებას და, რაც უფრო მეტად დაიმცირებენ ან დაამცირებინებენ სხვას თავს, იმქვეყნად მით უფრო ამაღლდებიან. იმქვეყნად სამართლიანობისა და ბედნიერების ზიარება თავდადებას და თვითაღკვეთას მოითხოვს, მაგალითად, ახალგაზრდების მძიმე მუშაობა მომვლელებად და ადამიანის ზრუნვასთან დაკავშირებული სხვა სამუშაოები. დეპრესიული ადამიანები, ალბათ, ყველაზე მეტად განიცდიან საკუთარ რწმენაში მომხდარ ცვლილებებს, რაც გამოწვეულია თანამედროვე საბუნებისმეტყველო მეცნიერებების მიღწევებით. დეპრესიულ პიროვნებას რწმენა აძლევს ცხოვრების აზრს, მაგრამ თანამედროვე მეცნიერებების ცალმხრივად, რაციონალურად დადასტურებული ფაქტები არყევენ ამ რწმენას, რადგან ისინი ცდილობენ რელიგიური გრძნობები ხან ფსიქოლოგიურ და მეტაფიზიკურ მოვლენებს «დაუკავშირონ», ხანაც წმინდა წარმოსახვითი აზროვნებით ახსნან. ამ დროს დეპრესიული პიროვნება ხშირად ვერ აცნობიერებს, რომ ეს მეცნიერებები, თავიანთი გამოთვლითი და კაუზალური მეთოდებით, ჩვენი ცხოვრების და სამყაროს მხოლოდ ერთ გარკვეულ ასპექტს შეიმეცნებენ; დეპრესიულ ადამიანს ასევე არ ესმის, რომ მეცნიერება, რომლის უმთავრეს მიზანსაც ბუნებასთან ბრძოლა შეადგენს, ადრე თუ გვიან, საკუთარ ხლართებში გაებმება. ამის ნიშნები კი უკვე შეიმჩნევა.       ჯანმრთელმა ადამიანმა, რომელსაც აქვს მიდრეკილება დეპრესიისადმი, შესაძლოა, თავისი რელიგიურობით ღრმა შინაგანი სულიერება მოიპოვოს, რასაც იგი, არცთუ იშვიათად, მისტიკურ სამყაროში გადაჰყავს. სიკვდილს იგი უყურებს, როგორც ტანჯვისგან ხსნას და ამ დროს სიკვდილისადმი მორჩილებას ყველაზე ხშირად გამოხატავს.       «დაე, აღსრულდეს ნება შენი», – ეს სიტყვები მისთვის ბედისადმი მორჩილებას ნიშნავს და მასზე დიდი ძალა აქვს. დეპრესიული ადამიანი ბედისადმი სრულ შემგუებლურ განწყობას ყველაზე ხშირად amor fati-ს მნიშვნელობით გამოავლენს. იგი თავის ბედ-იღბალს მხოლოდ საკუთარ დანაშაულს უკავშირებს, მზადაა, გამოისყიდოს ყოველგვარი დანაშაული და ადვილად გახდეს იმ ადამიანის მსხვერპლი, ვინც მის ამ თვისებას ბოროტად გამოიყენებს.       ზნეობის სფეროში მიღებული წესებისა და აკრძალვების მნიშვნელობა მას სიტყვა-სიტყვით ესმის; ამის გამო დეპრესიული ადამიანი საკუთარ თავს მეტისმეტად დიდ მოთხოვნებს უყენებს, რაც აძლიერებს მასში თვითბრალდების გრძნობას. თვითაღკვეთით, ცხოვრებისგან განდგომით და თავის მსხვერპლად მოტანით იგი ცდილობს, გაექცეს გარესამყაროს და მასთან შეხლა-შემოხლას. როგორც ყოველთვის, ჩვენი სიცოცხლე ამ შემთხვევაშიც ბეწვის ხიდია, რომელზეც ადამიანმა გულწრფელობიდან სიყალბემდე მხოლოდ ერთი ნაბიჯი უნდა გადადგას. შედარებით ნაკლებად დეპრესიული პიროვნებები სანიმუშო მშობლები და აღმზრდელები არიან და ადამიანებთან ურთიერთობას კარგად ახერხებენ. ისინი გრძნობენ ბავშვის განწყობას და ცდილობენ გაუგონ მას. საფრთხე იმაში მდგომარეობს, რომ ცხოვრებისეული სიძნელეებისა და «დაკარგვის შიშის» გამო, მათ შეუძლიათ, ბავშვი ძალიან მიიჩვიონ, მეტისმეტ მზრუნველობას იჩენენ მის მიმართ, რამაც შეიძლება შეაფერხოს ბავშვის განვითარება. ამასთან, ისინი ბავშვთან ხშირად ვერ იცავენ საჭირო დისტანციას, არათანმიმდევრულები არიან და, საჭიროების შემთხვევაში, მის მიმართ სიმკაცრესაც ვერ იჩენენ; მათი ლმობიერება კი ბავშვს მხოლოდ ვნებს. თანაც ეს ადამიანები მას არავითარ მითითებებს არ აძლევენ, რადგან მისი სიყვარულის დაკარგვისა ეშინიათ. დეპრესიული ადამიანის მერყევი ხასიათი ნებისმიერი ურთიერთობისას ვლინდება. დედებს, რომლებსაც უიღბლო ბავშვობა ჰქონდათ, ხშირად აქვთ ასეთი განწყობა და ამბობენ: «მინდა, ჩემი შვილი უკეთეს პირობებში გაიზარდოს». ამის გამო ისინი თავიანთ შვილებს დათვურ სამსახურს უწევენ.       დეპრესიულ პიროვნებებს ისეთი საქმიანობა მოსწონთ, როდესაც ვინმეზე ზრუნავენ, ვინმეს ეხმარებიან ან რაიმე სამსახურს უწევენ. ისინი მზად არიან, მსხვერპლად გაიღონ თავი, ადამიანების მიმართ მოთმინება და გულისხმიერება გამოიჩინონ და, ამრიგად, თავიანთი საუკეთესო თვისებები გამოავლინონ. მათ შორის ხშირად გვხვდებიან ექიმები და ფსიქოთერაპევტები, რადგან ეს პროფესიები აძლევს მათ შესაძლებლობას, თანაგრძნობა და მზრუნველობა გამოიჩინონ ადამიანების მიმართ. დეპრესიული პიროვნებები მოთმინებით გამოირჩევიან და, კარგი მებაღის მსგავსად, ლოდინის უნარი გააჩნიათ. ექიმის, ღვთისმსახურის ან პედაგოგის პროფესიის არჩევის დროს ისინი თავიანთი მოწოდებით ხელმძღვანელობენ და არა სახელის, ფინანსური კეთილდღეობის ან რაიმე გამორჩენის გამო. მათთვის ახლობელია აგრეთვე მეტყევის და მომსახურების სფეროს თანამშრომლის საქმიანობა, რომელიც ასევე ადამიანებზე ზრუნვას უკავშირდება.       დეპრესიული ადამიანების სტრუქტურული სპეციფიკა სიზმრებში გამოვლინდება; სიზმრებში ადამიანის იმედგაცრუება და გარესამყაროსგან განდგომა განსაკუთრებით ხშირად ჭამის პრობლემებს უკავშირდება. დეპრესიული პიროვნებები ვერ ბედავენ საჭმელზე უარისთქმას. ისინი სიზმარში მიდიან გაშლილ სუფრასთან, მაგრამ იქ მათთვის ან ადგილი აღარ არის, ან ყველაფერი უკვე შეჭმულია. ასეთ სიტუაციებში დეპრესიული ადამიანის განცდები შეიძლება «ტანტალოსის ტანჯვას» შევადაროთ. ჭამის პრობლემა იმაშიც გამოიხატება, რომ სიზმარი იწყება სურვილით და იმპულსით, რომელსაც გზად აუცილებლად წინააღმდეგობა გადაეღობება. სიზმარში მყოფი ადამიანი ვერასოდეს აღწევს მიზანს. ვისაც შეთავაზებულის აღების უფლება არა აქვს, მას ისღა დარჩენია, საკუთარი სურვილების შესრულებას დაელოდოს. ეს ქმნის ფონს სამოთხისეული სიზმრების სივრცისათვის, რომელშიც ადამიანს მისთვის სასურველი ყველაფერი მიერთმევა. ასე ხდება დეპრესიულ პიროვნებაში სურვილისა და პასიური მოთხოვნების ურთიერთდაპირისპირება. დეპრესიულ პიროვნებას ასევე შეიძლება დაესიზმროს მეკობრეები და ავაზაკები, რომლებიც მას თავს ესხმიან. ეს არის გზა, რომლის საშუალებითაც დეპრესიული პიროვნება ათვალსაჩინოებს საკუთარ გამოდევნილ განცდებსა და აზრებს ყაჩაღობისა და ქურდობის მიმართ, რაც მისთვის არაჯანსაღი და მიუღებელია. დეპრესიის დაწყებისათვის ასევე მნიშვნელოვანია საკითხი, რომელიც საკუთარი თავის ან სხვის მიმართ მოთხოვნების წაყენებას ეხება. ამ საკითხმა დეპრესიული ადამიანის სიზმარში შეიძლება, მაგალითად, შემდეგი სახე მიიღოს:       «მამასთან ერთად ვმოგზაურობ მთებში. ციცაბო ბილიკით მივდივართ. ზურგზე ჩანთა მაქვს აკიდებული; მის ბარგს და ქურთუკსაც მე მივათრევ».       დეპრესიულად განწყობილი, მაგრამ ჯანმრთელი ადამიანისათვის ამ დროს დამახასიათებელია გულისხმიერება და მზაობა, რათა მოყვასს დახმარების ხელი გაუწოდოს და მისი მდგომარეობა გაიზიაროს. ასეთ პიროვნებას შენდობის უნარი გააჩნია, მას შეუძლია დაელოდოს სიტუაციის მომწიფებას და თან ოდნავი ეგოიზმით გამოირჩევა. მისი ურთიერთობები ადამიანებთან ემოციებს ემყარება, თავმდაბალი და უპრეტენზიოა მათ მიმართ, მისთვის ხელსაყრელ პირობებზე ადვილად შეუძლია უარისთქმა. ცხოვრება დეპრესიულ პიროვნებას, პირიქით, მძიმე ეჩვენება, მაგრამ შეუძლია მდგომარეობა იუმორის მეშვეობით გააწონასწოროს და თქვას: «იუმორის დროს ადამიანი, მიუხედავად ყველაფრისა, მაინც იცინის». დეპრესიული ადამიანი ხშირად ღრმად ღვთისმოსავია, თუმცა ამ დროს ყოველთვის ეკლესიური არ არის; ეს უფრო ცხოვრებისეული ღვთისმოსაობაა. მას სწამს, რომ ადამიანის ბედი ღმერთის ხელშია, და, ამასთან, მოსალოდნელ საფრთხეებსაც ხედავს. მაგრამ ცხოვრებაზე ხელის აღება არ სჩვევია, რადგან უყვარს იგი. მისი ყველაზე მთავარი სათნოება თმენისა და გაძლების უნარია. დეპრესიული პიროვნება, ალბათ, მოიწონებდა შპიტელერის აზრს, რომელსაც იგი თავის ნაწარმოებში, «პრომეთე და ეპიმეთევსი» გამოთქვამს: «მოკრძალებით შეაფასე საკუთარი თავი». ამით დეპრესიული პიროვნება ცდილობს, ჩრდილში იდგეს, ამიტომ მისი «აღმოჩენაა» საჭირო; ის ხშირად ღრმა და დამდგარ წყალს მოგვაგონებს. დეპრესიული პიროვნების ყველაზე მშვენიერ თვისებებს გულისხმიერება და ადამიანებისადმი თბილი დამოკიდებულება წარმოადგენს; მიღწეულ წარმატებას იგი ნაკლებად მიაწერს საკუთარ ნიჭსა და უნარს, მას ღვთის წყალობად მიიჩნევს და «მორჩილებით» ცხოვრობს, ამ სიტყვის ჭეშმარიტი გაგებით. დამატებითი მოსაზრებები ცვლილებების წინაშე შიშის შესახებ       შეიძლება ითქვას, რომ ჩვევები ჩვენი აკვიატებული აზრებისა და ქცევების დასაწყისზე მიგვანიშნებენ; დილით ადგომა, ჩაცმა თუ სხვა «სასურველი ჩვევები» ადამიანს თავის დასამკვიდრებლად სჭირდება, მათი შესრულების დროს გარკვეულ თვითკმაყოფილებას გრძნობს და ადვილად ღიზიანდება, თუ ამაში რაიმე უშლის ხელს. მაგრამ ეს ჩვევები ჩვენში არავითარ დაძაბულობას და უსიამოვნო შეგრძნებებს არ იწვევს, ამიტომ მათ აკვიატებასაც ვერ დავარქმევთ. ჩვევები ადამიანს დროისა და ენერგიის დაზოგვის მიზნით უყალიბდება და მათი შეცვლა ან უგულებელყოფა შეუძლია, თუ ამას მოინდომებს ან მიზანშეწონილად მიიჩნევს. ჩვევებს ფართოდ აქვს გადგმული ფესვები ჩვენს სოციალურ, საზოგადოებრივ და რელიგიურ ცხოვრებაში; ისინი იმ წესრიგსა და ქცევის წესებს გვთავაზობენ, ყველანი ერთნაირად რომ ვიცავთ. აკვიატებულ აზრებსა და ქცევებზე კი მხოლოდ მაშინ შეიძლება ლაპარაკი, როდესაც ადამიანს სხვაგვარად მოქცევა არ შეუძლია და გარკვეულ სიტუაციებში თავისდაუნებურად ისეთ საქციელს ჩადის, რაც მას უაზრობად მიაჩნია.       ჩვენ ხისტ აღმზრდელობით მეთოდებსაც გავეცანით და დავინახეთ, რომ მეტისმეტად ავტორიტარულმა და პრინციპულმა აღზრდამ, შესაძლოა, ბავშვის განვითარების პროცესში ობსესიური თვისებების გამოვლინებას შეუწყოს ხელი, მით უფრო, თუ ამ მეთოდების გამოყენებას ძალიან ადრეულ ასაკში იწყებენ. როდესაც მშობლები ბავშვის არასასურველი ქცევის დათრგუნვას ცდილობენ, ამან შეიძლება ის შედეგი გამოიღოს, რომ ბავშვს პერფექციონიზმისადმი მიდრეკილება გაუჩნდეს და როგორც საკუთარი თავის, ისე სხვების მიმართ შეუწყნარებლობა და დიქტატორულ-დოგმატური ჩვევები გამოავლინოს. ობსესიური ადამიანი პერფექციონიზმს სადღაც მაინც გამოავლენს და მისმა ქმედებამ ამ დროს, შესაძლოა, უმართებულო და არასასურველი სახე მიიღოს. ობსესიურ პიროვნებას სამყარო ყოველთვის ისეთად წარმოუდგენია, როგორსაც იგი თავის წარმოსახვაში ხედავს. რა ძალითაც იგი საკუთარ თავში თავდაპირველი ცხოვრებისეული საწყისის ჩახშობას შეეცდება, იმავე სიძლიერით გამოვლინდება ეს მცდელობა აკვიატებად; რადგან მხოლოდ «ქაოსზე» და მის მართვაზე მიმართული წესები და კანონები გვაძლევს იმის გარანტიას, რომ არაფერი ისეთი არ მოხდება, რაც არ შეიძლება, რომ მოხდეს. აი, მაგალითად, კედელზე გვერდულად დაკიდებულმა სურათმა შეიძლება უკვე გააღიზიანოს კაცი არა მხოლოდ ესთეტიკური თვალსაზრისით, არამედ იმითაც, რომ ამ დროს დარღვეულია ის წესი და კანონი, რომლის თანახმადაც სურათები უნდა დაიკიდოს.       «ნორმიდან» ნებისმიერი ამგვარი უმნიშვნელო გადახვევა შემდეგ საფრთხეებს გულისხმობს: თუ სურათებს ყოველთვის გვერდულად დაკიდებენ, არავინ იცის, რა მოხდება შემდეგ. ხომ შეიძლება უწესრიგობამ მოიცვას ყველაფერი და კონტროლის სადავეები დაიკარგოს?! ობსესიური ადამიანების ზოგიერთი ქცევის წესი უფრო გასაგები გახდება, თუ გავითვალისწინებთ, რომ, დათრგუნული განწყობისა და მგრძნობიარე ბუნების გამო, ისინი წვრილმანებზე ძალიან რეაგირებენ და ზოგჯერ სწორედ ეს წვრილმანი ხდება მათი «დასასრულის დასაწყისი». სისტემურობის სულ მცირე დარღვევის და ყურადღების მოდუნების შემთხვევაში, შესაძლოა, დათრგუნულმა გრძნობებმა მთელი ძალით ამოხეთქონ და იმ თოვლის გუნდასავით აგორდნენ, გამოდევნილი იმპულსების ზვავს რომ იწვევს.       გეოლოგებს ეკუთვნით ერთი პარადოქსული მოსაზრება, რომელიც ნათელს გახდის ჩვენ მიერ გამოთქმულ აზრს: ადამიანი ძალიან სასარგებლო საქმეს ეწევა, როდესაც მთის ქანებს თხრის; მაგრამ გათხრის დროს, შესაძლოა, «ქანის ძარღვი» დააზიანოს; ამიტომ გეოლოგების რჩევაა, სიფრთხილე გამოვიჩინოთ და «ძლიერად არ დავკრათ» წერაქვი მთის ქანს. ობსესიურ ადამიანს სწორედ ამ სიფრთხილის დაცვა უჭირს. პერფექციონიზმი აიძულებს, ისევ და ისევ დიდი სიზუსტით აღიქვას მოვლენები. ასეთი სიზუსტე აუცილებელია ისეთი საქმიანობებისთვის, როგორიცაა, მაგალითად, მანქანის ფუნქციონირება ან მშენებლობის სტაბილურობა და სანდოობა. მაგრამ, რამდენადაც ეს სიზუსტე საჭიროა ასეთ სფეროებში, იმდენად ზღუდავს იგი შემოქმედებით აზროვნებას. მხოლოდ ობსესიურ ადამიანს შეუძლია სერიოზულად იკამათოს იმაზე, რამდენი ანგელოზი მოთავსდება ნემსის წვერზე. ობსესიური აზროვნება ადვილად შეიჭრება ტვინის სტერილურ ნეირონებში, ადგილს აღარ უტოვებს თავისუფალ შემოქმედებით ძალებს და მათი დამუხრუჭების მიზეზი ხდება. ობსესიურ პიროვნებას აუცილებლად მიაჩნია სავარაუდო შეცდომებისა თუ მცდარი ნაბიჯებისაგან თავის დაცვა; იგი გადაჭარბებულ მნიშვნელობას ანიჭებს რაიმე საქმეში კორექტივების შეტანას და შეცდომების გასწორებას, რაც შეიძლება დაუსრულებლად გაგრძელდეს, რადგან სრულყოფილებას ვერასოდეს მიაღწევს. ამის გამო ობსესიურ ადამიანებს გამუდმებით ემუქრებათ ის, რომ ისინი საკუთარ მოსაზრებებს და თვალსაზრისებს ad absurdum მიიყვანენ, თუმცა ამ დროს ცდილობენ, ისინი აბსოლუტურად გაამარტივონ და მნიშვნელოვანი გახადონ. მაგრამ, თუ მათ ამ ქმედებას უფრო ფართოდ შევხედავთ, დავინახავთ, რომ ობსესიური ადამიანები ამით, შესაძლოა, ცხოვრებისეულ კანონს აღასრულებენ. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ, როდესაც ისინი თავიანთი ჩამოყალიბებული, სანუკვარი აზრების წყალობით საწინააღმდეგო რეაქციას იწვევენ, ამით შესაძლებელი ხდება მათი რეალურად და ქმედითად შესწორება და შეჯერება, ეს სტიმულს აძლევს მათ შემდგომ განვითარებას და სტერილური მდგომარეობიდან გამოყვანას. ობსესიური ფრაზა «quod dixi, dixi», ანუ «რაც ერთხელ ვთქვი, ვთქვი, და აღარ გადავთქვამ!» გამორიცხავს შემდგომში განვითარების ყოველგვარ შესაძლებლობას. ობსესიური პიროვნების შინაგან განწყობას კარგად გამოხატავს ექსპერიმენტული ფსიქოლოგის ფრაზა: «ჩვენ ზუსტად არ ვიცით, რას ვზომავთ, მაგრამ, რასაც ვზომავთ, ზუსტად ვზომავთ».       ობსესიური ადამიანის ყოველდღიურ ცხოვრებაში დგება «კიდევ ერთხელ გადამოწმების აუცილებლობა»; მაგალითად, მას ეჭვი ეპარება, გაზის სახელური ნამდვილად გადაკეტა თუ არა, ან წასვლის წინ ოთახის კარი ღია ხომ არ დარჩა. ამ დროს, შესაძლოა, საქმე იქამდე მივიდეს, რომ ობსესიურ პიროვნებაში თავი იჩინოს მძიმე აკვიატების სინდრომებმა, რომლებიც შემდგომში თითქოს დამოუკიდებლად აგრძელებს არსებობას. ამ აკვიატებებსაც ობსესიური ადამიანი ისე განიცდის, როგორც მის არსებობაში შეჭრილ «რაღაც უცხო ძალას», რომელიც მის დათრგუნვას ცდილობს და რომლის გამოც მას სხვაგვარად მოქცევა არ შეუძლია. როგორც კი ობსესიური ადამიანი ამ იძულებითი, აკვიატებული ქმედებების შესრულებაზე უარს იტყვის, მას უმალ გაურკვეველი შიში და მოუსვენრობა შეიპყრობს.       ობსესიურ ადამიანს ასევე ჩვევად აქვს, თავისთავს და სხვებს დაუმტკიცოს საკუთარი აკვიატებული აზრებისა და ქცევების რაციონალურობა და გონივრულად წარმოაჩინოს ისინი; ალბათ, იმიტომ, რომ გრძნობს, რა უძლურია იგი ამ არაბუნებრივი საქციელის წინაშე და როგორ არ შეუძლია წინ აღუდგეს მას, თუმცა ამის აღიარება არ სურს. როდესაც ვიღაც მისთვის უცხო ტუალეტში უნიტაზზე ქაღალდს აფენს, იქიდან გამოსვლისას კარის სახელურს იდაყვით აღებს და ამას ინფექციის საფრთხეს უკავშირებს, ეს ნამდვილად მისი შეგრძნებების გაზვიადების შედეგია, მაგრამ ამგვარი საქციელი, შესაძლოა, ინფექციის შიშში გადაიზარდოს, რის შედეგადაც ობსესიურ ადამიანს ყველგან ბაქტერიები ელანდება; ამით იგი საკუთარ ცხოვრებისეულ სივრცეს ნელ-ნელა, უფრო და უფრო შემოსაზღვრავს და ამცირებს.       ამ ადამიანის შველა მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეიძლება, თუ იგი გააცნობიერებს თავისი აკვიატებების კონკრეტულ მიზეზებს, მერე კი მოახდენს საშიში და ამის გამო უგულებელყოფილი ცოცხალი იმპულსების ინტეგრაციას. ამ შემთხვევაში საქმე ობსესიური ადამიანის აგრესიულ და აფექტურ სექსუალურ იმპულსებს ეხება. როგორც უკვე აღვნიშნე, ობსესიურ ადამიანს ხანგრძლივად უხდება თავის დაცვა მისთვის საძულველი იმპულსებისაგან, ამიტომ, შესაძლოა, იგი ამით უშუალოდ არ იყოს დაკავებული. ეს გარემოება ნათელს ჰფენს იმ ადამიანების საქციელს, რომლებიც ფანატიკურად იბრძვიან რაღაცის წინააღმდეგ: უმანკოებისათვის მებრძოლი ფანატიკოსი ყველგან სექსუალურ პრობლემებს ხედავს და გამუდმებით «ბილწ სექსუალობას» კიცხავს, თუმცა ამას «ზნეობრივი მოტივით» ხსნის. ასეთი რამ საერთოდ სჩვევია ობსესიურ ადამიანს, რომელსაც ბოროტების წინააღმდეგ მებრძოლი უფრო ეთქმის, ვიდრე სიკეთის გულშემატკივარი.       ობსესიური სტრუქტურით გამორჩეული ერთი პიროვნება საათობით იჯდა ჩანჩქერის წინ და აღტაცებით შეჰყურებდა იმას, რისი უნარიც თავად არ გააჩნდა – ეს იყო ჩანჩქერის ვარდნა და წყლის ნაკადის მოძრაობა. ამ დროს მას იმის შიში არ ჰქონდა, რომ წყლის ვარდნას უეცრად რაღაც შეაჩერებდა და ეს ყველაფერი დამთავრდებოდა. ბუნებრივია, წარმავლობის წინააღმდეგ მიმართული უსაფრთხოების ზომები ობსესიურ პიროვნებებში დროსთან და ფულთან დამოკიდებულებაშიც იჩენს თავს. ამ შემთხვევაში, წარმავლობასთან ერთად, ჩვენში იმის უნარსაც ძლიერად შევიგრძნობთ, რომ შეგვიძლია გამოვიყენოთ მუდმივობისა და უსაფრთხოების ჩვენეული ილუზიის ძალა; მე ვიცი, როგორ განვკარგო საკუთარი დრო და ფული, რადგან ეს მხოლოდ ჩემს ნებაზეა დამოკიდებული. ივო ანდრიჩი თავის რომანში «ფროილაინ» შესანიშნავად აღწერს ობსესიური პიროვნების ტრაგიკულ ბედს.       შემზარავია ამერიკის დამკრძალავი ბიუროების მიერ შემოღებული წესი, რომლის თანახმადაც, წარმავლობისა და სიკვდილის სრული უგულებელყოფა ხდება. აქ მიცვალებულებს ისე ოსტატურად რთავენ და ალამაზებენ, რომ ისინი ცოცხლების შთაბეჭდილებას ტოვებენ. ამ საქმეში კიდევ უფრო შორს მიდიან ის შეძლებული ადამიანები, რომლებიც დიდძალ ფულს იხდიან თავიანთი მიცვალებულების გასაყინად, იმ იმედით, რომ, მეცნიერების განვითარების შედეგად, მომავალში შესაძლებელი გახდება მათი გალხობა და გაცოცხლება. მაგრამ უკვდავება ხომ მხოლოდ იმათი ხვედრია, ვინც სიკვდილის შესახებ არაფერი უწყის?! საერთოდ, სიკვდილთან, მათ შორის საკუთართან, თანამონაწილეობა ადამიანის თვისებაა და მხოლოდ ამის წყალობით შეიგრძნობს იგი თავს ნამდვილ ადამიანად.       ახლა გვინდა, ობსესიური პიროვნებებისთვის დამახასიათებელი ქცევის წესები ცხოვრების არსებით სფეროებთან მიმართებაში განვიხილოთ; რელიგიური თვალსაზრისით, ისინი დოგმატური და ორთოდოქსალური აზროვნების ადამიანები არიან და «სხვაგვარად მოაზროვნეებისადმი» შეუწყნარებლობით გამოირჩევიან. მამა ღმერთი მათ ხშირად მკაცრ და შურისმაძიებელ მსაჯულად წარმოუდგენიათ, რომელსაც ყველა პატრიარქალური თვისება ახასიათებს და უცილობელ რწმენას და მორჩილებას მოითხოვს. მაგრამ ობსესიური პიროვნებები უფრო ხშირად ცრურწმენებისა და მაგიური წარმოდგენების ტყვეობაში იმყოფებიან; მათთვის რელიგიურ რიტუალებში მონაწილეობა უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე თავად რწმენა. ცოდვების ფულით გამოსყიდვისა და ინდულგენციებით ვაჭრობა სწორედ ობსესიური ადამიანის ტვინიდან წამოსული იდეა უნდა იყოს. ლოცვების წაკითხვითა და რიტუალების შესრულებით ისინი უბრალოდ წესებს ემორჩილებიან და მათი გრძნობები ამ დროს ვერ სწვდებიან სულის შინაგან სიღრმეებს.       ნიკოლაი ლესკოვი მოთხრობაში «სკომოროხი პამფალონი» შთამბეჭდავად აღწერს ობსესიური ადამიანის პერფექციონისტულ ღვთისმოსაობას და მას უბრალო «სკომოროხის» ადამიანურ თვისებებს უპირისპირებს.       ობსესიური პიროვნებები ყოველთვის ზუსტად იცავენ ინსტიტუციონალურ წესებს თუ პრინციპებს და მექანიკურად, უაზროდ ასრულებენ მათ. რაც უფრო მეტად აცნობიერებენ შიშისგან თავდაცვის მნიშვნელობას, მით უფრო შეურიგებლები არიან ყოველგვარი ცვლილების მიმართ, რადგან ფიქრობენ, რომ მათ ამ თავდაცვას საფრთხე შეექმნება. მაგრამ სწორედ იმის გამო, რომ ობსესიურ პიროვნებებს ყველაფერი აბსოლუტის რანგში აჰყავთ, მათ რწმენას გამუდმებით საფრთხე ემუქრება, რადგან ისინი საკუთარ თავს შეკითხვების დასმისა და ეჭვების გამოთქმის უფლებას არ აძლევენ. ალბათ, სწორედ ამის გამო მიმდინარეობს მათ შორის სასტიკი რელიგიური ომები; ამით უნდა იყოს გამოწვეული მათი ახალ-ახალი მცდელობებიც – ჩაახშონ და მოსპონ ადამიანში ყოველგვარი ეჭვი, თუმცა დაგუბებულმა გრძნობებმა, შესაძლოა, მკრეხელური აზრების სახით გადმოხეთქოს. ძალის პოლიტიკიდან გამომდინარე, ეკლესია ბოროტად იყენებს რელიგიას და ცდილობს, მორწმუნეებს შიშისა და დანაშაულის გრძნობა შთაუნერგოს. ამით იგი ხელს უწყობს ადამიანებში ობსესიური სიმპტომების განვითარებას, რასაც რელიგიური ხასიათის ხშირი ნევროზები ადასტურებს. დღესდღეობით აშკარად შეინიშნება ადამიანების მცდელობა, გათავისუფლდნენ ეკლესიის მეურვეობისაგან და თავი დაიცვან მისი გავლენისაგან.       ობსესიური პიროვნებები ხშირად კრიზისს განიცდიან, როდესაც მათი მკაცრი პრინციპები, თვალსაზრისები და თეორიები ახალ მიღწევებს, ცოდნას და პროგრესს უპირისპირდება, რაც მათ ორიენტაციას საფრთხეს უქმნის, საკუთარი აზროვნების წესზე უარისთქმას აიძულებს და მათ უსაფრთხოებას ან ქონებას ემუქრება.       ობსესიური პიროვნებები, როგორც წესი, საიმედო, თანმიმდევრული და კარგი მშობლები არიან; მათ განვითარებული აქვთ პასუხისმგებლობის გრძნობა, ამასთან, საკუთარი ფასეულობების დაცვას და ცხოვრებაში გატარებას ცდილობენ. მაგრამ ობსესიური თვისებების გართულებასთან ერთად, ისინი უკიდურეს სიჯიუტეს ავლენენ. ცნობილია მათი გამონათქვამები: «სანამ ცოცხალი ვარ, არაფერი შეიცვლება»; «ამის უფლებას ბავშვობაში ჩვენც არ გვაძლევდნენ»; «თუ ასეთი რამ ერთხელ კიდევ განმეორდა, ჩვენ შორის ყველაფერი დამთავრდება!» და ა.შ.       ობსესიური პიროვნებები ანგარიშს არ უწევენ ბავშვის ასაკს და ხასიათს, ყველა თვალსაზრისით, უზღუდავენ მას სამოქმედო სივრცეს, და ამ საკითხებზე მეტად ბუნდოვანი წარმოდგენა აქვთ. მათი მთავარი პრინციპები გამოიხატება ფრაზით: «ვინც ტყუილს ერთხელ იტყვის, მას აღარავინ დაუჯერებს». ისინი ხშირად იმეორებენ სიტყვებს: «მორჩა და გათავდა!» ობსესიური პიროვნებები თავიანთ «არას» პრინციპულ მნიშვნელობას ანიჭებენ, საკუთარი თვალსაზრისის გატარებას ახსნა-განმარტების გარეშე ცდილობენ, და ამ დროს ყოველგვარ წინააღმდეგობას გამორიცხავენ. ისინი ბავშვის აღზრდის პროცესში მისგან ბრმა მორჩილებას მოითხოვენ და შთააგონებენ, რომ დაშვებული შეცდომების გამოსწორება ძალიან ძნელია; ამასთან, ბავშვს სულ მცირე გადაცდომასაც ხშირად შეახსენებენ და მისდამი შეურიგებლები არიან; ხოლო ბავშვს, რომელიც უფროსებისაგან პატიებას დიდხანს ვერ ეღირსა, სასჯელის წინაშე შიშისა და დანაშაულის გრძნობა უძლიერდება.       ობსესიური პიროვნებები ძალიან ადრეულ ასაკში უწესებენ ბავშვს ქცევის ნორმებს; მათი აზრით, თუ მას თავის ნებაზე მიუშვებენ, ეს ცუდად იმოქმედებს მის შემდგომ განვითარებაზე. ასეთი მშობლები მიიჩნევენ, რომ ბავშვმა უნდა გაიაროს გამოცდა, რომლის დროსაც იგი გამოავლენს მისი ასაკისთვის სახიფათო თვისებებს; ამასთან, ბავშვს უყენებენ უამრავ მოთხოვნას, რომელთა სრულყოფილად შესრულება მას ძალიან ადრეულ ასაკში ევალება. ეს მოთხოვნები დაკავშირებულია უაზრო, პუნქტუალურ ქმედებებთან და წესრიგის პედანტურად დაცვასთან; მაგალითად, ბავშვისგან მოითხოვენ, რომ «მან ყველაფერი შეჭამოს, რასაც თეფშზე დაუდებენ». ამ დროს ბავშვს არა აქვს უფლება, თავისი აზრი გამოხატოს და თქვას, რის და რამდენის ჭამა სურს. თუ იგი თავისი ასაკისთვის დამახასიათებელ სიჯიუტეს მაინც გამოიჩენს, მშობლები მასში მომავალ «მეამბოხეს» ხედავენ და ცდილობენ ბავშვში ეს «უკეთურება» დროულად აღმოფხვრან. მეტისმეტი მოთხოვნა, რომ «ბავშვმა ყველაფერი ადრევე უნდა ისწავლოს», მას საკუთარი თავის რწმენას აკარგვინებს და არასრულფასოვნების კომპლექსს უჩენს. ბავშვმა იცის, რომ მშობლების სიყვარულს მხოლოდ იმ შემთხვევაში დაიმსახურებს, თუ კარგად და წესიერად მოიქცევა; ესეც შეიძლება მიზეზი გახდეს იმისა, რომ იგი პატივმოყვარე ან გულგატეხილ ადამიანად ჩამოყალიბდეს. შიში და მეტისმეტი მოთხოვნები ბავშვის ექსპანსიურ და აგრესიულ, უპირველეს ყოვლისა კი, მის სექსუალურ იმპულსებს ამუხრუჭებს. ადრეულ ასაკში იგი ჯერ ვერ მართავს თავის მოტორულ მოძრაობებს, რის გამოც, თავისდაუნებურად, ნივთებს აფუჭებს, ამტვრევს. ამ დროს მშობლები ფიქრობენ, რომ ბავშვმა ასეთი საქციელი განგებ ჩაიდინა და მის ამ «განზრახვას» რაღაც დამანგრეველ თვისებას მიაწერენ. ასეთი მოპყრობის შედეგად, შესაძლოა, ბავშვმა თავისი მარცხი საკუთარ სხეულს გადააბრალოს და მისდამი ნდობა დაკარგოს, რაც სამომავლოდ მის ტლანქ, მოუხეშავ და «დონდლო» მოძრაობებში გამოვლინდება. ამის მაგალითებს ჩვენ უკვე გავეცანით. ამგვარი აღზრდის მეთოდი ბავშვს ძირშივე უსპობს ყოველგვარი განვითარების უნარს, მშობლებს კი, უკეთეს შემთხვევაში, ლაღად აღმართული, ტოტებგაშლილი ხის ნაცვლად, მიწაზე გართხმული, ხვიარა მცენარე შერჩებათ ხელში. ობსესიური მშობლების მიზანს უფრო ბავშვის გაწვრთნა შეადგენს და არა მისი აღზრდა; ამიტომ ასეთი ბავშვები ხშირად მარიონეტებად ყალიბდებიან. ასეთ შემთხვევებში ხშირად თავს იჩენს მშობლების სადისტური თვისებები. ისინი ცდილობენ, ბავშვი შეურაცხყონ, მკაცრად დასაჯონ და მორჩილებას მიაჩვიონ, რათა თავიანთი ძალა აგრძნობინონ. ბავშვის «კუთხეში დაყენება» და ცემა-ტყეპა, ჯერ კიდევ გასული საუკუნის დამდეგს, სკოლაში და ოჯახში დასჯის ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული საშუალება იყო. «ბოდიშის მოხდა» და «პატიების თხოვნაც» («ასე აღარასოდეს მოვიქცევი») იმ ღონისძიებებს განეკუთვნება, რომლებიც ლახავს ბავშვის პიროვნულ ღირსებას, რადგან მისგან ამ დროს ისეთ რამეს მოითხოვენ, რაც ძალების დიდ დაძაბვას მოითხოვს.       აღზრდის შეზღუდული მეთოდი ობსესიურ მშობლებს არ აძლევს საშუალებას, შვილები თავისუფალი ბავშვობით უზრუნველყონ, რომელიც თავად არ ღირსებიათ. ასეთი მშობლები განუხრელად იცავენ იმ ტრადიციას, რომელიც მათი აღზრდის საფუძველს შეადგენდა და მათივე საშინელი ტანჯვის მიზეზი იყო. ამის გამო ობსესიურ მშობლებს მწვავე კონფლიქტი აქვთ ახალგაზრდა თაობასთან, რადგან საკუთარი წეს-ჩვეულებების დათმობა არ სურთ. ეს ადამიანები კვლავაც განაგრძობენ «ნაცადი» მეთოდების გამოყენებას და იმას კი ვერ ხვდებიან, რომ ცხოვრება წინ მიდის და თაობები იცვლება. ძველსა და ახალს შორის დაუნდობელი ბრძოლა იწყება. ობსესიური ადამიანების აზრით, ახალგაზრდობას მათ თავიანთი ძალა და უპირატესობა შემდგომშიც უნდა დაუმტკიცონ; ამასთან, საკუთარი შეცდომების აღიარება არ სურთ, რადგან ჰგონიათ, რომ ამით საკუთარ თავს რაღაც ცოდვებს შეუნდობენ. და, რაკი თავს აბსოლუტურ ავტორიტეტებად მიიჩნევენ, ცდილობენ, ახალგაზრდებზე უცდომელი ადამიანების შთაბეჭდილება მოახდინონ.       ობსესიურ ადამიანებს განსაკუთრებით მწირი და უფერული სიზმრები ესიზმრებათ. ამასთან, ისინი ძნელად იმახსოვრებენ მათ, ისევე როგორც საერთოდ ძალიან უჭირთ სულის ღრმა და ქვეცნობიერი შრეების წვდომა.       ისინი სიზმრების მიმართ უნდობლობას გამოთქვამენ, მათ სერიოზულად არ აღიქვამენ და «ქაფს» უწოდებენ. ობსესიური პიროვნებების სიზმრებში ცხოვრებისეულ მოვლენებს უფრო ტექნიკური და მექანიკური პროცესები ცვლის; ეს სიზმრები ნათელყოფს, რა შორს დგანან ობსესიური ადამიანები ჩვეულებრივი ადამიანური, ფიზიკური და ბუნებრივი მოვლენებისაგან. მათი სიზმრები ხშირად საჩოთირო, ანალური შინაარსისაა და იმაზე მიუთითებს, რომ ამ ადამიანების აკვიატებული ქცევები მათსავე ჰიგიენურ აღზრდას უკავშირდება. ობსესიური ადამიანების დამუხრუჭებული აგრესია სიზმრებში ბუნებრივი კატასტროფების სახით ვლინდება (ვულკანის ამოფრქვევა, მიწისძვრა, ჯებირის გარღვევა და ა.შ.); ხშირად გვხვდება იმპულსისა და საპირისპირო იმპულსის, ასევე ჩადენილი დანაშაულის თემატიკა, რომელიც ერთსა და იმავე სიზმარში წამოიჭრება.       ნაწილობრივ ობსესიური სტრუქტურის მქონე პიროვნებებს, ზემოხსენებულის გარდა, ისეთი პროფესიები აინტერესებთ, რომლებიც ადამიანისაგან მოითხოვს სიზუსტეს, საიმედოობას. ამ პროფესიების ადამიანები უფრო მტკიცე ნებისყოფით, საფუძვლიანობით და მოთმინებით გამოირჩევიან, ვიდრე ინიციატივით, მოქნილი აზროვნებითა და შემოქმედებითი თავისუფლებით. ობსესიური ადამიანები გამორჩეულად სანდო პროფესიონალები არიან, თავიანთ საქმეს ერთგულად ემსახურებიან და, ზომიერი ობსესიური თვისებების შემთხვევაში, დიდ წარმატებებს აღწევენ; ამასთან, სასურველია, ისეთ საქმიანობას მიჰყონ ხელი, რომელიც მათ საკუთარი გადაწყვეტილებების მიღებისა და იმპროვიზაციისაგან გაათავისუფლებს.       ობსესიური პიროვნებები უმთავრესად პედანტი, საჯარო მოხელეები არიან, რომლებიც საკუთარ პასუხისმგებლობას და მოვალეობას მშვენივრად აცნობიერებენ. მათ შორის ვხვდებით ხელოსნებს, რომელთა ხელობაც განსაკუთრებულ სიზუსტეს მოითხოვს. ობსესიური პიროვნებები ხშირად მუშაობენ ასევე სხვადასხვა საბუნებისმეტყველო დარგის სპეციალისტებად, იურისტებად, ფინანსისტებად, პედაგოგებად და სასულიერო პირებად; ისინი თანმიმდევრულად უძღვებიან ნებისმიერ გეგმურ სამუშაოს; ამ დროს ძალიან ძნელია დადგენა, სად გადის მათი პოზიტიური და ნეგატიური თვისებების ზღვარი. მაგალითად, ერთი მხრივ, შევხვდებით პასუხისმგებლობით აღსავსე, ჭეშმარიტების მაძიებელ მსაჯულს, მეორე მხრივ კი – პედანტ მოსამართლეს, რომელიც კანონს ჩაჰკირკიტებს და სიტყვა-სიტყვით განმარტავს. მისთვის დანაშაული დანაშაულია, ამიტომ არ აინტერესებს მისი ფსიქოლოგიური და სოციალური მოტივაცია; მისი აზრით, ამის ცოდნა შეარყევს სისტემის საფუძვლებს. ამრიგად, სისტემა მოსამართლეს არა მხოლოდ ძალაუფლებას ანიჭებს, არამედ განაჩენის გამოტანის დროს შინაგან სინდისსაც უხშობს.       სასულიერო პირი, შესაძლოა, მრევლისთვის სანიმუშო სულიერი მამაც იყოს და, იმავდროულად, ზნეობის დაუღალავი მქადაგებელიც, რომელიც ადამიანებს ჯოჯოხეთის ტანჯვით ემუქრება, მათში შიშსა და დანაშაულის გრძნობას აღძრავს.       ობსესიური ადამიანები ინტერესს ძირითადად ისტორიის მიმართ იჩენენ; გარდა საკუთრივ ისტორიისა, ისინი შეისწავლიან ხელოვნების, მედიცინის, ფილოსოფიისა და სხვათა ისტორიას; მათთვის ახლობელია გარდასული მოვლენები, ე.ი. ის, რამაც უკვე ჩაიარა, რაც დროის მდინარებას აღარ ემორჩილება და ამიტომ დროის მიღმა არსებობს. ობსესურ ადამიანებს ასევე იზიდავთ არქეოლოგია, ანტიკური ისტორია და გამოყენებითი დარგები; მათ შორის ვხვდებით ძველი პერიოდების შემსწავლელ ფილოლოგებს და პრეისტორიული ხანით დაინტერესებულ ისტორიკოსებს.       ობსესიურ პიროვნებებს განსაკუთრებით პოლიტიკა იზიდავთ. მათი ძალაუფლების მოყვარული ხასიათიდან გამომდინარე, ამ სფეროში შესაძლებლობა ეძლევათ, თავიანთი თვისებების რეალიზაცია ლეგიტიმურად მოახდინონ, მაგრამ როგორ მოახერხებენ ამას, ეს უკვე მათ ხასიათზეა დამოკიდებული. ობსესიური პიროვნება კონსერვატორული ბუნებით გამოირჩევა; იგი მზადაა, თავის პარტიას თუ არსებულ რეჟიმს ერთგულად ემსახუროს, თუნდაც იმიტომ, რომ, მისი აზრით, ყველაფერი «ძველი» უკვე ნაცადი და გამოცდილია. ობსესიური პიროვნებისთვის მიუღებელია ექსტრემიზმის ნებისმიერი გამოვლინება და ექსპერიმენტები.       გასაგები მიზეზების გამო, ობსესიურ პიროვნებას, ასაკთან ერთად, უძლიერდება მისთვის დამახასიათებელი თვისებები. ცნობილია, რომ, ღრმა ცხოვრებისეული ინსტინქტიდან გამომდინარე, ადამიანს საერთოდ აქვს მიდრეკილება, შეინარჩუნოს ის, რაც მას ჯერჯერობით გააჩნია, და ამ გზით შეაჩეროს დროის მდინარება. ამრიგად, ობსესიურმა ადამიანმა, შესაძლოა, თავისი განწყობა მეტად უჩვეულო ქცევებით გამოხატოს. მას სურს, თავისი ძალაუფლება და პოზიცია, რადაც არ უნდა დაუჯდეს, მომავალშიც შეინარჩუნოს, მაშინაც კი, როდესაც ასაკის გამო აღარ შესწევს ძალა, კვლავაც იბრძოლოს მისთვის საძულველი სიახლეებისა და ახალგაზრდული წამოწყებების წინააღმდეგ. ობსესიურ პიროვნებას სიბერესთან შეგუება განსაკუთრებით უჭირს, რადგან აქამდე თუ იგი მთლიანად გადართული იყო თავის საქმიანობაზე და საკუთარი სურვილით მოქმედებდა, ახლა იმას უნდა მიეჩვიოს, რომ ყველაფერი თავის ნებაზე მიუშვას და გათავისუფლდეს მისგან. იგი კმაყოფილებით აღნიშნავს, რომ შეუცვლელია, მაგრამ იმის გამო, რომ ძალები ელევა, იპოქონდრულ მდგომარეობაში ვარდება, თვითდაკვირვებას აწარმოებს და საკუთარ ჯანმრთელობაზე ზრუნვას ფანატიზმამდე მიჰყავს. იმის გამო, რომ ობსესიური პიროვნება მხოლოდ პოზიციების დათმობასა და ჩვეულ საქმიანობაზე ამახვილებს ყურადღებას, ვერ აცნობიერებს დაბერების «სიკეთეს», რომელიც მას მოვალეობებისაგან ათავისუფლებს და შესაძლებლობას აძლევს, შეურიგდეს იმას, რაც ახლა მის თავს ხდება.       შესაძლოა, მეტისმეტმა სიჯიუტემ ობსესიური ადამიანის სიკვდილი განსაკუთრებით მტანჯველი გახადოს; რაკი იგი ნებისმიერ დათმობას სისუსტედ აღიქვამს, ამიტომ ხშირად სიკვდილთან სასტიკ ბრძოლაში ჩაებმება ხოლმე.       ობსესიური ადამიანები ზოგჯერ სწორედ სიბერეში აღწევენ პატრიარქალურ დიდებას და პატივისცემას და საკუთარი ფასეულობების სიმბოლოებიც კი ხდებიან. ამ დროს მათთვის სიკვდილი ბუნების კანონია, რის გამოც მასთან ბრძოლას აზრი არა აქვს. სიკვდილი ის უკანასკნელი რეალობაა, რომლის წინაშეც, როცა ამის დრო დადგება, ადამიანმა ქედი უნდა მოიხაროს და ღირსეული სიმშვიდით მიიღოს იგი. ობსესიური ადამიანები დროულად აგვარებენ თავიანთ საქმეებს და წინასწარ ადგენენ ანდერძს. ზოგი მათგანი, ანდერძში ჩაწერილი მითითებებით, ცდილობს საკუთარი ძალაუფლება სიკვდილის შემდეგაც აგრძნობინოს ადამიანებს. თუ ობსესიურ პიროვნებას საღი განსჯის უნარი დაკარგული აქვს და მხოლოდ იმაზე ფიქრობს, რომ სიცოცხლე ნებისმიერ ფასად გაიხანგრძლივოს, მაშინ იგი ცოცხალ გვამს ემსგავსება. გამოდევნილი სიკვდილის შიშს მასში ზედმეტი ნივთების შეგროვების სურვილი ჩაანაცვლებს. იგი გადასაგდებად ვერც ერთ ნივთს ვერ ელევა და გაურბის ყველაფერს, რაც მას წარმავლობას და დასასრულს შეახსენებს.       ახლა შევეცდებით მოკლედ აღვწეროთ ის გზა, რომელსაც ნაწილობრივ ობსესიური ადამიანი დაავადების უკიდურეს გამოვლინებამდე გაივლის. ამ დროს ორ შემთხვევასთან გვაქვს საქმე:       ძლიერი ხასიათის, ქმედითი ობსესიური ადამიანი, რომელიც გამოირჩევა საქმისადმი კეთილსინდისიერი დამოკიდებულებით და მოვალეობის გრძნობით, ჩამოყალიბდება პატივმოყვარე, ჯიუტ, მოწუწუნე და ახირებულ პედანტად. იგი ხშირად ძალაუფლებისმოყვარული დესპოტისა და ავტოკრატის თვისებებით გამოირჩევა, რომელიც, აკვიატებული აზრებისა და ქცევების წყალობით, სრულად გამოავლენს ობსესიური დაავადების ყველა თავისებურებას. ბოლო ადგილს ამ გზაზე კატატონიით შეპყრობილი ადამიანი დაიკავებს.       სუსტი ხასიათის, არაქმედითი ობსესიური ადამიანი შემგუებლობით, საკუთარ უსაფრთხოებაზე ზრუნვით და ცხოვრების წინაშე შიშით გამოირჩევა. ეს არის ეჭვიანი, მოყოყმანე, წუწუნა, მლიქვნელი, მშიშარა პედანტი და ასკეტი იპოქონდრიკი. ამ გზის ბოლოს მძიმე ობსესიით შეპყრობილი ადამიანები დგანან.       ჯანმრთელი ადამიანი, რომელიც ოდნავ შესამჩნევ ობსესიურ ნიშნებს გამოავლენს, გამოირჩევა თავისი სტაბილურობით, ამტანობით და მოვალეობის გრძნობით; ამასთან, იგი მიზანსწრაფული და გამრჯეა. ვინაიდან ეს ადამიანი შორსმიმავალ მიზნებზეა ორიენტირებული, მას აღარ აინტერესებს მიღწეული წარმატებები და ამ წარმატებებით ტკბობა; თანმიმდევრული ხასიათის, სიყოჩაღისა და დაჟინებულობის წყალობით, მას რეალობის აღქმის უტყუარი უნარი და პასუხისმგებლობის გრძნობა გააჩნია, რაც შესაძლებლობას აძლევს, წარმატებას მიაღწიოს. როგორც წმინდა ადამიანური, ასევე ზნეობრივი თვალსაზრისით, ამ პიროვნების დამახასიათებელ თვისებებს წარმოადგენს: სიდარბაისლე, კორექტულობა, სანდოობა, ხასიათის სიმტკიცე და ჰიგიენურობა; გრძნობებს ერთობ თავდაჭერილად გამოხატავს, თუმცა თანადგომისა და დახმარების უტყუარი უნარით გამოირჩევა; ყველაფერი წინასწარ მოფიქრებული აქვს და ადვილად არ გადაუხვევს ერთხელ დასახულ მიზანს; ახასიათებს საქმისადმი სერიოზული დამოკიდებულება, იცავს საკუთარ თვალსაზრისს, გამოირჩევა კეთილსინდისიერებით და ცდილობს, ობიექტური იყოს. რაინჰოლდ შნაიდერი თავის წიგნში «ფილიპ II» სწორედ ამ მასშტაბის, ძლიერი ტიპის ადამიანს აღწერს. მაგრამ ზომიერი ობსესიური თვისებების მქონე პიროვნებები საკუთარ თავს საფრთხეს იმით უქმნიან, რომ მათთვის საჭირო მუდმივობისა და უსაფრთხოების შეგრძნებას მეტისმეტად ცალმხრივ მიმართულებას აძლევენ. აქედან გამომდინარე, ისინი მიიჩნევენ, რომ აღიარებული უნდა იყოს მათი შესაძლებლობების მუდმივობა. კარგი იქნებოდა, თუ ისინი ცხოვრების გარდაქმნის მზაობასთან მისი საპირისპირო იმპულსის ინტეგრაციასაც მოახდენდნენ და გაბედულად აღიარებდნენ იმას, რისგანაც თავს იცავენ; ეს კი იმას ნიშნავს, რომ საკუთარი წარმავლობის გრძნობას გააცნობიერებდნენ. ამ ტიპის ობსესიურმა ადამიანებმა უნდა შეიგნონ, რომ მათ მხოლოდ სურვილები როდი უნდა ამოძრავებდეთ, მოვლენების ზემოქმედება საკუთარ თავზეც უნდა იწვნიონ. მთლიანად ხალხის წინაშე კი ამ ადამიანებს მნიშვნელოვანი ფუნქცია აკისრიათ – მათ აღმშენებლობის ტრადიცია უნდა შეინარჩუნონ. გარკვეული აზრით, ისინი «საზოგადოების ბურჯებს» წარმოადგენენ, თუ ძალაუფლებისკენ სწრაფვის პატივმოყვარე მიზნებს განვითარების დამამუხრუჭებელ ფაქტორებად არ გადააქცევენ და მათზე უფრო ქმედით, საპირისპირო ძალებთან ბრძოლაში არ დამარცხდებიან. დამატებითი მოსაზრებები აუცილებლობის წინაშე შიშის შესახებ       ისტერიული პიროვნებები ფსევდორეალობაში ცხოვრობენ და ეს მათთან დაკავშირებულ ყველა სფეროში წარმოვაჩინეთ. მათ მთავარ პრობლემას «რეალობა» წარმოადგენს, რომელსაც ისინი საკუთარი «როლების» შესრულებით ირიდებენ თავიდან ამ რეალობიდან გაქცევის დროს.       რელიგია მათთვის, პრაგმატულობიდან გამომდინარე, რწმენის ხასიათს იღებს, ამიტომ არასოდეს ვიცით, ასეთ ადამიანს ეკლესია სჭირდება თუ არა. ამ შემთხვევაში, ისტერიული პიროვნებისთვის უფრო მნიშვნელოვანია ვითარსი სინამდვილე და გარეგნული ფორმების დაცვა; მისთვის სანუკვარია იმაზე ფიქრი, რომ ადამიანი მონანიებისა და აღსარების გზით გამოისყიდის ყველა ცოდვას და ახალშობილივით უცოდველი გახდება. იგი უფალს სიამოვნებით მიიჩნევს კეთილ მამად, რომელსაც ის განსაკუთრებით უყვარს, და ეს სიყვარული ოდესმე რაღაცაში აუცილებლად იჩენს თავს. ამ ადამიანების დარწმუნება ძალიან ადვილად შეიძლება დაპირებით, რომ ისინი აუცილებლად განიკურნებიან და ამისათვის არავითარი ძალისხმევა არ დასჭირდებათ. ამის გამო, ისინი ხშირად აღმოჩნდებიან ხოლმე რელიგიურ სექტებში: ფსიქოთერაპიული პაციენტები სიამოვნებით თანხმდებიან ჰიპნოზით მკურნალობაზე, რადგან ფიქრობენ, რომ ყველა სიძნელეს საკუთარი ძალისხმევის გარეშე, ერთი ხელის მოსმით გადალახავენ.       ეთიკის საკითხებისადმი ისტერიულ პიროვნებებს ასეთივე გაურკვეველი განწყობა აქვთ. ისინი მზად არიან, ყველაფერი ვიღაცას ან რაღაცას დაუკავშირონ და «განტევების ვაცად» გამოაცხადონ, ოღონდ თავი არაფერში დაიდანაშაულონ. მათ არ გააჩნიათ თვითშეფასებისა და თვითკრიტიკის გრძნობა, რის გამოც კრიტიკული სიტუაციიდან იშვიათად გამოაქვთ გონივრული დასკვნები.       ისტერიული პიროვნებები, საბოლოო ჯამში, მაინც იმ ზოგადადამიანური თვისებების მატარებლები არიან, რომლებიც ჩვენ ყველას, რაღაცა ზომით, გვახასიათებს, რადგან ყველა ჩვენგანმა უნდა გაიაროს ბავშვობისდროინდელი განვითარების ეტაპები, მისთვის დამახასიათებელი მიზნებითა და შიშებით. ჩვენ ასევე ვაცნობიერებთ საკუთარ ნაკლს, ვიცით, როგორ ხდება ჩვენი დანაშაულის სხვებზე პროეცირება განტვირთვის მიზნით – თვით იმ საზოგადოებაშიც კი, სადაც მსგავსი პროეცირება დიდად სახიფათოა.       ასეთი პროეცირებისათვის განსაკუთრებით მოსახერხებელია «მტრის ხატის» შექმნა; ამ დროს ადამიანს ექმნება შთაბეჭდილება, თითქოს მტერი იმისთვის უნდა გამოიგონოს, რომ ამით საკუთარი დანაშაულის გრძნობისაგან გათავისუფლდეს. ერები, რელიგიური გაერთიანებები და რასები, როგორც წესი, იმის პროეცირებას ახდენენ, რისი დანახვაც საკუთარ თავში არ სურთ; უზნეო ხელისუფალთა ხელში კი პროექციისადმი ადამიანის ამგვარი მზაობა, შესაძლოა, პოლიტიკური ან იდეოლოგიური მიზნით იქნეს გამოყენებული. ასეთი სახიფათო პროექციები, რომლებიც კონტროლს არ ექვემდებარება, ფსიქოდინამიურ ფონს ქმნის ომების, რასობრივი სიძულვილისა და რელიგიური შუღლის გასაღვივებლად. დამთრგუნველი და დანაშაულებრივი წარსულისგან გათავისუფლება საყოველთაო ადამიანური მოთხოვნილებაა. დეპრესიული პიროვნებისაგან განსხვავებით, რომელიც ყველაფერში თავის თავს ადანაშაულებს, ისტერიული პიროვნება ცდილობს, საკუთარი დანაშაული დაივიწყოს ან საერთოდ უარყოს. შეიძლება დაგვაფიქროს გერმანული ენის თავისებურებამ, რომელიც ერთი და იმავე სიტყვით («Vergehen»), დროის თვალსაზრისით «რაღაცის შეწყვეტას», «გაქრობას» აღნიშნავს, ხოლო ზნეობის თვალსაზრისით – «გადაცდომას» ან «დანაშაულს». ჰოდა, ისმის კითხვა: ქრება კი დროთა განმავლობაში ჩვენ მიერ ჩადენილი დანაშაულის გრძნობა? ამ კითხვაზე დადებითი პასუხი ჩვენთვის ერთობ მომგებიანი იქნებოდა.       მშობლებისა და აღმზრდელების როლში ნაწილობრივ ისტერიული ადამიანები აღფრთოვანებას იწვევენ. მათ შთაგონების დიდი ძალა გააჩნიათ, ამიტომ შეუძლიათ ბავშვი დაარწმუნონ, რომ ამქვეყნად ცხოვრება ღირს, რადგან იგი მშვენიერია. ეს ადამიანები თავიანთ გრძნობებს უფრო სპონტანურად ავლენენ, ვიდრე ზომიერად. შვილები ასეთი მშობლებით ამაყობენ და მათ მიმართ აღტაცებას ვერ მალავენ. ამ ადამიანების სახლში ყოველთვის «სტუმართმოყვარეობის ატმოსფერო» სუფევს; ამის გამო ბევრს შურს მათი, რა თქმა უნდა, იმ დრომდე, ვიდრე მიხვდებიან, რა განწყობა იმალება ამის მიღმა. ისტერიული ადამიანების მეტისმეტად რთული სტრუქტურა იმაში იჩენს ხოლმე თავს, რომ ისინი აღზრდის პროცესში ზომიერებას ვერ იცავენ. მათ საქციელში «განებივრება» და რაიმეს «აკრძალვა» ისე ენაცვლება ერთმანეთს, რომ ბავშვს ხშირად უჭირს ორიენტირება; მან არასოდეს იცის ზუსტად, რას მოიმოქმედებენ მშობლები, რადგან ამ დროს მათი საქციელი წუთიერ განწყობაზეა დამოკიდებული და ნაკლებად უკავშირდება ობიექტურ ფაქტებს. ამგვარი «მარტის ამინდის» განწყობა დამაბნევლად და ქაოტურად მოქმედებს ბავშვის ფსიქიკაზე და მასში ხშირად ცრუ მოლოდინებს აღძრავს. თუ მშობლებმა ბავშვს იმედი გაუცრუეს, დანაპირევი არ შეუსრულეს და მოითხოვენ, რომ რაღაცაზე უარი განაცხადოს, მას გაურკვეველ დაპირებებს აძლევენ და მისი ყურადღება შორეულ მომავალზე გადააქვთ, როდესაც ეუბნებიან: «აი, რომ გაიზრდები, მაშინ...» – ამით ცდილობენ, ბავშვს რაღაცაზე ძალით ათქმევინონ უარი, ნაცვლად იმისა, რომ საქმის ვითარება აუხსნან და თავისი საქციელის აუცილებლობა დაუსაბუთონ. ეს ბავშვში აჩენს იმ სახიფათო მოლოდინს, რომ მას სასწაულებრივი მომავალი ელის, რომელსაც ოდესღაც აღსრულება უწერია. ასე უწყობენ მშობლები ხელს ბავშვის ილუზორულ სურვილებსა და წარმოდგენებს, ნაცვლად იმისა, რომ რეალობასთან დააახლოვონ.       ამრიგად, ისინი ბავშვის ცხოვრებას სწორად არ წარმართავენ და მას მცირე გამოცდილებასაც არ აძლევენ, რაც იმის წინაპირობას ქმნის, რომ იგი მოგვიანებით საკუთარი თავით და ცხოვრებით იმედგაცრუებული დარჩეს. შვილები ასეთ მშობლებზე ძალიან მიჯაჭვულნი არიან, მაშინ როდესაც მშობლებს შეუძლიათ ბავშვი ერთი ხელის მოსმით მოიშორონ თავიდან, თუ ფიქრობენ, რომ იგი მძიმე ტვირთად აწვება ან გარკვეულ პასუხისმგებლობას აკისრებს მათ. თუ ბავშვი ცდილობს, მშობლებს საკუთარი აზრები გაუზიაროს, ისინი კი მას ამ დროს ყურადღებას არ აქცევენ, ბავშვი თავს მიტოვებულად გრძნობს და ფიქრობს, რომ მშობლები მხოლოდ ლამაზ სიტყვებს ეუბნებოდნენ, როდესაც სიყვარულს ეფიცებოდნენ. ისტერიული მშობლები ვერ იტანენ და პირად შეურაცხყოფად იღებენ კრიტიკას ბავშვის მხრივ. ისინი, პატივმოყვარეობისა და ეგოიზმის გამო, ძნელად აღიარებენ საკუთარ შეცდომებს ობსესიური ადამიანისგან განსხვავებით, რომელიც ამას ძალაუფლებასა და პერფექციონიზმზე პრეტენზიის მიზეზით არიდებს თავს. თუ ბავშვი ისტერიულ მშობლებს საყვედურს ეუბნება იმის გამო, რომ ანგარიშს არ უწევენ მას, მშობლები არასოდეს მიდიან დათმობაზე, ამასთან, ხაზგასმით აღნიშნავენ, რომ მათ შვილისთვის მხოლოდ სიკეთე სურთ და ამისათვის დიდი მსხვერპლიც გაიღეს. შედეგად ბავშვი თავს დამნაშავედ გრძნობს საკუთარი უმადურობის გამო, ნაცვლად იმისა, რომ მშობლების თანაგრძნობით კმაყოფილი დარჩენილიყო.       სახიფათოა ასევე ისტერიული ადამიანების სურვილი, საკუთარი შვილები «თითით საჩვენებელ ბავშვებად» აღზარდონ. მათი აზრით, შვილებმა მშობლებს იმედი არ უნდა გაუცრუონ, რადგან, წინააღმდეგ შემთხვევაში, მათ სიცოცხლეს აზრი აღარ ექნება. ამიტომ შვილები მხოლოდ მშობლების სახელსა და დიდებაზე უნდა ზრუნავდნენ. საერთოდ, ამ დროს მშობლების მხრივ არსებობს დიდი საფრთხე, რომ შვილს რაღაც როლის შესრულებას დააკისრებენ; ჯერ ერთი, მშობლები ბავშვს ბოროტად იყენებენ, რათა საკუთარი პრეტენზია წარმოაჩინონ, მეორეც, ბავშვმა ახლა მათ თავიანთი განუხორციელებელი ოცნებები უნდა შეუსრულოს. აქ მანეკენის მაგალითი უნდა გავიხსენოთ.       პოლიტიკაში ისტერიული პიროვნებები ხშირად ლიბერალური და რევოლუციური პარტიების წევრები არიან, რადგან, სენსაციების სიყვარულით თუ გაურკვეველი მომავლის გამო, ასეთსავე გაურკვეველ უკმაყოფილებას და მოლოდინებს გამოხატავენ. შიზოიდებთან შედარებით, ისტერიული ადამიანები მკაცრნი და თანმიმდევრულნი არიან, ხშირად გულუბრყვილოდ სჯერათ პროგრესის, რადგან მხარს უჭერენ ნებისმიერ სიახლეს მხოლოდ იმიტომ, რომ ის «ახალი» და «სხვაგვარია». ამ მხრივ, ისინი ობსესიური ადამიანის აშკარა ანტიპოდს წარმოადგენენ, რომელიც ყველაფერ ძველს, როგორც უკვე «ცნობილსა» და «ნაცადს», ისე ებღაუჭება. ისტერიული პიროვნებები თავგამოდებული, გულმხურვალე პოლიტიკოსები და ორატორები არიან, რომლებსაც მხოლოდ დაპირებები ეხერხებათ. მათთვის უფრო მნიშვნელოვანია, შეასრულონ წინამძღოლის როლი, ეძებონ ახალი გზები და წარმართონ მოვლენები, ვიდრე სულ პატარა შრომა მაინც გასწიონ საკუთარი იდეების განსახორციელებლად. მაგრამ ისტერიულ პიროვნებებს ადვილად შეუძლიათ ადამიანების ცდუნება, თავიანთი ამომრჩევლების სურვილების ამოცნობა და საზოგადოებრივი ყურადღების მიპყრობა. ისინი ცხოვრობენ პრინციპით: «apres moi le déluge» – «ჩემს შემდეგ თუნდაც წარღვნა მოსულა». სრულიადაც არ ადარდებთ, რა მოჰყვება შემდეგ მათ მოქმედებებს. ისტერიული ადამიანები ყველანაირ რისკზე მიდიან, დამარცხების შემთხვევაში კი ყოველთვის ფეხზე დგებიან.       საზოგადოებაში ისტერიული ადამიანები იმ პროფესიებში არიან წარმატებულნი, რომლებიც ადამიანებთან ურთიერთობას მოითხოვს. ისინი მოხერხებულნი არიან და სიტუაციაზე სწრაფად რეაგირებენ, ადამიანებთან კონტაქტს ადვილად ამყარებენ, მათთან საერთო ენის გამონახვა შეუძლიათ და, იმავდროულად, თავიანთი პატივმოყვარეობისა თუ სურვილების დაკმაყოფილებას ცდილობენ. ისტერიულ ადამიანებს ნებისმიერი საქმე ეხერხებათ და ყველგან შეუძლიათ გამოიჩინონ თავი; ცდილობენ ჰქონდეთ წოდებები და მაღალი თანამდებობები, რომლებსაც სიმბოლოების მნიშვნელობას ანიჭებენ, რადგან საკუთარი თავის იდენტიფიკაციას ამ წოდებებთან და თანამდებობებთან ახდენენ, მაგრამ, ობსესიური ადამიანის მსგავსად, წოდებისა და თანამდებობის წინაშე ნაკლებ პასუხისმგებლობას გრძნობენ. ეს მათთვის მხოლოდ შესაძლებლობაა საკუთარი ბრწყინვალე პიროვნების წარმოსაჩენად. ისტერიულ ადამიანებს ორდენები და ტიტულები სწორედ ამიტომ ხიბლავთ; ისინი წარმატებით მუშაობენ ყველა თანამდებობაზე, რომელიც მოითხოვს ადამიანებთან ურთიერთობას და აკმაყოფილებს «საზოგადოებაში მათი ყოფნის» მოთხოვნილებას. ისტერიულ ადამიანებს შორის გვხვდებიან ენამჭევრი ვაჭრები და შთამაგონებელი გამყიდველები, რომლებიც დაჯილდოებულნი არიან ნიჭით – მუშტარს ჩაწოლილი საქონელი ხელსაყრელ ფასებში «შეასაღონ», ანდა ის მყიდველი, რომელსაც მხოლოდ ჰალსტუხის შეძენა უნდოდა, თავიდან ფეხებამდე შემოსილი გაუშვან მაღაზიიდან.       ისტერიული ადამიანები ისეთ ადგილებს ეტანებიან, სადაც შეუძლიათ წარმოაჩინონ თავიანთი მომხიბვლელობა, ფიზიკური უპირატესობა, მოხერხებულობა და სპონტანური მიზანდასახულობა, სადაც საქმე ეხება იმპროვიზაციას, სიურპრიზებს და მოულოდნელ გამარჯვებებს. მათ იზიდავთ ნებისმიერი პროფესია, რომელიც «დიდ სამყაროში» ცხოვრების იმედებს აღუძრავს, ან თუნდაც რაიმეთი დაკავშირებულია ამ სამყაროსთან. ასეთები არიან ფოტომოდელები, მანეკენები და ბიზნესმენები. მათ ასევე იზიდავთ ოქრომჭედლის, დიზაინერის ან სასტუმროს თანამშრომლის საქმიანობა. ისტერიულ პიროვნებას ადამიანური ურთიერთობები უფრო მნიშვნელოვნად მიაჩნია, ვიდრე საკითხის საქმიანი მხარე, ამიტომ თავად საქმის წარმატება მთლიანად იმ ადამიანზეა დამოკიდებული, ვისთვისაც ეს საქმე კეთდება. ნიჭიერ ისტერიულ პიროვნებას შეუძლია თავისი გუნება-განწყობა, ხასიათის თვისებები, სურვილები, წარმოსახვის უნარი და სიხარული ხელოვნების დონეზე, უპირველეს ყოვლისა კი, მსახიობის ან მოცეკვავის როლში წარმოაჩინოს.       სიბერე და სიკვდილი ჩვენი ცხოვრების ის უცილობელი და უკანასკნელი რეალობაა, რომელსაც მუდმივად ვერ გაიხანგრძლივებ. ისტერიული პიროვნებები, რომლებსაც არ სჩვევიათ რეალობის აღქმა და აუცილებლობის წინაშე ქედის მოხრა, ცდილობენ, ამ რეალობაზეც, რაც შეიძლება, დიდხანს დახუჭონ თვალი. ისინი არ უარყოფენ, რომ სიბერე და სიკვდილი არსებობს, მაგრამ არსებობს უფრო მეტად სხვებისთვის, ვიდრე კონკრეტულად მათთვის. ამიტომ ისტერიული ადამიანები ცდილობენ, დიდი ხნით შეინარჩუნონ ახალგაზრდობის ილუზია, და სწამდეთ მათ წინაშე მუდმივად არსებული, იმედიანი მომავლისა. ეს ადამიანები განსაკუთრებით წარმატებულად იყენებენ იმ მეთოდებს და პრაქტიკულ გამოცდილებას, რომლებიც მათ ხანგრძლივ ახალგაზრდობას ჰპირდება; მათ უმთავრესად ის მოძღვრებები იზიდავთ, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ სიკვდილის შემდეგ ადამიანი კვლავ აგრძელებს სიცოცხლეს.       ისტერიული პიროვნებები საკუთარი სიკვდილის ფაქტს გამორიცხავენ და ამას ხშირად იმით გამოხატავენ, რომ არ ჩქარობენ ანდერძის დაწერას, არ აწესრიგებენ თავიანთ საქმეებს და სიკვდილის შემდეგ ქაოსს ტოვებენ. ისინი, სიკვდილის მოახლოების შიშით, არცთუ იშვიათად, თითქოს, სრულიად სხვა ადამიანებად გარდაიქმნებიან და არაბუნებრივად იქცევიან. მათ საქციელზე გვახსენდება გამოთქმა: «ახალგაზრდა მეძავი სიბერეში პირმოთნე ხდებაო», და ვხვდებით, რომ ისინი ამ დროს რაღაც გამორჩენას მოელიან; ამიტომ ამ ადამიანების ასეთი უეცარი გარდაქმნა ნამდვილად ეჭვს იწვევს. ისტერიულ პიროვნებებს ვერ გაუგიათ, რომ ადამიანი ღირსეულად უნდა ბერდებოდეს; სამაგიეროდ, შესწევთ უნარი, საკუთარი წარსული გაიცისკროვნონ და მოგონებებით იცხოვრონ. ამასთან, ეს წარსული, სურვილისამებრ, გადაასხვაფერონ, მის შუაგულში იტრიალონ და მთავარი როლი შეასრულონ. ზოგი მათგანი იმასაც ახერხებს, რომ სიკვდილი მთელი ბრწყინვალებით წარმოაჩინოს, ცხოვრების სცენიდან ჩამოსვლა შთამბეჭდავ სანახაობად გადააქციოს და ამ სპექტაკლში მთავარი გმირის როლი შეასრულოს.       ისტერიული პიროვნება უპირატესობას ანიჭებს ხელოვნების დარგებს და, რასაც ამ სფეროში ქმნის, უდავოდ დაამჩნევს ხოლმე კვალს; დროდადრო ავლენს მიდრეკილებას გაურკვეველი ექსჰიბიციონიზმისადმი; საკუთარი თავის წარმოჩენის მიზნით, წერს წერილებს და თავის ავტობიოგრაფიას; მრავალფეროვნება, ორიგინალობა და სიცოცხლის ხალისი ისტერიული ადამიანის ხასიათის ძლიერ მხარეს განეკუთვნება; საქმის ფორმალური ნაწილი მისთვის ხშირად არცთუ ისე მნიშვნელოვანია; მას განსაკუთრებული მიდრეკილება აქვს ჰალუცინაციებისადმი, რომლებშიც იმალება ის საფრთხე, რომ ისტერიული პიროვნება მათ ჯანსაღ, ცხოვრებისეულ მიმართულებას კი არ აძლევს, არამედ თავისი ოცნებებისა და სურვილების სამყაროში შეუხმობს, რაც მას სულ უფრო აშორებს რეალობას. ამ დროს მხოლოდ ხელოვანს შეუძლია გამოიჩინოს თავისი შემოქმედებითი ნიჭი.       ისტერიული პიროვნებების სიზმრები მათი სტრუქტურისათვის დამახასიათებელ, სპეციფიკურ პრობლემას წარმოადგენს და ხშირად სურვილების აღსრულების გულუბრყვილო ფორმით ვლინდება. ეს სიზმრები თავისთავად ილუზორულია; მათში რეალურად არსებული კანონები არ მოქმედებს, მოქმედება იქ ზღაპრული ხდომილებების სახით წარმოჩინდება და პრობლემების გადაჭრა უჩვეულოდ ხდება; მაგალითად, უკიდურესი საფრთხის დროს ადამიანს შეიძლება ფრთები გამოესხას და გაფრინდეს, რადგან ჯადოსნური თვისებები გააჩნია; ან ამ დროს სადღაც სიღრმიდან ზედაპირზე ამოიჭრება deus ex machina და იხსნის სიტუაციას. შიში სიზმარში ხანდახან ისე თრგუნავს ადამიანს, რომ იგი უეცრად უფსკრულის პირას აღმოჩნდება, რაც გვახსენებს სურათს – «მხედარი ბოდენზეეს თავზე». ისტერიული ადამიანები ხშირად ფერად, ცოცხალი ხდომილებებით აღსავსე, გრძელ სიზმრებს ხედავენ, რომლებიც მოგვიანებით კარგად ახსოვთ. დამახასიათებელია ისიც, რომ რთული სიზმრის ახსნას, რომელიც დიდ ძალისხმევას მოითხოვს, სიზმრის მნახველის ნაცვლად, სხვა ადამიანი კისრულობს.       ახლა შევეცდები, წარმოვადგინო ისტერიული პიროვნებების წრე; იგი იწყება ნაწილობრივ ისტერიული, ჯანმრთელი ადამიანით და მთავრდება იმ სტრუქტურული ტიპით, რომელიც ხასიათდება სუსტი და მძიმე ფსიქიური აშლილობით. ეს წრე დაახლოებით შემდეგნაირად გამოიყურება: ქმედითი, იმპულსური, ხაზგასმით პატივმოყვარე და თავკერძა ადამიანები;       ისტერიული ტიპები, რომელთაც აქვთ საკუთარი პიროვნების აღიარების ნარცისისეული მოთხოვნა და მოვლენების შუაგულში ყოფნის სურვილი; მეტისმეტად პატივმოყვარე ადამიანები, რომელთაც გააჩნიათ სხვებთან ურთიერთობის მოთხოვნილება. ამავე წრეში შედიან ადამიანები, რომელთაც ახასიათებთ «ოჯახურ რომანთან» მიახლოებული ურთიერთობა, ერთი მხრივ, მამასა და ქალიშვილს, მეორე მხრივ კი – დედასა და ვაჟიშვილს შორის; ვითარსი ისტერიული ადამიანები, რომლებიც საკუთარ თავზე მორგებულ როლებს, რეალობიდან გაქცევისა და ავანტიურისტული ქმედებების გასათამაშებლად იყენებენ. არიან ასევე მარადიული «წიწკვები», ყმაწვილკაცები, კაცთმოძულე ქალები და ქალთმოძულე მამაკაცები. ეს უკანასკნელები უარს ამბობენ საკუთარ სქესზე და ხშირად ჰომოსექსუალები ხდებიან. ეს წრე მოიცავს ასევე «დასაჭურისებულ», დესტრუქციულ ქალებს, რომლებიც აშკარა სიძულვილს გამოხატავენ მამაკაცებისადმი, და დონ-ჟუანის ტიპის მამაკაცებს, რომელთაც ქალების მიმართ შურისძიების გრძნობა ამოძრავებთ. ისინი ქმნიან მძიმე ისტერიული დაავადებების სურათს, რომელიც ფობიებით, ფსიქიკური და სომატური სიმპტომატიკით გამოვლინდება, თუმცა ამის დადგენა თვალნათლივ ვერ ხერხდება, თუ არ ჩავთვლით უკიდურეს შემთხვევებს (დამბლის ნიშნები).       ნაწილობრივ ისტერიული ტიპის ჯანმრთელ ადამიანს უყვარს რისკი, ხალისით ასრულებს თავის საქმეს, ყოველთვის მზადაა სიახლეების მისაღებად, მოქნილი, ხალისიანი და ხშირადმომხიბვლელია. ეხერხება იმპროვიზაცია, სიამოვნებით ატარებს ცდებს, კარგი თანამეინახეა და არ სჩვევია მოწყენილობა; მის გარშემო ყოველთვის რაღაც ხდება. უყვარს ახალი საქმეების წამოწყება და დიდ იმედებს ამყარებს ცხოვრებაზე. ასეთი ისტერიული ტიპი ნებისმიერი საქმის დასაწყისში დიდ შესაძლებლობებს და ხიბლს ხედავს, რასაც წიგნის ამ თავში წამძღვარებული სიტყვებიც გამოხატავს. ამ ტიპის ისტერიული ადამიანი, თავისი ქმედითი ხასიათის წყალობით, არღვევს ტრადიციებს და ძველ, დახავსებულ ნორმებს, ფლობს შთაგონების ძალას და იცის, როგორ გამოიყენოს საკუთარი მომხიბვლელობა. იგი არაფერს აღიქვამს სერიოზულად, გარდა, ალბათ, საკუთარი თავისა, რადგან გაცნობიერებული აქვს ცხოვრების უმთავრესი მოვლენების პირობითობა. ისტერიული ადამიანის ხასიათის ძლიერ მხარეს «იმპულსების გამოვლინება» და «რაღაცის ამოქმედება» წარმოადგენს და არა დაგეგმილი საქმის ხანგრძლივად და მოთმინებით განხორციელება. მაგრამ სწორედ თავისი დაუთმენლობის, ცნობისმოყვარეობისა და წარსულისადმი ზერელე დამოკიდებულების წყალობით, შესწევს უნარი, დაინახოს და შეიცნოს ისეთი რამ, რასაც ვერ ხედავენ სხვა ტიპის ადამიანები.       ამრიგად, ისტერიული ადამიანი თავდაჯერებით და მამაცურად უყურებს ცხოვრებას, რომელიც მისთვის ნაირფერი თავგადასავლებითაა სავსე. ცხოვრების არსი მისთვის იმაში მდგომარეობს, რომ სურს, რაც შეიძლება მრავალფეროვანი, ქმედითი და სისხლსავსე ცხოვრებით იცხოვროს. ფრიც რიმანი წიგნიდან: შიშის ძირითადი ფორმები …
დაამატა ლაშა to ფსიქოლოგია at 4:30pm on იანვარი 20, 2019
თემა: ევსები კესარიელის საეკლესიო ისტორია - პირველი წიგნი
მაცხოვრის, ღვთის ქრისტეს წინარეარსებობისა და        ღვთისმეტყველების შესახებ. III.    როგორ იყო ღვთივშთაგონებულ წინასწარმეტყველთა შორის ძველთაგანვე ცნობილი და პატივცემული იესოს სახელიც, და თვით ქრისტესიც. IV.    როგორ არ ყოფილა ახალი, არც უცხო მისგან ყველა ხალხისადმი ნაუწყები ღვთისმოსაობის გვარი. V.     ადამიანებთან მისი გამოჩენების ჟამის შესახებ. VI.    მისი გამოჩინების ჟამს წინასწარმეტყველებათა თანახმად როგორ უჩინო იქმნენ ის მთავრები, რომლებიც ადრე, წინაპართაგან მომდინარე მონაცვლეობით, უწინამძღვრებდნენ იუდეველთა ერს, და როგორ გამეფდა მათზე პირველი უცხოტომელი ჰეროდე. VII.   სახარებებში იესო ქრისტეს გვარტომობის შესახებ არსებული სავარაუდო უთანხმოების შესახებ. VIII.  ჩვილების წინააღმდეგ ჰეროდეს განზრახვის შესახებ, და თუ რა უბედურება შეემთხვა მას ცხოვრებაში. IX.    პილატეს მმართველობის დროის შესახებ. X.     იუდეველთა მღვდელმთავრების შესახებ, რომელთა დროსაც მოძღვრებას გადასცემდა ქრისტე. XI.    მოწმობები იოანე ნათლისცმემლისა და ქრისტეს შესახებ. XII.   ჩვენი მაცხოვრის მოწაფეთა შესახებ. XIII.  ამბავი ედესელთა მმართველის შესახებ.   I ვირჩიე, წერილობით გადმომეცა სამღვდელო მოციქულთა მონაცვლეობანი და, ამასთან, ისიც, თუ, ჩვენი მაცხოვრის შემდეგ თვით ჩვენამდე განვლილ დროში, რაოდენთა და რაზომთა საქმეთა აღსრულება გვეუწყება, შესაბამისად ეკლესიის ისტორიისა, ანთუ რაოდენნი უწინამძღვრებდნენ და წინამდგომობდნენ მას სახელოვნად ყველაზე უფრო გამორჩეულ სამრევლოებში; თუ რამდენი პიროვნება, თაობიდან თაობამდე ზეპირად თუ ნაშრომების მეშვეობით შუამავლობდა ღვთის სიტყვას; თუ ვინ, რამდენი და როდის ახლის შექმნის წადილით ცთომილების უკიდურესი ზღვრისაკენ მოსწრაფე საკუთარ თავს აცხადებდა ცრუ ცოდნის[1] შემომტანად და როგორც მძვინვარე მგელი დაუნდობლად ანადგურებდა ქრისტეს სამწყსოს (შდრ. საქმე 20,29); ამასთან იმასაც, თუ რა შეემთხვა იუდეველთა მთელ ერს ჩვენი მაცხოვრის წინააღმდეგ შეთქმულების განხორციელებისთანავე; შემდეგ, თუ რამდენი წარმართი, როგორ და როდის ებრძოდა ღვთის სიტყვას, და თუ რას წარმოადგენდნენ ისინი, ვინც მისი გულისთვის სხვადასხვა დროს სისხლის ღვრითა და ტანჯვით განვლეს ასპარეზობა; ამის შემდეგ კი ვისაუბრებ ჩვენი დროის მოწამეობრივ ღვაწლთა შესახებაც და ყველა მათგანზე (მოწამეებზე - მთარგ.) გადმოვლენილ ჩვენი მაცხოვრის მადლსა და მოწყალებაზე. და ვიწყებ არა ნხვა რამით, არამედ ჩვენს მაცხოვარსა და უფალთან დაკავშირებული ღვთის განგებულებით. მაგრამ ჩემი განზრახვა აქედანვე ითხოვს, რომ კეთილგანწყობილმა მკითხველმა მომიტევოს: ვაღიარებ, რომ ჩემს ძალას აღემატება დანაპირების სრულად და დანაკარგის გარეშე შესრულება, რადგან პირველი ვართ, ვინც ახლა შევდივართ ამ საკითხში და ვიწყებთ როგორც რამ უკაცრიელ და უვალ გზაზე სვლას. ღვთისგან ვითხოვთ გზამკვლევს და უფლის ძალის შეწევნას, და არანაირი იმედი არა გვაქვს, რომ ჩვენამდე ვინმეს მიერ ნავალ შიშველ კვალს მივაგნებთ, თუ არა იმ მცირე გამონაკლისებს, რომელთა მეშვეობით სხვებმა გზის სხვადასხვაგვარად გავლით გარკვეულ ჟამთა ამბები დაგვიტოვეს, მათი ხმები შორს აღ- მართული ჩირაღდნებივითაა და ზემოდან როგორც შორეული საგუშაგოდან ღაღადებენ და შეგვაგონებენ, თუ საითკენ უნდა ვიაროთ თხრობის მოგზაურობის უცთომელი და უსაფრთხო მსვლელობისათვის. ახლა ჩვენს წინ მდებარე საკითხის სასარგებლოდ თვით მათ გაფანტულ მოგონებებს წარვუძღვებით, ძველი მწერლების სათანადო გამონათქვამებს შემოვკრებთ და მათ როგორც გონისმიერი ბაღის ყვავილებს დავკრეფთ. ვეცდებით ისტორიული თხრობის მეშვეობით მათ მივცეთ ერთიანი სხეული, მოხარულნი გადავარჩინოთ, თუ ყველა არა, ჩვენი მაცხოვრის მოციქულთა განსაკუთრებით გამოჩენილ მონაცვლეების ღირშესანიშნავი, ჯერ კიდევ შემორჩენილი მოგონებები. მე კი ამ საკითხს შრომა-გარჯით უნდა შევუდგე, რადგან აქამდე არცერთ საეკლესიო მწერალს არ გამოუჩენია მოშურნეობა მწერლობის ამ დარგში; ვიმედოვნებ, რომ ამ შრომის დიდი სარგებელი ცხადი იქნება მათთვის, ვინც საფუძვლიანად არის ისტორიაში განსწავლული. მათი შეჯამება ადრე უკვე ჩამოვაყალიბე "ქრონიკებში"[2], ხოლო მათი თხრობის სრულად გადმოცემა მსურდა აქ წარმოდგენილ ნაშრომში.  როგორც ვთქვი, ჩემი სიტყვა იწყება ქრისტესთან დაკავშირებით შემეცნებული, ადამიანზე აღმატებული და დიდებული განგებულებითა და ღვთისმეტყველებით. და რადგან წერილობით უნდა გადმოვცეთ საეკლესიო ამბების ისტორია, ალბათ აუცილებელი იქნება დავიწყოთ თავიდან, ქრისტესთან დაკავშირებული პირველი განგებულებიდან, რომელიც უფრო ღვთიურია ვიდრე მრავალს მიაჩნია, და რადგან მისგან გავხდით ჩვენი ჩვენი სახელის* ღირსი. --------------------------------------- * ე.ი. ქრისტიანის – მთარგ.   II ორმაგი არის მისი ბუნება: ერთი მხრივ, მსგავსია სხეულის თავის (შდრ I კორ. 11,3), - რაც შეიცნობა ღმერთად, მეორე მხრივ, შეიძლება შევადაროთ ფეხებს, - რაც თვით ჩვენი ხსნის გამო შეიმოსა, ჩვენი მსგავსი ვნებების მქონე ადამიანურობა. ჩვენს მიერ შემდეგი ამბების თხრობა ალბათ სრული იქნება, თუ მასთან დაკავშირებულ მთელ ისტორიას ყველაზე მთავარი და ძირითადი სიტყვით დავიწყებთ. ამით ქრისტიანობის დასაბამიერ სიძველესაც და ღვთიურობასაც ვაჩვენებთ მათ, ვინც მას მიიჩნევენ როგორც ახალს და უცხოს, გუშინდელი დღის უწინარეს რომ არ გამოჩენილა.  თვითონ ქრისტეს ბუნებისა და არსის წარმომავლობისა და ღირსების აღსაწერად ალბათ არანაირი სიტყვა არ იქნება საკმარისი, რასაც ღვთის სული წინასწარმეტყველთა მიერ ამბობს: "მის წარმომავლობას ვინ მოგვითხრობს?" (ეს. 53,8; მათ. 11,27), რადგან არც მამა იცის ვინმემ, თუ არა მხოლოდ ძემ, არც ძე შეუცვნია ოდესმე ვინმეს ღირსებისამებრ, თუ არა მხოლოდ მის მშობელ მამას, უწინარეს ქვეყნიერებისა არსებული სინათლე და უწინარეს საუკუნეთა მყოფი გონიერი და არსებითი სიბრძნე, დასაბამიდან მამასთან მყოფი ცოცხალი ღმერთი-სიტყვა (შდრ. იოან. 1,9-10; იგავ. 8,23); ვინ შეძლებს მამის გარდა წმინდად შეიმეცნოს მთელი ხილული და უხილავი ქმნილებისა და შემოქმედების უწინარესი ღმერთის პირველი და ერთადერთი ნაშობი (შდრ. იოან. 1,4; კოლ. 1,15-16), ციური მოაზროვნე და უკვდავი მხედრობის მხედართმთავარი (შდრ. იოს. 5,14), დიდი თათბირის ანგელოზი (შდრ. ეს. 9,6), მამის გამოუთქმელი აზრის აღმასრულებელი, მამასთან ერთად ყოვლიერების შემოქმედი, მამის შემდეგ ყოვლიერების მეორე მიზეზი, ღვთის ნამდვილი მხოლოდშობილი შვილი, ყოველივე დაბადებულის უფალი და ღმერთი, რომელმაც მამისაგან მიიღო სამეფო ძალაუფლება და მპყრობელობა, ამასთან თვით ღმრთეება, ძალა და პატივი. მის შესახებ წმინდა წვრილის საიდუმლო ღვთისმეტყველების მიხედვით, - "დასაბამში იყო სიტყვა, და სიტყვა იყო ღმერთთან და ღმერთი იყო სიტყვა; ყოველივე მის მიერ შეიქმნა და მის გარეშე არაფერი არ შეიქმნა" (იოან. 1,1-3). ეს არის დიდი მოსეს სწავლებაც, როგორც ალბათ ყველა წინასწარმეტყველთაგან უძველესის, რომელიც ღვთის სულით ყოველივეს დაარსებისა და მოწესრიგების აღმწერელი ასწავლის, რომ მთელი ქვეყნიერების შემქმნელმა და მომწესრიგებელმა თვით ქრისტეს და არა სხვა ვინმეს, ანუ ცხადია თვით ღვთიურ და მის პირმშო სიტყვას დაუთმო ქვემდგომთა შექმნა და მასთან ბჭობდა ადამიანის შექმნაზე. იგი ამბობს: "რადგან თქვა ღმერთმა: "შევქმნათ ადამიანი ჩვენი ხატისა და მსგავსების მიხედვით" (შესაქ. 1,26). ეს სიტყვა დადასტურებულია სხვა წინასწარმეტყველებისგანაც, რასაც საგალობლებში ღვთისმეტყველებენ: "მან თქვა და შეიქმნა, მან ბრძანა და დაეფუძნა" (ფს. 32,9; 148,5). მას (მოსეს - მთარგ.) შემოყავს, ერთი მხრივ, მამა და შემოქმედი როგორც ყოველივეს წინამძღოლი და სამეუფო წამისყოფით მბრძანებელი, მეორე მხრივ კი, ღვთიური სიტყვა, რომელიც არ განსხვავდება ჩვენდამი ნაუწყებისაგან, და არის მამისეული ბრძანების აღმასრულებელი. მას პირველი ადამიანის შექმნიდან მოყოლებული შეიცნობდა ყველა, ვისზეც ნათქვამია, რომ სახელგანთქმული არის სამართლიანობით და ღვთისმოსაობის სათნოებით, დიდი მსახური მოსე და მის უწინარეს კი პირველად აბრაამი და მისი შვილები, შემდეგ გამოჩენილი მართლები და წინასწარმეტყველები, რომლებიც გონების განწმენდილი თვალებით ჭვრეტდნენ მას და როგორც ღვთის შვილს სათანადო თაყვანისცემას მიაგებდნენ. თვითონ (ღვთის შვილი - მთარგ.) კი ისე, რომ არანაირად არ განდგომია მამის მსახურებას, ყველასათვის გახდა  მამისეული ცოდნის მასწავლებელი. ამგვარად საყოველთაოდ  არის ცნობილი, რომ უფალი ღმერთი როგორც ვინმე ჩვეულებრივი ადამიანი აბრაამთან ერთად იჯდა მამბრეს მუხასთან (იხ. შესაქ. 18,1-3). იგი (აბრაამი - მთარგ.) მყისვე  დაეცა მის წინაშე, თვალებით ხედავდა როგორც ადამიანს, მაგრამ თაყვანი სცა როგორც ღმერთს, ევედრებოდა როგორც უფალს, აღიარებდა, რომ არ იყო უმეცარი იმისა, თუ ვინ იყო იგი, და ეუბნებოდა: "უფალო, მთელი დედამიწის მსაჯულო, არ განსჯი?" (შესაქ. 18,25). რადგან თუ არცერთი გონება არ უშვებს, რომ ყოვლისმპყრობელი ღმერთის შეუქმნელი და უცვლელი არსი ადამიანის სახედ შეიცვლება, არც იმას, რომ მხედველის (აბრაამის - მთარგ.) თვალები რაიმე ქმნილების წარმოსახვით მოტყუვდება და არც იმას, რომ სიცრუეს მოიგონებს წმინდა წერილი, სხვა ვინ იქნებოდა მთელი დედამიწის მსაჯულად და სასჯელის აღმასრულებელ უფლად და ღმერთად წარმოჩენილი, ადამიანის გარეგნობით სახილველი, თუ არა ყოვლიერების ნამდვილი პირველი მიზეზი, ანუ მისი წინარეარსებული მხოლო სიტყვა? მის შესახებ ფსალმუნებში ნათქვამია: "წარავლინა მისი სიტყვა და განკურნა ისინი, და იხსნა ისინი გახრწნისაგან" (ფს. 106,20). იგი რომ მამის შემდეგ მეორე უფალია, ამას აშკარად ამბობს მოსე: "უფალმა სოდომსა და გომორაზე აწვიმა გოგირდი და ცეცხლი უფლისაგან" (შესაქ. 19,24). იგი ასევე იაკობს გამოეცხადა ადამიანის გარეგნობით, რომელსაც საღვთო წერილი ღმერთს უწოდებს; იგი იაკობს ეუბნება: "მეტად აღარ გერქმევა შენ სახელი იაკობი, არამედ ისრაელი იქნება შენი სახელი, რადგან ძლიერი იყავი ღმერთთან" (შესაქ. 32,28), და ამბობდა: "რადგან ვნახე ღმერთი პირისპირ და გადარჩა ჩემი სული" (შესაქ. 32,30). უფლება არ გვაქვს ღვთის ამ გამოცხადებაში ქვემდგომ ღვთისმსახურ ანგელოზთა ხილვის აღწერა ვიგულისხმოთ: სხვა დროს, როდესაც რომელიმე მათგანი ადამიანებს ეცხადება, წერილი ამას არ ფარავს და სახელსდებს არა ღმერთად, არც უფლად, არამედ აშკარად უწოდებს მათ ანგელოზებს, რაშიც უამრავი მოწმობის მეშვეობით ადვილად შეგვიძლია დავრწმუნდეთ. მას მოსეს მონაცვლე, იესო უწოდებს ცათა ანგელოზების და მთავარანგელოზების, ზექვეყნიურ ძალთა წინამძღოლს და როგორც მამისაგან მყოფ ძალას და სიბრძნეს (შდრ. I კორ. 1,24), მთელს სამეფოზე მეორე ადგილისა და მთავრობის მიმღებს, და უფლის ძალთა მხედართმთავარს. იესომ იგი იხილა არა სხვაგვარად, არამედ ადამიანის სახითა და გარეგნობით. დაწერილია: "და მოხდა, როდესაც იესო იერიქონში იყო, აიხედა და იხილა მის პირისპირ მდგომი ადამიანი და მახვილი მის ხელში პყრობილი; მივიდა იესო და უთხრა: “ჩვენიანი ხარ, თუ მოწინააღმდეგეების?" და უთხრა მას: "მე ვარ უფლის ძალთა მხედართმთავარი, აწ აქ მოსული". იესო განერთხა პირით მიწაზე და უთხრა მას: "მეუფეო, რას უბრძანებ შენს მსახურს?" და უთხრა უფლის მხედართმთავარმა იესოს: "გაიხადე ფეხსაცმელი შენს ფეხთაგან, რადგან ადგილი, რომელზეც შენ დგახარ, წმინდა ადგილი არის" (ისუ ნავ. 5, 13-15). აქაც დარწმუნდები ამ გამონათქვამებიდან, რომ ეს სხვა არავინ არის, თუ არა მოსესთან მოსაუბრე, რადგან ამ სიტყვებს წერილი მასზეც ამბობს: "როგორც კი დაინახა უფალმა, რომ სანახავად მოდის, დაუძახა მას უფალმა მაყვლოვანიდან და უთხრა: "მოსე, მოსე", მან კი მიუგო: "რა არის?" და უთხრა: "აქ არ მომიახლოვდე; გაიხადე ფეხსაცმელი შენს ფეხთაგან; რადგან ადგილი, რომელზეც დგახარ, წმინდა მიწა არის". და უთხრა მას: "მე ვარ შენი მამის ღმერთი, ღმერთი აბრაამის და ღმერთი ისააკის და ღმერთი იაკობის" (გამ. 3,4-6). და რომ იგი არის არსი რაიმე, ქვეყნიერების უწინარეს მცხოვრები და მყოფი, ყოვლიერების მამასთან და ღმერთთან ყოველივეს დაბადების შესაქმეში შემწე, ღვთის სიტყვად და სიბრძნედ სახელდებული, საჩვენებლად მოყვანილ მაგალითებზე უფრო მეტად თვით სიბრძნის პირიდან გვმართებს ამის მოსმენა. სოლომონის მეშვეობით იგი თავისი თავის შესახებ ამას იდუმალთმყვანებლობს: "მე ვარ სიბრძნე დამკვიდრებული ზრახვაში, მე მეწოდება ცოდნა და აზროვნება. ჩემი მეშვეობით მეფობენ მეფენი და მბრძანებლები წერენ სიმართლეს; ჩემი მეშვეობით განდიდდებიან დიდი ადამიანები და ხელმწიფენი იპყრობენ მიწას" (იგავ. 8, 12.15.16); და დასძენს: "უფალმა თავისი გზების დასაბამად შემქმნა მე მისი საქმეებისთვის, საუკუნეთა უწინარეს დამაფუძნა მე: დასაბამში დედამიწის შექმნამდე, წყლის წყაროების გადმოდინებამდე, მთების დაფუძნებამდე, ყველა ბორცვის  უწინარეს მშვა მე. იმ დროს, როცა განამზადებდა ცას, მასთან ვიყავი და როცა უსაფრთხოდ განათავსებდა წყაროებს ცის ზემოთ, მე მასთან ერთად ვაწესრიგებდი. მე ვიყავი, ვისაც შეჰხაროდა ყოველდღე, მე მის წინაშე ვმხიარულობდი ყოველ ჟამს, როდესაც კი მხიარულობდა მსოფლიოს გასრულებისას" (იგავ. 8, 22-31). ის, რომ ღვთის სიტყვა წინარეარსებობდა და ეცხადებოდა, თუ ყველას არა, ზოგიერთს მაინც ჩვენს მიერ მოკლედ ითქვა.  ის, თუ რატომ არ ეუწყებოდა ძველად ყველა ადამიანს და ერს ისე, როგორც ახლა, ამას ნათელს გავხდით. წარსულში ადამიანთა ცხოვრება ვერ იტევდა ქრისტეს ყოვლად ბრძენ და ყოვლად სათნო მოძღვრებას. დასაბამში ნეტარებაში პირველი ცხოვრების შემდეგ პირველმა ადამიანმა თავიდანვე ცუდად იზრუნა ღვთის მცნების დაცვაზე და მოკვდავ და ხრწნად ცხოვრებაში ჩავარდა, და ძველი ღვთაებრივი ფუფუნება ამ "დაწყევლილ მიწაზე" გაცვალა. მის შემდეგ მათ, რომლებიც ჩვენთან ერთად ყოვლიერებას აღავსებენ, მრავალი კიდევ უფრო უარესი საქციელით გამოიჩინეს თავი, სადმე ერთი-ორის გამოკლებით, რაღაც მხეცური სახის საშინელ ცხოვრებას ირჩევდნენ; აზრად არ მოსდიოდათ არც ქალაქები, არც მოქალაქობა, არც ხელოვნება, არც მეცნიერება; კანონების, სამართლიანობის, ასევე სათნოებისა და ფილოსოფიის სახელიც კი არ მოიპოვებოდა მათთან; უდაბნოში ეწეოდნენ მომთაბარე ცხოვრებას როგორც ველურები და უწესოები. ადამიანის სულში ბუნებით წარმოშობილი აზროვნების უნარი, აზრისა და ზრდილობის თესლები თვითარჩეული ბოროტების აღმატებით გახრწნეს; ყოველგვარ უწმინდურ საქციელს მიჰყვეს ხელი, ერთმანეთის ხრწნასა და ხოცვას, ზოგმაც კაციჭამიობას. ღვთისმბრძოლობაზე და ყველგან ცნობილი ბუმბერაზების ბრძოლაზეც გაკადნიერდნენ, დედამიწიდან ცამდე კედლის აშენება განიზრახეს და ბორგნეულად მოაზროვნენი უზენაესთან ბრძოლისთვის ემზადებოდნენ; როდესაც ამგვარ საქმეებს შეუდგნენ, ყოველთა ზედამხედველმა ღმერთმა მათზე, როგორც ველურ ტყეზე, მთელ დედამიწას რომ ფარავს, მოავლინა წარღვნა და ცეცხლის წვიმა; შიმშილით, საშინელი ომებით, ზემოდან მეხთატეხვით მოკვეთა ისინი და როგორც რამ სულის საშინელი და მძიმე სენი შეაჩერა მწარე მტანჯველი იარაღებით. ამრიგად, მაშინ, როდესაც დიდი იყო თითქმის ყველაზე მოვლენილი ძილქუში, საშინელი, თითქმის ყველა ადამიანის სულის დამჩრდილველი და დამაბნელებელი, ღმერთის პირმშო და პირველქმნილი* სიბრძნე და თვით წინარეარსებული სიტყვა კაცთმოყვარეობის ზეაღმატებით ქვემდგომთ გამოეცხადა როგორც ღვთის მხსნელი ძალა (შდრ. I კორ. 1,24), ერთხელ ანგელოზთა სახით, ერთხელ კა თვითონ პიროვნულად (შდრ. კოლ. 1,15; იგავ. 8,22; იოან. 1,1) ძველ ღვთისმოყვარე კაცთაგან ერთსა და ორს არა სხვაგვარად, არამედ ადამიანის სახით (რადგან სხვაგვარად შეუძლებელი იყო მათთვის). როდესაც მათ მიერ ღვთისმოსაობის თესლები ადამიანთა სიმრავლეში მიმოიბნია, თავდაპირველად დედამიწაზე ებრაელთაგან მომდინარე მთელი ერი იცავდა ღვთისმოსაობას; ისინი, რომელთაგან ალბათ მრავალი ძველი გზით დადიოდა, მოსე წინასწარმეტყველის მეშვეობით რაღაც საიდუმლო შაბათისა და წინადაცვეთის ხატებითა და სიმბოლოებით სხვა გონისმიერ ხედვებში შეყავდა, მაგრამ თვით ცხად იდუმალთმყვანებლობას არ გადასცემდა. როგორც კი მათთან რჯულდება გაცხადდა და, როგორც კეთილსურნელების მობერვა, ყველა ადამიანს მიეცა, მაშინ მათგან მრავალ ერში კანონმდებლებისა და ფილოსოფოსების მეშვეობით ყველგან დაიხვეწა აზროვნება. ველური და სასტიკი სიმხეცე სირბილით შეიცვალა ისე, რომ ერთმანეთთან მეგობრობითა და ურთიერთობით ინარჩუნებდნენ ურყევ მშვიდობას. მაშინ ყველა დანარჩენი ადამიანისა და ერის (როგორც ალბათ წინასწარ შეწევნულთა და წარმატებულთა, რომლებიც ვარგისი იყვნენ მამისეული ცოდნის მისაღებად) წინაშე, კვლავ თვითონ სათნოების მოძღვარი, ყველა სიკეთეში მამის მსახური, ღვთის საღვთო და ციური სიტყვა, ადამიანის მეშვეობით (სხეულის არსით ჩვენი ბუნება არაფრით არ შეუცვლია) გამოჩნდა რომის სამეფოს დაარსების დროს. ისე მოქმედებდა და ევნო, როგორც უნდა მომხდარიყო წინასწარმეტყველთა თანახმად: ადამიანის და ღმერთის ერთად ცხოვრება, საოცარი საქმეების ქმნა და ყველა ერის წინაშე მამისადმი კეთილმსახურების მოძღვრების წარმოჩენა, ასევე მისი შობის საოცრება, ახალი მოძღვრება, საქმეები და საკვირველებები; ამასთან ერთად სიკვდილის სახე, მკვდრეთით აღდგომა და ყველაფერთან ერთად ცაში ღვთაებრივი კვალადგება, - [ყოველივე ეს] წინასწარ იყო ნაუწყები. დანიელ წინასწარმეტყველმა, როდესაც იგი ღვთის სულთან ერთად ღმერთშემოსილი ხედავდა მის უკანასკნელ სამეფოს, ღმერთი იხილა ადამიანური სახით, რაც აღწერა კიდეც. იგი ამბობს: "რადგან ვიხილე, რომ დაიდგა ტახტრევნები და დღეთაგან ძველი დაჯდა. და მისი სამოსელი თოვლივით სპეტაკი იყო, მისი თავის თმა მატყლივით წმინდა; მისი ტახტი - ცეცხლის ალი, მისი ბორბლები - აალებული ცეცხლი; ცვცხლის მდინარე მიედინებოდა მის წინაშე. ათასობით ათასნი მსახურებდნენ მას და ათიათასობით ათიათასნი იდგნენ მის წინაშე. დაჯდა სამსჯავრო და გადაიშალა წიგნები" (დან. 7,9-10). ამის შემდეგ ამბობს: "ვიხილე: აჰა, ცის ღრუბლებზე მოდიოდა კაცის ძის მსგავსი; და დღეთაგან ძველთასთან მოვიდა და წარდგენილ იქნა მის წინაშე; და მიეცა მას მთავრობა და პატივი და სამეფო, და ყველა ერი, ტომი, ენა მას დაემონება" (დან. 7,13-14). ეს, ცხადია, არა სხვისი, არამედ ჩვენი მაცხოვრის, დასაბამში ღმერთან მყოფი ღმერთი-სიტყვის მიმართ უნდა იყოს ნათქვამი, რომელსაც ძე კაცისა უკანასკნელ ჟამს მისი განკაცების გამო ეწოდა. მაგრამ რადგან ჩვენი მაცხოვრის იესო ქრისტეს შესახებ არსებულ წინასწარმეტყველთა გამონაკრები ცალკე ჩანაწერებში გადმოვეცით და მის შესახებ უფრო ნათელი საბუთები სხვა ნაშრომებში შემოვკრიბეთ, დავკმაყოფილდეთ იმით, რაც ითქვა. ------------------------------------------- * აქ ჩანს ევსების მიდრეკილება არიანული შეხედულებებისაკენ – მთარგ.  III უკვე დროა ვაჩვენოთ, რომ ძველი წინასწარმეტყველები პატივს მიაგებდნენ როგორც სახელ “იესოს”, ასევე სახელ “ქრისტეს”. პირველად თვით მოსემ აღიარა, თუ როგორ განსაკუთრებულად თაყვანისსაცემი და დიდებული არის ქრისტეს სახელი, რომელმაც ცათა სახეები, საიდუმლო სიმბოლოები და ხატები შეიმეცნა და გადმოსცა მისდამი ნათქვამის თანახმად: “იხილე, გააკეთე მთაზე შენდამი მოცემული სახის მიხედვით” (ებრ. 8,5; გამ. 25,40). როდესაც იგი ღვთის მღვდელმთავარას აღწერს როგორც განსაკუთრებული ძალის ადამიანს, მას უწოდებს ქრისტეს, და ამ სამღვდელმთავრო ხარისხს პატივისა და ღირსების ნიშნად ქრისტეს სახელით შემოსავს, რომელიც ამით (მღვდელმთავრის ღირსებით – მთარგ.) ზეაღემატება ადამიანებს შორის არსებულ ყველანაირ პატივს. ამგვარად, ასე შეიცნო “ქრისტეს” სახელის ღვთიური რამ ხასიათი. მან სახელი “იესო” ღვთის სულით წინასწარ ძალიან ნათლად იხილა და კვლავ რაღაც უპირატესობით ღირსყო იგი. იესოს სახელი ადრე არასოდეს არ ყოფილა ადამიანებისთვის უწყებული, ვიდრე მოსე შეიმეცნებდა მას, ვინც პირველად ერთადერთ პიროვნებას უწოდა “იესო”, რომელიც სახისა და სიმბოლოს მეშვეობით შეიმეცნა, რომ მისი აღსასრულის შემდეგ ყოველივეზე მთავრობას იგი მიიღებდა. მის მონაცვლეს პირველად სახელი იესო არ ერქვა, არამედ სხვა სახელი – “ავსე”, რაც მას მშობლებმა უწოდეს; სახელი იესო მან მისცა როგორც საპატიო ძღვენი, ყველა სამეფო გვირგვინზე უფრო დიადი. ეს სახელი მას მან მიანიჭა, რადგან იგი, იესო ნავესი ჩვენი მაცხოვრის ხატს ატარებდა; მხოლოდ მან მიიღო მოსეს და მისი მეშვეობით გადმოცემული სიმბოლური მსახურების დასასრულის შემდეგ ჭეშმარიტი და უწმინდესი ღვთისმოსაობის დასაბამი. ამ სახით მოსემ ორი, მთელი ერისაგან სათნოებითა და დიდებით გამორჩეული ადამიანი, მღვდელმთავარი და მის შემდეგ ერის წინამძღოლი ჩვენი მაცხოვრის იესო ქრისტეს სახელით მისი ზეაღმატებული დიდების გამო შემოსა. ცხადია, ამის შემდეგ მას ქრისტეს სახელით უხმობდნენ, ამასთან დაამოწმებდა მომავალში იუდეველთა ერის მიერ მის წინააღმდეგ განხორციელებულ შეთქმულებას და ასევე მისი მეშვეობით წარმართების მოწოდებას. ერთგან იერემია ამბობს: "ჩვენი პირის სული ქრისტე მიღებულ იქნა მათ ხრწნილებაში, რომლის შესახებაც ვამბობთ: "მის ჩრდილში ვიცხოვრებთ წარმართთა შორის" (იერ. 4,20), ასევე დავითი ამ სიტყვებს ამბობს წრფელად: "რისთვის იქადიან წარმართნი და ხალხები ზრუნავენ ამაოდ? დედამიწის მეფენი აღდგნენ და შეიკრიბნენ ერთად უფლისა და მისი ცხებულის* წინააღმდეგ" (ფს 2,1-2). ამის ზემდეგ თვით ქრისტეს პირით ამბობს: "უფალმა მითხრა მე: “რემი ძე ხარ შენ, მე დღეს გშვი შენ. ითხოვე ჩემგან და მოგცე შენ წილად წარმართთა ერი და შენი საკუთრება იყოს დედამიწის კიდენი" (ფს. 2,7-8). ასე რომ, ებრაელებთან არა მხოლოდ მღვდელთმთავრობით პატივდებული შეიმკობოდა ქრისტეს საბელით მისი ზეთით ცხების სიმბოლოს გამო, არამედ მეფეებიც, რომლებსაც წინასწარმეტყველები ღვთის ნიშნით ქრისტეს ხატად ცხებდნენ, რადგან ისინიც თავიანთ თავში ატარებდნენ მხოლო და ჭეშმარიტი ქრისტეს ყოვლიერების მეფის, ღვთის სიტყვის, სამეფო და სამთავრო ხელმწიფების წინასახეებს. უკვე თვით წინასწარმეტყველთაგან ზოგიერთი ცხების მეშვეობით წინასახეობითად ხდებოდა ქრისტე, რადგან ყოველი მათგანი ჭეშმარიტ ქრისტეს, ღვთიური და ზეციური სიტყვის მიმართ წინასწარმეტყველებდა, რომელიც გამოჩნდა როგორც ყოველთა ერთადერთი მღვდელთმთავარი, მთელი ქმნილების ერთადერთი მეფე და წინასწარმეტყველთა ერთადერთი წინასწარმეტყველთმთავარი. ამის დადასტურებაა, რომ ძველად სიმბოლურად ცხებულთაგან არავის, არც მღვდელს, არც მეფეს, არც წინასწარმეტყველს სათნოების ასეთი ღვთიური ძალა არ მოუპოვებია, როგორიც აჩვენა ჩვენმა უფალმა და მაცხოვარმა იესომ ერთადერთმა და ჭეშმარიტმა ქრისტემ. არც ერთი მათგანს, ვინც კი მშობლიურ ერში ასე მრავალ თაობაში ღებულობდა პატივსა და ღირსებას, როცა არ უნდა ეცხოვრა, ხატისებრივად ქრისტეს სახელისაგან მის ირგვლივ მყოფ ქვეშევრდომებს ქრისტიანებს არ უწოდებდნენ. მაგრამ არც ერთ მათგანს მიუღია რომელიმე ქვეშევრდომთაგან თაყვანისცემის პატივი; არც აღსასრულის შემდეგ მიუღია ისეთი კეთილგანწყობა, რომ მის პატივსაცემად სიკვდილისთვისაც მზად ყოფილიყვნენ; არც მსოფლიოს მთელი ხალხები აღძრულა ასე რომელიმე მათგანის გარშემო, რადგან სიმბოლოს ძალას მათ შორის არ ჰქონია ისეთი მოქმედება, როგორიც ჭეშმარიტების სიმტკიცეს აღმოაჩნდა ჩვენი მაცხოვრის მეშვეობით; ვინც მღვდელთმთავრობის არა სიმბოლო და წინასახე მიიღო, არც სხეულით ყოფილა მღვდელთა მოდგმის ჩამომავალი, არც შუბოსან კაცებს გაუმეფებიათ იგი, არც ძველების მსგავსად გამხდარა წინასწარმეტყველი, არც იუდეველებთან რაიმე ღირსებისთვის ან საპატიო თანამდებობისათვის მიუღწევია; თუმცა, ყველაფრით, არა სიმბოლოებით, არამედ თვით ჭეშმარიტებით შეიმკო მამისაგან; და თუმცა არა მათ მსგავთაგან მიიღო, რომლებზეც ვისაუბრეთ, მაგრამ ქრისტე ყველა მათგანზე მეტად ეწოდება მას, როგორც ერთადერთ და ჭეშმარიტად თვით ღვთის ქრისტედ მყოფს, მან  მთელი ქვეყნიერება გაავსო ქრისტიანებით - ნამდვილად თაყვანისსაცემი და წმინდა სახელით. მან არა წინასახეები, არც ხატები, არამედ თვით შიშველი სათნოება და ციური ცხოვრება ჭეშმარიტების დოგმატებით გადასცა მის მიმდევრებს, ცხება კი - არა სხეულის მეშვეობით შემზადებული, არამედ ღვთის სულით თვით ღვთაებრივი ცხება, უშობელ და მამისეულ ღმრთეებასთან თანაზიარებით მიიღო. და კვლავ ესაია ასწავლის, როგორც თვით ქრისტესგან მხმობელი: “უფლის სულია ჩემზე,  რის გამოც მცხო მე; გლახაკთა სახარებლად წარმგზავნა მე,  ტყვეთა განთავისუფლებისა და ბრმათა თვალის ახილვის საუწყებლად" (ლუკ. 4,18-19; ეს. 61,1). და არა მხოლოს ესაია,  არამედ დავითიც ამასთან დაკავშირებით ამბობს: "შენი ტახტი, ღმერთო, საუკუნეთა საუკუნემდეა; სიმართლის კვერთხია შენი სამეფო კვერთხი. შეიყვარე სიმართლე და შეიძულე ურჯულოება; ამისთვის გცხო შენ ღმერთმა შენმა სიხარულის ზეთი შენს თანაზიართა უმეტეს" (ფს. 44,7-8). რომლის პირველ მუხლში სიტყვა მას ღმერთს უწოდებს, მეორეში კი სამეფო სკიპტრით მიაგებს პატივს, მომდევნო მესამე ადგილას კი ღვთიური და სამეფო ძალის ხსენების შემდეგ მის ქრისტედ გახდომას წარმოაჩენს, არა ნივთიერი სხეულის ზეთით, არამედ ღვთიური "სიხარულის ზეთით"; ამასთან მიანიშნებს ძველად ხატების მეშვეობით წარმოდგენილ სხეულებრივ ცხებულებთან შედარებით მის მრავალი რამით გამორჩეულობასა და უმჯობესობაზე. სხვაგან კი იგი მის შესახებ ასე ცხადად ამბობს: "უთხრა უფალმა ჩემს უფალს: "დაჯექი ჩემს მარჯვნივ, ვიდრე შენს მტრებს დავსცემ შენს ფეხქვეშ" (ფს. 109,1), და "ცისკრის ვარსკვლავის უწინარეს საშოდან გშვი შენ. დაიფიცა უფალმა და არ შეინანებს; შენ ხარ მღვდელი უკუნისამდე მელქისედეკის წესის მიხედვით" (ფს. 109,3-4; ებრ. 7,11-25). ეს მელქისედეკი, მაღალი ღმერთის მღვდელი წმინდა წერილში შესულია, არა რაიმე შემზადებული ცხებით წარმოჩენული, მაგრამ არც მემკვიდრეობით ებრაელთა მღვდლობის მოდგმისაგან ჩამომავალი. ამის გამო თავისი წესის მიხედვით და არა სხვათა სიმბოლოების და წინასახეების მიხედვით მიმღებთაგან ეწოდება ჩვენს მაცხოვარს ქრისტე და მღვდელი მემკვიდრეობის ფიცით. ამ მიზეზით ისტორია მას არც იუდეველებთან სხეულებრივად ცხებულად გადმოსცემს, არც მღვდელთა ტომისაგან დაბადებულად, არამედ როგორც თვით ღვთისაგან ცისკრის ვარსკვლავის ამოსვლის წინ (რაც ნიშნავს ქვეყნიერების შედგენის წინ) შეარსებულს, და უკვდავი და უბერებელი მღვდლობის უსაზღვრო საუკუნემდე მპყრობელს. ყველა ძვალთაგან ახლანდელ დრომდე მყოფთაგან მხოლოდ მასზე მომხდარი უსხეულო და ღვთიური ცნების დიდი და ხილული მტკიცებულობა ყველა ადამიანთან მთელს ქვეყნიერებაზე არის სახელი "ქრისტე"; ამ სახელით აღიარებს და დაემოწმება მას ყველა, და ელინებთან და ბარბაროსებთან მოიხსენიება, და მსოფლიოში ახლანდელ დრომდე მის მიმდევართა მიერ პატივი მიეგება როგორც მეფეს, მისი უკვირთ წინასწარმეტყველზე მეტად, განადიდებენ როგორც ღვთის ერთადერთ და ჭეშმარიტ მღვდელთმთავარს და მათთან ყველა როგორც ღვთის წინარეარსებულ და ყველა საუკუნეზე უწინარეს შეარსებულ სიტყვას, თაყვანისცემის პატივის მამისგან მიმღებს თაყვანს სცემს როგორც ღმერთს; ხოლო ყველაზე უფრო საოცარია ის, რომ არა მხოლოდ სიტყვებითა და სიტყვათა ხმებით განვადიდებთ მას, არამედ სულის მთელი განწყობით, რათა მისთვის მოწმობა თვით ჩვენს საკუთარ სიცოცხლეზე მეტად დავაფასოთ. ----------------------------------- * ბერძნულად “ქრისტე” ნიშნავს ცხებულს – მთარგ.   IV ისტორიული თხრობის წინ ამ საკითხების გადმოცემა აუცილებლად მივიჩნიე, რათა ვინმეს ჩვენს უფალსა და მაცხოვარზე, იესო ქრისტეზე მისი ხორციელი მოქალაქობის გამო არ ეფიქრა, რომ ახლახან გამოჩნდა; და რათა არც ის ეფიქრა ვინმეს, რომ მისი მოძღვრება ახალია და უცხო როგორც ახლახან გამოჩენილის და დანარჩენი ადამიანებისგან არაფრით გამორჩეულის მიერ შედგენილი, მის შესახებ მოკლედ განვსაზღვრავთ. რადგან როდესაც ახალი მომხდარი იყო ჩვენი მაცხოვრის იესო ქრისტეს მოსვლა ყველა ადამიანთან, ახლად აღიარებულ იქნა ერი, არა მცირე, არც სუსტი, არც სადმე დედამიწის კუთხეში დაარსებული, არამედ სათნო ადამიანების მიერ ნაწინასწარმეტყველებ ჟამს ყველა ერზე უფრო მრავალრიცხოვანი და უფრო ღვთისმოსავი და ამით წარუვალი და დაუმარცხებელი, რომელიც ღვთისგან სამარადისო შემწეობას ღებულობს, და რომელიც ყველასთან ქრისტეს სახელით არის პატივდებული. ეს ანცვიფრებდა ერთ წინასწარმეტყველსაც რომელიც ღვთის სულით წინასწარ ჭვრეტდა მომავალს და ამას იტყოდა: "ვინ ისმენს ამას, და ვინ საუბრობს ასე? თუ მოივლი მიწას ერთ დღეში და თუ იშვება ერი მეყსეულად" (ეს. 66,8). იგი მომავალ სახელზე ამგვარად მიანიშნებს: "ჩემს მონებს მოუხმობენ ახალი სახელით, რომელიც დედამიწაზე იკურთხება" (ეს. 65,15-16). მაგრამ თუმცა ჩვენ აშკარად ვართ ახლები და ქრისტიანების ახალი სახელი მართლაც სწორედ ახლა გახდა ცნობილი ყველა ერში, ცხოვრებასაც და ქცევის სახესაც ღვთისმოსაობის ამ დოგმატებით, რომლებიც ჩვენ არ შეგვითხზავს ახლახან, პირველი ადამიანის შექმნიდან მისდევდნენ ძველი ღვთისმოყვარე კაცნი ბუნებითი აზროვნებით ისე, როგორც ამას ჩვენ წარმოვაჩენთ. ყველასათვის ისედაც ცნობილ ებრაელთა ერს ყველა ადამიანის მიერ მიეგება პატივი არა როგორც ახალი, არამედ როგორც უძველესს. მათი სიყვები და ნაწერები შეიცავენ ძველ კაცთა შესახებ ამბებს, რომლებიც იყვნენ ცოტა და მცირერიცხოვანი, მაგრამ ჩვენი მსგავსი ღვთისმოსაობით, სამართლიანობით და ყველა დანარჩენი სათნოებით იყვნენ გამორჩეული. ზოგი მათგანი წარღვნის წინ იყო, ზოგი კი მის შემდეგ: ნოეს შვილები და მისი შთამომავლები, ასევე აბრაამი, რომლითაც ებრაელთა შვილები იქადიან როგორც მათი დამაარსებლითა და წინაპრით. თუკი ვინმე ყველა სამართლიანობისთვის დამამოწმებელს, აბრაამიდან პირველ ადამიანამდე, თუ სახელით არა საქმით ქრისტიანს მაინც უწოდებს, ალბათ არ გადაუხვევს ჭეშმარიტებისაგან. რადგან ეს სახელი ცხადად აღნიშნავს იმას, რომ ქრისტიანი კაცი გამოირჩევა ქრისტეს ცოდნისა და მოძღვრების ფლობის მეშვეობით კეთილგონიერებითა და სამართლიანობით, ცხოვრების ამტანობით, სათნოებისმიერი სიმამაცით, ყოველივეზე მაღლა მყოფი ერთი და მხოლო ღმერთის ღვთისმოსაობის აღსარებით; ისინი ყველაფერ ამას ჩვენზე ნაკლებად არ ეშურებოდნენ. ისინი არც სხეულის წინადაცვეთაზე ზრუნავდნენ, როგორც ჩვენ, არც შაბათის დაცვაზე, როგორც ჩვენ, არც გარკვეული სახის საკვებისაგან თავშეკავებაზე, არც სხვებისაგან გამოყოფაზე, რაც მოგვიანებით ყველაზე პირველმა მოსემ დაიწყო, - მათი სიმბოლურად აღსრულების გადმოცემა, რასაც არც ახლა აღასრულებენ ქრისტიანები; მათ კარგად იცოდნენ, რომ იგი იყო ღვთის ქრისტე წინასწარ წარმოჩენილი, რომ იგი იხილა აბრაამმა, მან მოუხმო ისააკს, ესაუბრა ისრაელს, გამოეცნაურა მოსეს და მის შემდგომ წინასწარმეტყველებს. აქედან აღმოაჩენ, რომ ღვთისმოყვარენი ღირსი შეიქნენ ეტარებიათ ქრისტეს სახელი მათ შესახებ ნათქვამის მიხედვით: "არ შეეხოთ ჩემს ცხებულებს (ე. ი. ქრისტეებს - მთარგ.) და წინასწარმეტყველთა შორის ნუ სჩადიხართ უკეთურებას" (ფს. 104,15); ამიტომ ცხადია, ახლახან ქრისტეს მოძღვრების მეშვეობით ყველა ერისადმი ნახარები უნდა ჩაითვალოს აბრაამის და მის მიმდევარ ღვთისმოყვარე კაცთა ღვთისმოსაობის პირველ, ყველაზე უძველეს და უდასაბამიერეს აღმოჩენად. თუ იტყვიან, რომ აბრაამმა წინადაცვეთის მცნება გაცილებით გვიან მიიღო, ისიც არის ნათქვამი, რომ მანამდე რწმენის მეშვეობით დაამოწმა სამართლიანობისათვის, როგორც ღვთის სიტყვა ამბობს: "ერწმუნა აბრაამი ღმერთს და სიმართლედ შეერაცხა" (შესაქ. 15,6 რომ. 4,3). მას წინადაცვეთამდე ღვთის მიერ საკუთარი თავის (ეს კი იყო თვით ქრისტე, ღვთის სიტყვა) მისთვის გაცხადების გზით მიღებული ჰქონდა წინასწარმეტყველება მათ შესახებ, ვინც მომავალ თაობებში მის მსგავსად გამართლდებოდა, და ღმერთმა მას ამ სიტყვებით წინასწარ აღუთქვა: "და შენით იკურთხება დედამიწის ყველა ტომი" (შესაქ. 12,3), და რომ "იქნება ერთი დიდი და მრავალრიცხოვანი ერი, და მისით იკურთხება დედამიწის ყველა ერი" (შესაქ. 18,18). ეს კი კარგად არის ცნობილი, რომ ჩვენზე აღსრულდა. რადგან იგი მისადმი ჩვენებული ღვთის სიტყვის, ქრისტეს რწმენით იქნა გამართლებული, იგი განუდგა მამების ცრურწმენას და ადრინდელ ცთომილ ცხოვრებას, და აღიარა ერთი, ყოველივეზე მაღლა მყოფი ღმერთი, და მას სათნოების საქმეებით და არა რჯულის მსახურებით თაყვანს სცემდა; ეს ითქვა, რადგან მასში დედამიწის ყველა ერი იკურთხება; სიტყვებზე უფრო ცხადი საქმეებით ახლა მთელ მსოფლიოში ქრისტიანებთან ჩანს რომ აბრაამის ღვთისმოსაობის გვარს მისდევენ. დანარჩენთან დაკავშირებითაც რა შეიძლება იყოს ხელისშემშლელი, რომ ვაღიაროთ ჩვენი, ქრისტიანთა და ძველ ღვთისმოყვარეთა ცხოვრებისა და ღვთისმოსაობის გვარის იგივეობა? ამგვარად ჩვენ ვაჩვენეთ, რომ ქრისტეს სწავლების მეშვეობით გადმოცემული ღვთისმოსაობის წარმართვა არის არა ახალი და უცხო, არამედ თუ ჭეშმარიტება უნდა ითქვას, არის თავდაპირველი, ერთადერთი და ჭეშმარიტი. და ვიკმაროთ ეს.   V ამრიგად, ჩვენს მიერ საეკლესიო ისტორიის შესავლის სათანადო შემზადების შემდეგ უკვე დანარჩენ თხრობას როგორც რამ მოგზაურობას ჩვენი მაცხოვრის ხორციელი გამოჩენიდან დაწყებით შევუდგებით და მოვუწოდებთ სიტყვის მამას, ღმერთს და თვითონ გაცხადებულ იესო ქრისტეს, ჩვენს უფალსა და მაცხოვარს, ღვთის ზეციურ სიტყვას, ჭეშმარიტ თხრობაში ჩვენს შემწესა და თანამოქმედს. ეს იყო ავგუსტუსის მეფობის ორმოცდამეორე წელს, ეგვიპტის დამორჩილების, და ანტონიუსისა და კლეოპატრას (რომლითაც დასრულდა ეგვიპტის პტოლემეოსთა დინასტია) აღსრულების შემდეგ ოცდარვა წელი იყო გასული, როდესაც პირველი აღწერის დროს, სირიაში კვირინიუსის მმართველობისას, ჩვენი უფალი და მაცხოვარი იშვა მის შესახებ არსებული წინასწარმეტყველებების თანახმად იუდეის ბეთლემში[3]. კვირინიუსის დროს მომხდარ ამ აღწერას ახსენებს სახელგანთქმული ებრაელი ისტორიკოსი იოსებ ფლავიუსიც[4] და მასთან დაკავშირებით სხვა ისტორიასაც, ამავე დროს გალილეველთა მწვალებლობის აღმოცენებას, რომლის შესახებაც ჩვენი ლუკაც ახსენებს "საქმეებში":  "შემდგომ ამისა აღდგა იუდა გალილეველი, აღწერის დღეებში, და დიდძალი ხალხიც გაიყოლია; მაგრამ იგი დაიღუპა და გაიფანტა ყველა, ვინც მას დაუჯერა" (საქმე. 5,37). ამასთან თანხმობაში ჩანს "სიძველეების" მეთვრამეტე წიგნი, რომელიც სიტყვასიტყვით ამბობს: "კვირინიუსი, ერთ-ერთი მათგანი, რომელიც ავიდა სენატში, კაცი, რომელმაც სხვა თანამდებობები გაიარა და ყველა მათგანის გავლით გახდა კონსული (სხვა მაღალი თანამდებობებიც ეკავა მას), მცირერიცხოვან ამალასთან ერთად ჩავიდა სირიაში, რადგან კეისრის მიერ ერების სამართავად და ქონების შესაფასებლად იქნა გაგზავნილი" (იოსებ. ი. ს. 18,1). და მცირე ხნის შემდეგ ამბობს: "იუდა გალილეველმა, კაცმა წარმოშობით ქალაქიდან, რომლის სახელი იყო გამალა, თავისთან მიიმხრო სადოკ ფარისეველი და მოაწყო აჯანყება. ისინი ამბობდნენ, რომ აღრიცხვას სხვა არაფერი მოაქვს, თუ არა რომაელებისადმი პირდაპირი დამონება, და ერის განთავისუფლებისაკენ მოუწოდებდნენ" (იოსებ. ი.ს. 18,4). "იუდეველთა ომის" ისტორიების მეორე წიგნში მის შესახებ წერს: "ამის შემდეგ კაცი ვინმე გალილეველი სახელად იუდა ამბოხისაკენ აქეზებდა თანამემამულეებს და კიცხავდა მათ, რომ ითმენდნენ რომაელებისთვის ხარკის გადახდას და ღმერთის შემდეგ მოკვდავ მეუფეებს აღიარებდნენ" (იოსებ. ი. ო. 2,118). ამას ამბობს იოსები.   VI მაშინ, როდესაც იუდეველთა ერის პირველმა უცხო ტომის ჩამომავალმა ჰეროდემ მიიღო მეფობა, ახდა მოსეს მიერ ნაწინასწარმეტყველები: "არ მოაკლდება იუდას მთავარი, არც წინამძღვარი მისი წელიდან, ვიდრე მოვა ის, ვისთვისაც არის გამზადებული" (შესაქ. 49,10), რომელიც გაცხადდება როგორც "წარმართების მოლოდინი". წინასწარმეტყველება არ იყო აღსრულებული, ვიდრე თანამემამულე მთავრების მიერ იმართებოდა ერი გარკვეული თანმიმდევრული დროის განმავლობაში, რომელიც თვით მოსედან დაიწყო და ავგუსტუსის მეფობისას  შეწყდა, როდესაც რომაელებმა პირველ უცხოტომელს, ჰეროდეს[5] მისცეს იუდეველებზე მთავრობა. როგორც იოსები გადმოგვცემს, იგი მამის მიხედვით იყო იდუმეველი, დედის მიხედვით კი - ტომით არაბი. როგორც აფრიკელზე (ესეც არ იყო შემთხვევითი ისტორიკოსი)[6]დაყრდნობით დაზუსტებით ამბობენ მასზე, ანტიპატროსი (ეს იყო ჰეროდეს მამა)[7] იშვა ვინმე ჰეროდე ასკალონიტოსისაგან, აპოლონის ტაძარში მყოფ ე. წ. ჰეროდულოსისგან*. ეს ანტიპატროსი ბავშვობაში იდუმეველმა ავაზაკებმა მოიტაცეს და მათთან ერთად იმყოფებოდა იმის გამო, რომ მამამისი ღარიბი იყო და არ შეეძლო მის გამო გამოსასყიდის გადახდა. იგი აღიზარდა მათი ჩვეულებებით და ბოლოს იუდეველთა მღვდელთმთავარ ჰირკანს[8]დაუმეგობრდა. მისგან იშვა ჩვენი მაცხოვრის დროს მოღვაწე პეროდე. როდესაც მის ხელში გადავიდა იუდეველთა სამეფო, მომდევნო წინასწარმეტყველების თანახმად უკვე კარებთან იყო წარმართების მოლოდინი, რადგანაც აღარ იყვნენ მოსესაგან მონაცვლეობის მიხედვით ჩამომავალი მთავრები და წინამძღვრები. მათი (ებრაელების - მთარგ.) დატყვევებისა და ბაბილონში გადასახლების წინ მეფობდნენ მეფენი პირველი საულიდან და დავითიდან მოყოლებული; მეფეების წინ მათზე მთავრობდნენ ე. წ. მსაჯულები, ისინი მართავდნენ მოსესა და მისი მონაცვლე იესოს შემდეგ; ბაბილონიდან შინ დაბრუნების შემდეგ არ გაუქმებულა ოლიგარქიული არისტოკრატიის ხელისუფლება (რადგან მღვდლები წარმართავდნენ საქმეებს), ვიდრე რომაელთა მხედართმთავარმა პომპეუსმა არ შემოარტყა ალყა იერუსალიმს დასაპყრობად და არ შეურაცხყო სიწმინდეები, და ტაძრის აკრძალულ ადგილებში არ შევიდა. ის, ვინც მის დრომდე მოიტანა წინაპართა მონაცვლეობით მეფობაც და მღვდელთმთავრობაც, სახელად არისტობულოსი[9], შვილებთან ერთად შებორკილი რომში გაგზავნა, ხოლო მისი ძმა ჰირკანი, რომელსაც მღვდელთმთავრობის მონაცვლეობა უკანასკნელს გადაეცა, პართეველებმა დაატყვევეს, და იუდეველთა ერი, როგორც ითქვა, რომაელთა სენატმა და იმპერატორმა ავგუსტუსმა პირველ უცხოტომელს ჰეროდეს ჩააბარა. მის დროს მოხდა ქრისტეს ხილული მოსვლა და ამას მოყვა წარმართთა მოსალოდნელი ხსნა და მოწოდება წინასწარმეტყველების თანახმად. ამ ჟამიდან, როდესაც იუდადან, ანუ იუდეველთა ერისგან, მთავრები და წინამძღვრები აღარ იყვნენ, ბუნებრივია, მათ წინაპართაგან მოწესრიგებულად გვარის მიხედვით  მახლობელ მემკვიდრეებზე ჩამომავალი მღვდელთმთავრობის საქმეები მყისვე აირია. როდესაც გვყავს ეს სანდო მოწმე, იოსები, რომელიც ააშკარავებს, რომ რომაელთა მიერ მეფობის ჰეროდეზე გადაცემის შემდეგ მეტად აღარ იდგა ძველი გვარის მღვდელთმთავარი, არამედ ვიღაც უცნობ პიროვნებებს ენიჭებოდა ეს პატივი; მღვდლების დადგინებასთან დაკავშირებით ჰეროდეს მსგავსადვე იქცეოდა მისი შვილი არქელაოსიც და მის შემდეგ რომაელებიც, რომლებმაც მიიღეს იუდეველებზე მთავრობა. იგივე მწერალი განმარტავს, თუ როგორ ჩაკეტა და საკუთარი ბეჭდით დაბეჭდა მღვდელთმთავრების წმინდა სამოსელი პირველად ჰეროდემ და შემდეგ აღარასოდეს მიუცია იგი სატარებლად მღვდელთმთავრებისათვის, ასევე იქცეოდნენ მის შემდეგ არქელაოსი[10] და შემდეგ რომაელები. ეს კი ჩვენს  მიერ ითქვა ჩვენი მაცხოვრის იესო ქრისტესთან დაკავშირებით აღსრულებული სხვა წინასწარმეტყველების საჩვენებლად. დანიელის თხზულება უცხადესად ასახელებს შვიდეულების გარკვეულ რიცხვს "ქრისტე მთავრის" მოსვლამდე (რასაც სხვაგან შევეხეთ), და წინასწარმეტყველებს, რომ ამ შვიდეულების დასრულების შემდეგ იუდეველებთან ცხება მოიშლება (შდრ. დან 9,24-27). ამის აღსრულებაც ჩვენი მაცხოვრის იესო ქრისტეს შობის ჟამს ნათლად გამოჩნდა. ესეც ჩვენს მიერ ჟამთა ჭეშმარიტების დასადგენად აუცილებლად იქნა გამოკვლეული. -------------------------------------------------- * ბერძ. “ტაძრის მონა”: მათ ჰქონდათ სხვადასხვა ფუნქციები, - მთარგ.   VII რადგან მათე და ლუკა მახარებლების მიერ ქრისტეს შესახებ არსებული გვარტომობის განსხვავებული გადმოცემები მრავალთა მიერ ერთმანეთთან შეუთანხმებლად მიიჩნევა; და თითოეული მორწმუნე ამ ადგილის შესახებ ჭეშმარიტების უმეცრებით განმარტებებების მოგონებას ეშურება, მოდი და მათ შესახებ ჩვენამდე მოღწეულ ისტორიასაც გადმოვცემთ, რომელიც ჩვენს მიერ ცოტა ზემოთ ხსენებულმა აფრიკელმა გვარტომობათა ურთიერთთანხმობის შესახებ არისტიდესადმი[11] მიწერილ ეპისტოლეში სხვათა აზრები როგორც არაბუნებრივი და ნატყუარი ამხილა, ხოლო თვითონ ისტორია შემდეგი სიტყვებით გადმოსცა: "მას შემდეგ, რაც ისრაელში გვართა სახელები აღირიცხებოდა ბუნებით ან რჯულით; ბუნებით, კანონიერი თესლის მემკვიდრეობით, რჯულით კი როდესაც სხვა ქმნის ბავშვს უშვილო გარდაცვლილი ძმის სახელით (რადგან აღდგომის ნათელი იმედი ჯერ კიდევ არ იყო მოცემული და მომავალ აღთქმას მოკვდავი აღდგომით ბაძავდნენ, რათა გარდაცვლილის სახელი უწყვეტად დარჩენილიყო); ამიტომ ამ გვარტომობით ჩამომავალნი, ზოგი მამისაგან კანონიერად მონაცვლე შვილი იყო, ზოგი კი სხვებისგან იშვა, ხოლო სახელი კი სხვების მიიღო, ორივეს მოხსენიება მოხდა, ნამდვილი მშობლებისაც და ვითომ მშობლებისაც. ამგვარად, სახარებაში არ არის არავითარი შეცდომა, არც ბუნებით და არც რჯულიერ აღრიცხვაში. რადგან ერთმანეთს შეეწნა გვარი, სოლომონისგან ჩამომავალიც და ნათანისგანაც, უშვილოთა და მეორე ცოლიანთა "აღდგომით" და თესლის აღდგენით, როგორც სამართლიანად ითვლებიან ისინი სხვადასხვა დროს სხვადასხვა პიროვნებების ნამდვილ და ასეთად მიჩნეულ მამათა შვილებად; რადგან ორივე თხრობა სრულიად ჭეშმარიტი არის, რომელიც იოსებამდე დახლართულად მაგრამ ზედმიწევნით ჩამოდის. ნათქვამი რომ ცხადი გახდეს, მოგითხრობთ გვარების მონაცვლეობას. თუ დავითისაგან სოლომონის ხაზით აღვრიცხავთ, ბოლოდან მესამე აღმოჩნდება მატათა, რომელმაც შვა იაკობი, იოსების მამა; დავითის შვილ ნათანისგან კი ლუკას მიხედვით ასევე ბოლოდან მესამე არის მელქი; რადგა იოსები იყო მელქის ძის ელის ძე. ახლა ყურადღებას იოსებს მივაპყრობთ და მოგითხრობთ, თუ როგორ აღმოჩნდა ორივე მისი მამა, იაკობი სოლომონის გვარისგან ჩამომავალი და ელი ნათანის გვარისგან, აგრეთვე როგორ იყვნენ ისინი, იაკობი და ელი, ძმები და მათ უწინარეს როგორ გახდნენ იოსების პაპებად მათი მამები, მატათა და მელქი, რომლებიც განსხვავებული გვარისანი იყვნენ. ამრიგად, მატათამაც და მელქიმაც ერთმანეთის შემდეგ მოიყვანეს ერთიდაიგივე ქალი და ერთი დედის ძმები შექმნეს, რადგან რჯული არ აბრკოლებს ქვრივს, გაყრილს ან მას, ვისაც გარდაცვლილი ყავს ქმარი, რომ სხვაზე დაქორწინდეს; ესთასგან (გადმოცემით ასე ერქვა ქალს) პირველად მატათამ, სოლომონის გვარის ჩამომავალმა, შვა იაკობი, მატათას აღსრულების შემდეგ იგი, დაქვრივებული, როგორც ზემოთ ითქვა, ცოლად მოიყვანა მელქიმ, ნათანის გვარის ჩამომავალმა, იმავე ტომისამ, მაგრამ სხვა გვარის მქონემ, და ეყოლა ძე ელი. ამგვარად, აღმოვაჩენთ, რომ იაკობიც და ელიც იყვნენ ერთი დედის ძმები, ორი განსხვავებული გვარიდან ჩამომავალნი; ერთმა მათგანმა, იაკობმა, როდესაც აღესრულა მისი უშვილო ძმა ელი, მისი ქალი ცოლად მოიყვანა და მისგან შვა მესამე, იოსები*, რომელიც ბუნების მიხედვით (ასევე ლოგიკურად, რის გამოც დაიწერა: "იაკობმა შვა იოსები") მისი, ხოლო რჯულის მიხედვით ელის ძე იყო; რადგან მას იაკობმა, ძმამ, აღუდგინა თესლი. ამიტომ მის მიხედვით გვარტომობაც არ იქნება არაქმედითუნარიანად გამოცხადებული. მათე მახარებელმა იგი ასე აღრიცხა: "იაკობმა შვა იოსები", ლუკა კი ამბობს: "რომელიც იყო, როგორც ფიქრობდნენ" (რადგან ამასაც დასძენს), "იოსების, ელის, მელქის". რადგან რჯულისმიერი შობის მიხედვით უფრო ნიშანდობლივად თქმა შეუძლებელი იყო, და სიტყვა "შვას" ასეთ შვილთქმნებზე აღარ ახსენებს გვარტომობის დასასრულამდე, რადგან მიდის უკუსვლით სიტყვებამდე "ადამის, ღმერთის". ეს არც დაუმტკიცებლად არც ფუჭად არის ნათქვამი, რადგან მაცხოვრის ხორციელმა ნათესავებმა, ან საკუთარი თავის გამოჩენის გამო, ან უბრალოდ სასწავლოდ, ნებისმიერ შემთხვევაში კი ჭეშმარიტად გადმოცეს ეს. როდესაც იდუმეველი ავაზაკები პალესტინის ქალაქ ასკალონში შევიდნენ, აპოლონის საკერპოდან, რომელიც [ქალაქის] კედლებზე იყო აშენებული, ვინმე ჰეროდე  ჰიეროდულოსის შვილი სხვა ტყვეებთან ერთად წაასხეს, და რადგან მღვდელს ვაჟიშვილის გამო გამოსასყიდის გადახდა არ შეეძლო, ანტიპატროსი იდუმეველთა ჩვეულებებით აღიზარდა, მოგვიანებით კი იუდეველ მღვდელთმთავარ ჰირკანს დაუმეგობრდა; პომპეუსთან ჰირკანის გამო შუამავლობდა და მისთვის ძმის არისტობულოსის მიერ წართმეულ სამეფოს ანთავისუფლებდა. მას ბედი სწყალობდა და პალესტინის ზედამხედველად[12] დაინიშნა. ანტიპატროსი, რომელიც მრავალი წარმატების გამო შურით აღძრულებმა ღალატით მოკლეს, მისმა ძემ ჰეროდემ შეცვალა, რომელიც მოგვიანებით ანტონიუსის მიერ და უმაღლესი სენატის გადაწყვეტილებით იუდეველთა მეფედ დაინიშნა; მისი შვილები იყვნენ ჰეროდე და სხვა ტეტრარქები**. ამ ამბავს იზიარებენ ელინთა ისტორიებიც; ებრაელთა და პროზელიტთა ჩამომავალების, როგორებიც იყვნენ აქიორ ამონიელი და რუთ მოაბელი"[13] ასევე გვარები მათი შერეული ოჯახებისა, რომლებიც ეგვიპტიდან გამოიქცნენ, იმ დრომდე აღწერილი იყო არქივებში; ხოლო რადგან ჰეროდე არანაირად არ უკავშირდებოდა ისრაელიტთა გვარებს და ამასთან მდაბიო წარმოშობის იყო, და რადგან თავისი მდაბიო წარმოშობის გამო გონება ჰქონდა შერყეული, დაწვა საკუთარი გვარის აღწერილობა; იგი ფიქრობდა, რომ კეთილშობილი წარმომავლობის პიროვნებად წარმოჩნდებოდა, თუ ვერავინ შეძლებდა მისი გვარის გამოყვანას პატრიარქების ან პროზელიტების, ან შერეული წარმოშობის მქონე ე. წ. გერების გვარებიდან. მცირედნი იყვნენ ისინი, ვინც ზრუნავდა თავისი თავის შესახებ კერძო ჩანაწერების ქონაზე, ან სახელების დამახსოვრებით ან სხვაგვარად ასლებიდან გადმოღებით, და თავს იწონებდა კეთილშობილების ხსოვნის შენახვით; მათ შორის იყვნენ ზემოხსენებული ე. წ. "დესპოსინები", რომელთაც ეს ეწოდებოდათ მაცხოვრის გვართან კავშირის გამო***, რომლებიც იუდეველთა სოფლებიდან, ნაზარეთიდან და კოხაბადან, იყვნენ გამოსულები და მათი წარმომავლობის წინარე გვარტომობას "დღეთა წიგნის" მეშვეობით განმარტავდნენ. ასე იყო, თუ სხვაგვარად, უფრო ცხადი განმარტების აღმოჩენას, როგორც ვფიქრობ მეც და ასევე ყველაფერში კეთილგონიერნიც, ალბათ სხვა ვერავინ შეძლებს, და ჩვენც ეს ვიკმაროთ, რადგან თუ დაუმოწმებელი არის, უკეთესის ან უფრო ჭეშმარიტის თქმა არ ძალგვიძს, ნებისმიერ შემთხვევაში სახარება ჭეშმარიტებას ამბობს". ეპისტოლის დასასრულს კი დასძენს: "სოლომონისგან ჩამომავალმა მატათამ შვა იაკობი. იაკობის სიკვდილის შემდეგ ნათანისგან ჩამომავალმა მელქიმ იმავე ქალისგან შვა ელი. ასე რომ, ელი და იაკობი არიან ერთი დედის შვილები. როდესაც ელი უშვილოდ გარდაიცვალა, იაკობმა აღუდგინა მას თესლი და შვა იოსები, ბუნებით მისი, რჯულის მიხედვით კი ელის ძე. ამგვარად ორივე მათგანის ძე იყო იოსები. [14] ასე ასრულებს აფრიკელი. როდესაც იოსებისგან ამგვარად გამოყავს გვარტომობა, შესაძლოა მარიამიც იმავე ტომის ჩამომავლად წარმოჩნდეს, იმის გათვალისწინებით, რომ მოსეს რჯულის მიხედვით ნებადართული არ იყო სხვადასხვა ტომების აღრევა; რადგან იყო მცნება, რომლის მიხედვით დასაქორწინებლად უნდა შეუღლებულიყვნენ ერთი და იმავე ხალხისგან და სანათესაოდან, შთამომავლობის მემკვიდრეობა რომ არ გადასულიყო ტომიდან ტომზე. ამრიგად ეს ვიკმაროთ. ---------------------------------------------- * ეს არის ესთასაგან მესამე – მთარგ. ** ჰეროდე ანტიპა და მისი ძმები – მთარგ. *** რადგან იგი არის მეუფე ანუ ბერძნულად “დესპოტი” – მთარგ.   VIII მაგრამ როდესაც წინასწარმეტყველებათა თანახმად ქრისტე იუდეის ბეთლემში ზემოხსენებულ ჟამს იშვა, ჰეროდემ ამის მცოდნე აღმოსავლელ მოგვთაგან გამოიკითხა, თუ სად იშვა იუდეველთა მეფე, რადგან მათ მიერ მისი ვარსკვლავის ხილვამ და ამ მიზეზით ესოდენ დიდი მოგზაურობის შესრულებამ, აგრეთვე მათ მიერ შობილის როგორც ღმერთის მოშურნედ თაყვანისცემამ, - ამ საქციელმა ჰეროდე ძალიან შეაშინა, ფიქრობდა, რომ მას წაერთმეოდა მთავრობა. ერის რჯულთმოძღვართაგან გამოიკითხა, თუ სად იყო ქრისტეს შობა ნაწინასწარმეტყველები და როგორც კი გაიგო, რომ მიქეას წინასწარმეტყველება ბეთლემს წინამოასწავებდა, ერთი ბრძანებით დაახოცვინა ბეთლემში ძუძუთა ჩვილები და მის ყველა საზღვრებში ყრმები ორი წლისა და ქვემოთ (მოგვებისგან დაზუსტებული ჟამის მიხედვით); ფიქრობდა, რომ იესო როგორც ყველანაირად მათი მსგავსი, მისი თანატოლების ბედს გაიზიარებდა. თუმცა, ყრმამ დაასწრო განზრახვის აღსრულებას და ეგვიპტისაკენ იქნა წაყვანილი მისი მშობლების მიერ, რომლებმაც ანგელოზის გამოცხადებით წინდაწინ იცოდნენ მოსალოდნელი საფრთხის შესახებ. ამას სახარების წმინდა წერილიც ასწავლის. ამასთან ერთად აღნიშვნის ღირსია ქრისტესა და მის თანატოლთა წინააღმდეგ ჰეროდეს დანაშაულის საზღაური, როგორ მეყსეულად, მცირედი დაყოვნების გარეშე, ეწია მას ღვთის სამართალი ჯერ კიდევ სიცოცხლეშივე, რითაც აქედან განშორების შემდეგ მისაგებელის დასაწყისს აჩვენებდა; თუ როგორ დააბნელა მან ის, რაც მისი მეფობის დიდებად მიიჩნეოდა, შემდგომ მის სახლში მომხდარი მოვლენებით, ცოლის, შვილების და სხვა მის გვართან განსაკუთრებით ახლოს მყოფთა და უსაყვარლესთა სისხლისღვრებით, ამის მხოლოდ აღნუსხვაც კი შეუძლებელია, ნებისმიერ ტრაგიკულ დრამატურგიას დაჩრდილავს მათ შესახებ არსებული ამბები, რაც იოსებმა ვრცლად მოგვითხრო თავის ისტორიებში. თუ როგორ სიკვდილამდე დევნა ჩვენი მაცხოვრისა და სხვა ჩვილების წინააღმდეგ შეთქმულების გამო მასზე მოწევნულმა, ღვთის ნებით დადგენილმა მათრახმა, ურიგო არ იქნება, ისტორიკოსის სიტყვები მოვისმინოთ, როდესაც მისი ცხოვრების უბედურებას "იუდაური სიძველეების" მეჩვიდმეტე წიგნში ამგვარად აღწერს: "პეროდე სნეულებამ უფრო მეტად წარიტაცა, ვიდრე შურისმგებელი ღმერთისგან იყო ეს დაწესებული. რადგან ცეცხლი ნელი იყო* და მის გამსინჯველებს ბევრს ვერაფერს მიანიშნებდა ანთებაზე, რომელიც ამდენ ვნებას კვებავდა მის შიგნით, ხოლო ჭამისას იმ ზომის წადილი ჰქონდა რომ ვერც მოემსახურებოდი; შიგნეულობა დაწყლულებული ჰქონდა, განსაკუთრებით კი მსხვილი ნაწლავის ტკივილი აწუხებდა და ფენების გარშემო ლორწოვანი გამჭვირვალე სითხე გადმოდინდებოდა; მსგავსადვე დაავადებული იყო მუცლის არე, ასევე ულპებოდა მამაკაცის ასო და მასში მატლები უჩნდებოდა, სუნთქვა დაძაბული ჰქონდა, ძალიან უსიამოვნო იყო კუჭში გასვლა და ხშირი სუნთქვა, ასევე ყველა ასოების კანკალი აუტანელი ძალით. ეს ნათქვამი იყო მისანთა და მათ მიერ, რომლებმაც ეს ბრძნულად იწინასწარმეტყველეს, რომ ეს სასჯელი მეფეზე ღმერთმა დააწესა მისი მრავალი უღმერთო საქციელის გამო".[15] ამას აღნიშნავს ციტირებულ თხზულებაში ზემოხსენებული მწერალი და "ისტორიათა"**  მეორე წიგნში მის შესახებ მსგავს გადმოცემას აღწერს:  "მისი სხეულის ყოველი ნაწილი სხვადასხვა ვნებებით იყო დასნეულებული. პქონდა დაბალი სიცხე, მთელი კანის აუტანელი ქავილი, მუცლის განუწყვეტელი გვრემა, ფეხების გარშემო წყალმანკის სიმსივნის მსგავსი რამ, მუცლის ანთება და ასოს ლპობა, რაშიც მატლები გაჩნდა, ამას თან ერთვოდა მძიმე სუნთქვა და სხეულის ყოველი ასოს სპაზმი. მისნები ამბობდნენ, რომ ეს სნეულებები იყო სასჯელი. ასეთ ვნებებთან მებრძოლს მაინც უნარჩუნდებოდა სიცოცხლე, ხსნას იმედოვნებდა და განკურნებასაც ფიქრობდა. ასე რომ, გადავიდა იორდანეზე და იღებდა კალიროეს[16] აბაზანებს, რომლებიც ჩაედინება "ასფალტის ტბაში"***, რაც გემოთი ტკბილია და სასმელად ვარგისი. ექიმები ფიქრობდნენ, რომ იქ ზეთით სავსე აბაზანაში მთელი სხეული გათბებოდა თბილი ზეთით, იგი კი მოუძლურდა და მიცვალებულივით გადაატრიალა თვალები. როდესაც მკურნალებმა ხმაური ატეხეს, იგი დაუბრუნდა ტანჯვას, სამომავლოდ კი ხსნის იმედი დაკარგა და ბრძანა თითოეული ჯარისკაცისთვის ორმოცდაათი დრახმა გაენაწილებიათ და ბევრი ფული მიეცათ მმართველებისთვის და მეგობრებისთვის. თვითონ კი უკან დაბრუნდა, იერიქონში მოწყენილი ჩავიდა  და ძლივს გადაურჩა თავის მოკვლას. ხოლო წარემატა დანაშაულებრივი საქმეების განზრახვაში. ბრძანა მთელი იუდეის ყოელი სოფლიდან სახელგანთქმული კაცების ე. წ. ჰიპოდრომში, შემოკრება და ჩაკეტვა. ხოლო თავისთან მოხმობილ დას სალომეს და მის მეუღლეს ალექსას უთხრა: "ვიცი იუდეველები ჩემს სიკვდილს იზეიმებენ, მე კი შემიძლია სხვა რამეებით ვაგლოვო ისინი და ბრწყინვალე დაკრძალვაც მქონდეს, თქვენ კი მოინდომეთ ჩემი ბრძანებების შესრულება. როგორც კი სულს დავლევ, დაცვის ქვეშ მყოფი კაცები სწრაფად დახოცონ გარშემორტყმულმა ჯარისკაცებმა, რათა მთელმა იუდეამ და ყოველმა სახლმა ძალაუნებურად დამიტიროს". ცოტა მოგვიანებით იოსები ამბობს: "და კვლავ საჭმლის ნაკლებობით და სპაზმური ხველებით იტანჯებოდა და ტკივილებში მყოფმა გადაწყვიტა დაესწრო ბვდისწერისთვის. აიღო ვაშლი და მოითხოვა დანა; რადგან ჩვევად ჰქონდა დაეჭრა და ისე ეჭამა; შემდეგ კი ირგვლივ მიმოიხედა, ხელს შეუშლიდა თუ არა ვინმე და აღმართა მარჯვენა ხელი საკუთარ თავზე დასარტყმელად".  უფრო მეტიც, იგივე მწერალი მოგვითხრობს ამბავს, რომ ბრძანა მისი სხვა კანონიერი შვილის, ორი, უკვე გარდაცვლილის შემდეგ მესამის მისი სიცოცხლის დასასრულის წინ მოკვლა და მაშინათვე მრავალ ტკივილებში შეწყვიტა სიცოცხლე. ასეთი იყო ჰეროდეს აღსასრული, სამართლიანად მიეზღო როგორც ბეთლემში ყრმების დახოცვის, ასევე ჩვენი მაცხოვრის წინააღმდეგ შეთქმულების გამო; ამის შემდეგ ეგვიპტეში დაყოვნებულ იოსებს ანგელოზი მოევლინა სიზმარში და ყრმისა და მისი დედის იუდეაში წაყვანა უბრძანა, ამასთან განუცხადა ყრმისულის მაძიებელთა სიკვდილი. შემდეგ მახარებელი ამბობს :როდესაც მოისმინა, რომ არქელაოსი მეფობს მისი მამის ჰეროდეს ნაცვლად, იქ წასვლის შეეშინდა; სიზმრით გაფრთხილებული დარჩა გალილეის საზღვრებში" (მათ. 2,22). ---------------------------------------- * იგულისხმება, რომ დაბალი სიცხე ჰქონდა – მთარგ. ** “იუდაურ ომების” – მთარგ. *** იგივე “მკვდარი ზღვა” – მთარგ.   IX ჰეროდეს შემდეგ მთავრად არქელაოსის დადგინების ფაქტს ეთანხმება ზემოხსენებული ისტორიკოსიც, რომელიც აღწერს, თუ როგორ მიიღო იუდეველებზე მეფობა მამამისის აღთქმითა და კეისარ ავგუსტუსის გადაწყვეტილებით, და მას შემდეგ, რაც ათწლიანი პერიოდის შემდეგ ჩამოშორდა მთავრობა, თუ როგორ მართავდნენ თავიანთ ტეტრარქიებს ძმები ფილიპე და ახალი ჰეროდე ლისანიასთან ერთად[17].  იგივე [მწერალი] “სიძველეების" მეთვრამეტე წიგნში აცხადებს, რომ ტიბერიუსის[18] (მან მიიღო საყოველთაო მმართველობა ავგუსტუსის ორმოცდაჩვიდმეტწლიანი მეფობის შემდეგ) მეფობის მეოცე წელს პონტოელ პილატეს ჩააბარეს იუდეა, სადაც მთელი ათი წელი დარჩა თითქმის ტიბერიუსის აღსასრულამდე[19]. ამრიგად, აშკარად ჩანს ნათხზობა მათი[20], ვინც ახლახანს ჩვენს მაცხოვარზე გადმოსცა [ამბები], რომლებშიც ის ზემოაღნიშნული ჟამი ამხელს თხზულებათა სიცრუეს. იგი გადმოსცემს, რომ ტიბერიუსის მეოთხე კონსულობის დროს, მისი მეფობის მეშვიდე წელს ჩაიდინეს მათ მაცხოვრის ვნების დანაშაული, როდესაც, როგორც ნაჩვენები იყო, პილატეს არ ჰქონდა იუდეა ჩაბარებული, თუკი ვისარგებლებთ იოსების  მოწმობით; ამგვარად, მისი თხზულების მიხედვით ცხადად არის აღნიშნული, რომ ტიბერიუსის მეფობის მეოცე წელს იუდეის პროკურატორად ტიბერიუსის მიერ პილატე იქნა დანიშნული.   X ამრიგად, ამ დროს, მახარებლის მიხედვით, ტიბერიუსის  კეისრის მეთხუთმეტე წელს, ხოლო პონტოელი პილატეს მმართველობის მეოთხე წელს, დანარჩენ იუდეაში ჰეროდეს, ლისანიუსის და ფილიპეს ტეტრარქობისას, ჩვენი უფალი და მაცხოვარი იესო, ღვთის ქრისტე, ოცდამეათე წელში მყოფი, მივიდა იოანეს ნათლისცემაზე და დაიწყო სახარების სწავლება.  საღვთო წერილი ამბობს, რომ მან სწავლების მთელი დრო დაასრულა ანნასა და კაიაფას მღვდელთმთავრობის პერიოდში, იგი განმარტავს, რომ მათი მსახურების წლებით შემოისაზღვრება მისი სწავლების მთელი ჟამი. დაიწყო ანნას მღედელთმთავრობის დროს და გაგრძელდა კაიაფას[21] მმართველობამდე, ისე რომ მეოთხე წლამდე აღარ განვრცობილა მისი დრო. როდესაც აქედან მოყოლებული ირღვეოდა რჯულის კანონები და მღვდელთმთავრობას აღარ უკავშირდებოდნენ ცხოვრებითა და წინაპართა მემკვიდრეობის გზით, რომაელი მმართველები კი მღვდელთმთავრობას სხვადასხვა დროს აბარებდნენ სხვადასხვა პიროვნებებს, რომლებიც ამ თანამდებობაზე ერთ წელზე მეტ ხანს არ რჩებოდნენ. იოსები მოგვითხრობს ანნას შემდეგ კაიაფამდე მონაცვლეობით ოთხი მღვდელმთავარის დანიშვნას იმავე “სიძველეების” მიხედვით, როდესაც ამბობს: “როდესაც ვალერიუს გრატუსმა[22] შეაჩერა ანნას მღვდლობა, ისმაელ ფაბის ძე წარმოაჩინა მღვდელმთავრად. როდესაც გავიდა ერთი წელი, მასაც შეუწყვიტა და სიმონ კამითოს ძეს გადასცა მღვდელმთავრობა. ერთ წელზე მეტი არ გასულა, რაც მას ეს პატივი ჰქონდა, და მისი მონაცვლე იოსები, იგივე კაიაფა, გახდა მღვდელმთავარი”[23]. ასე რომ, ჩვენი მაცხოვრის მიერ სწავლების გამოცემის მთელი დრო არ წარმოჩნდება სრულ ოთხ წლად, როდესაც ოთხი მღვდელთმთავარი, ანნადან კაიაფას დანიშვნამდე, ოთხი წლის განმავლობაში ასრულებდა ერთწლიან მსანურებას. კაიაფას მღვდელთმთავრობაც მსგავსადვე ერთი წელი იყო, რომლის დროს აღსრულდა მაცხოვრის ვნება, ეს აღნიშნა სახარების წერილმა, რომელიც წინა გამოკვლევებისგან არ გადაუხვევს და ისე უჩვენებს მაცხოვრის სწავლების დროს. მაგრამ რადგან ჩვენმა უფალმა და მაცხოვარმა ქადაგების დაწყებიდან მცირე დროის შემდეგ მოუწოდა თორმეტ მოციქულს, რომლებსაც მხოლოდ მათ უწოდა მოციქულები დანარჩენ მოწაფეთაგან გამორჩეული რამ პატივის ნიშნად, მაშინვე მოუწოდა სხვა სამოცდაათსაც, რომლებიც წყვილ-წყვილად წარგზავნა მის წინ ყველა ადგილსა და ქალაქში, სადაც კი თვითონ აპირებდა წასვლას.   XI მახარებელთა საღვთო წერილი აღნიშნავს, რომ მცირე ხნის შემდეგ ახალმა ჰეროდემ[24] იოანე ნათლისმცემელს თავი მოკვეთა, მასთან ერთად მოგვითხრობს იოსებიც, რომელიც ახსენებს პეროდიას[25] სახელს და იმასაც, რომ იგი, ძმის ცოლად მყოფი, ცოლად მოიყვანა ჰეროდემ, რომელიც გაეყარა პირველად კანონიერად დაქორწინებულს (იგი იყო პეტრაელთა მეფის არეტას[26] ქალიშვილი), ჰეროდიადა კი განაშორა ცოცხალ ქმარს; რის გამოც იოანეს მკვლელი ჩაება ომში არეტას წინააღმდეგ, რადგან უპატიოჰყო მისი ქალიშვილი. იმ ომში, რომელშიც, როგორც ამბობს, როდესაც ბრძოლა დაიწყო, განადგურდა ჰეროდეს ჯარი და ეს მას ევნო იოანეს წინააღმდეგ შეთქმულების განხორციელების გამო. იგივე იოსები ამ ნაშრომში აღიარებს, რომ იოანე იყო ნათლისმცემელი და განსაკუთრებით მართალი კაცი, და ემოწმება მის შესახებ მახარებელთა წერილში აღწერილს; ასევე მოგვითხრობს ჰეროდესგან მეფობის ჩამოშორებას იმავე ჰროდიადას გამო და მასთან ერთად მის საზღვარგარეთ განდევნას და გალიის ქალაქ ბიენაში[27] გადასახლების მისჯას. ესეც "სიძველეების" მეთვრამეტე წიგნშია განმარტებული, სადაც იოანეს შესახებ წერს:  “ზოგიერთი იუდეველი ფიქრობდა, რომ ჰეროდეს ჯარი განადგურდა ღვთის მიერ და ძალიან სამართლიანადაც მიეგო იოანეს, ნათლისმცემელად წოდებულის საზღაურის მიხედვით. რადგან იგი ჰეროდემ მოკლა, კეთილი კაცი, რომელიც იუდეველებს მცნებად უდებდა, სათნოებებში გაწვრთნილიყვნენ და ერთმანეთის მიმართ სამართლიანობითა და ღვთის მიმართ კეთილმსახურებით მცხოვრებნი ნათლისღებისთვის შეკრებილიყვნენ; რადგან ასეთი ნათლისღება მას სათნო უჩნდა არა  როგორც ვინმე ცოდვილის შენდობის სათხოვნელად, არამედ სხეულის განწმენდისათვის, რომლის სული მანამდე სამართლიანობით იქნებოდა განწმენდილი. და როდესაც სხვებიც მოგროვდნენ (რადგან მრავალი აღფრთოვანდა მისი სიტყვების  მოსმენით), ჰეროდეს შეეშინდა მისი ასე მრავალრიცხოვანი მიმდევრების, რომ არ აჰყოლოდნენ ისინი რაიმე ამბოხს (რადგან ჩანდა, რომ მისი რჩევით ყველაფერს გააკეთებდნენ), და გაცილებით უმჯობესად მიიჩნია მისგან რაიმე ახლის წარმოშობამდე დაესწრო და მოეკლა, ვიდრე გადატრიალების საქმეებში ჩავარდნილს მოუწევდა საქმის უკან შემოტრიალება. და იგი ჰეროდეს ეჭვის გამო შებორკილი გაიგზავნა "მახერუსში", ზემოხსენებულ ციხეში, სადაც მოკლულ იქნა".[28]  როდესაც იგი იოანეს შესახებ ამას მოგვითხრობს, ჩვენი  მაცხოვრის შესახებაც იმავე ისტორიაში ამგვარად აღნიშნავს: "იმ დროს გამოჩნდა იესო, ბრძენი კაცი, თუკი კაცად  უნდა ითქვას. რადგან საოცარ საქმეებს იქმოდა, ასწავლიდა ჭეშმარიტების ხალისით მიმღებ ადამინებს, და მრავალი  იუდეველი და ბერძენი მისდევდა მას. იგი იყო ქრისტე, და  როდესაც პილატემ მას ჯვარცმა მიუსაჯა ჩვენს შორის პირველობის მქონე კაცების დაბეზღებით, არ დაბრკოლებულან  მასზე პირველად შეყვარებულები; რადგან მესამე დღეს კვლავ  ცოცხალი ეჩვენა მათ, და რადგან ეს და სხვა ათასი საკვირველება საღვთო წინასწარმეტყველების მიერ იყო ნათქვამი მის შესახებ, ამ ჟამამდეც არ გაწყვეტილა მისგან ქრისტიანებად წოდებულთა ტომი"[29].  როდესაც ამ ამბებს თვით ებრაელი მწერალი თავისი თხზულების თავში გადმოცემს იოანე ნათლისმცემელისა დ ჩვენი მაცხოვრის შესახებ, სხვა რაღა დაგვრჩენია, თუ არა  მათ შესახებ შეთხზული სამარცხვინო მოსახსენებლების მხილება*? მაგრამ ესეც ვიკმაროთ. ----------------------------------------------------- * კვლავ საუბარია წარმართულ “პილატეს აქტებზე” – მთარგ.   XII   მაცხოვრის მოწაფეების ყველა სახელი ცნობილია სახარებებიდან; სამოცდაათი მოწაფის სია კი არსად არ არის მოყვანილი[30]. ამბობენ, რომ ერთი მათგანი ბარნაბა იყო, რომელსაც გამორჩევით მოიხსენიებს “მოციქულთა საქმეები”, არანაკლებ მოიხსენიებს მას პავლეც, როდესაც გალატელებს მისწერს. ერთ-ერთ მათგანად იგი ასახელებს სოსთენესაც, რომელმაც პავლესთან ერთად მისწერა კორინთელებს; კლიმენტისთან[31] არის ისტორია, “ჰიპოტიპოსების” მეხუთე წიგნში, რომელშიც მოხსენიებულია კეფა; მის შესახებ პავლე ამბობს: “როდესაც კეფა ანტიოქიაში წავიდა, მას პირზე დავადექი”, ამბობს სამოცდაათ მოწაფეთაგან ერთ-ერთზე, რომელიც პეტრე მოციქულის თანამოსახელე აღმოჩნდა. ამბავი სამოცდაათთა მოწოდების ღირსებას უკავშირებს მატათას, რომელიც იუდას ნაცვლად მოციქულებთან აღინუსხა და მისი სწორი წილით იქნა პატივდებული. თადეოზსაც ერთ-ერთ მათგანად მიიჩნევენ, რომლის შესახებ ჩვენამდე მოღწეულ ისტორიას მალე მოგითხრობთ. მკვლევარი აღმოაჩენს, რომ მაცხოვრის მოწაფეები სამოცდაათზე მეტია ნაჩვენები, მოწმედ პავლეს გამოიყენებს, რომელიც ამბობს, რომ მკვდრეთით აღდგომის შემდეგ პირველად იგი კეფამ იხილა, შემდეგ თორმეტმა და მათ შემდეგ ხუთასზე მეტმა ძმამ ერთად, რომელთაგან ზოგიერთმა, ამბობენ, დაიძინა, უმეტესობა კი ჯერ კიდევ ცოცხალი იყო, რომლის დროსაც მან შეადგინა ეპისტოლეები; შემდეგ კი ამბობს, რომ იგი იაკობმა იხილა; იგი მაცხოვრის ერთ-ერთი ძმა იყო[32]; თუ ამათთან ერთად მიბაძვით თორმეტზე მეტი იყო მოციქული, ასევე თვითონ პავლეც იყო მათთან ერთად, რომელიც შემდეგ ამბობს: “შემდგომ იხილა ყველა მოციქულმა”. ესეც ვიკმაროთ მათ შესახებ.   XIII თადეოზის[33] გარშემო არსებულმა ისტორიამ ასეთი სახე მიიღო. ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტეს ღმრთეებამ, ყველა ადამიანთან სასწაულმოქმედი ძალით სახელგანთქმულმა, ამდენი ათასი ადამიანი იუდეისგან ძალიან შორს უცხო ქვეყნებში მცხოვრებნი სნეულებათა და ყველანაირ ვნებათა განკურნების იმედით მოიყვანა. ამგვარადვე იყო ევფრატის გაღმა ხალხების ყველაზე გამოჩენილი მბრძანებელი მეფე ავგაროზი, რომელიც სხეულით საშინლად იტანჯებოდა, დასნეულებული ჰქონდა ისე, რომ შეუძლებელი იყო სენის ადამიანური ძალით განკურნება. მან როგორც კი გაიგო მრავალთაგან იესოს სახელი და მისი ყველასაგან ერთხმად დამოწმებული სასწაულები, მისი მავედრებელი გახდა და წერილის მიმტანი გაუგზავნა, სთხოვდა, რომ მისთვის აღმოეჩინა სნეულებისაგან ხსნა. იესომ მაშინ არ შეისმინა მისი თხოვნა, თუმცა, დააფასა და საკუთარი წერილი გაუგზავნა, შეპირდა, რომ გაუგზავნიდა მის ერთ-ერთ მოწაფეს სნეულებისაგან განსაკურნავად და მისი და მისი ნათესავების გამოსახსნელად. დიდი ხანი არ დაუყოვნებია დანაპირების შესასრულებლად. მისი მკვდრეთით აღდგომისა და ცად ამაღლების შემდეგ თორმეტთაგან ერთერთმა მოციქულმა თომამ, ღვთის შთაგონებით აღძრულმა, საქადაგებლად და ქრისტეს შესახებ მოძღვრების სახარებლად ედესაში გაგზავნა თადეოზი, რომელიც ქრისტეს სამოცდაათ მოწაფეს შორის აღირაცხებოდა; მისი მეშვეობით აღსრულდა ყველაფერი, რაც აღუთქვა ჩვენმა მაცხოვარმა. არსებობს ამის წერილობითი მოწმობაც ამოღებული ედესის (რომელიც იყო დედაქალაქი) წიგნთსაცავიდან; სახელმწიფო დოკუმენტები შეიცავენ როგორც ძველ ასევე ავგაროზის დროს მომხდარ მოვლენებს და ესენი იქ ამ დრომდე დაცული მოიპოვება. მაგრამ  ვერაფერი შეედრება თვით წერილების მოსმენას, რომლებიც  წიგნთსაცავიდან ამოვიღეთ და მათი ტექსტი სირიული ენიდან ამგვარად გადმოვთარგმნეთ:   მთავარ ავგაროზის მიერ იესოსადმი მიწერილი და ანანია მალემსრბოლის მეშვეობით იერუსალიმში გაგზავნილი ეპისტოლის ასლი “ავგაროზ უხამა, იესოს, კეთილ მაცხოვარს, რომელიც გამოჩნდა იერუსალიმის შემოგარენში, გიხაროდეს. მესმა შენსა და შენს კურნებათა შესახებ, რომ ისინი შენს მიერ წამლებისა და მცენარეების გარეშე სრულდება. როგორც გადმომცეს, შენ ისე მოქმედებ, რომ ბრმები ხედავენ, კოჭლები დადიან, კეთროვნებს განწმინდავ, უწმინდურ სულებს და ეშმაკებს განდევნი, მძიმე სნეულებებით გატანჯულებს კურნავ, და მკვდრებს აღადგენ. როდესაც ეს ყოველივე შენს შესახებ მესმა, გონებაში გადავწყვიტე, რომ ორიდან ერთია, ან შენ ხარ ღმერთი ციდან ამის საკეთებლად ჩამოსული, ან ღვთის ძე, რომელიც იქმ ყოველივე ამას. ამიტომ წერილით გევედრები, რომ იჩქარო ჩემთან და ის ვნება, რაც მაქვს, განკურნო. ასევე მესმა, რომ იუდეველები დრტვინავენ შენზე და სურთ, რომ გიბოროტონ. ჩემი ქალაქი ძალიან მცირეა, მაგრამ პატივცვმული, რაც ორივეს გვეყოფა".* ------------------------------------------------ * ზოგ ხელნაწერში დამატებულია: “და ეს მან ასე დაწერა, როდესაც საღვთო გაბრწყინებამ მცირედით გაანათა იგი; მაგრამ აგრეთვე მოსმენის ღირსია იესოს მიერ მის მიმართ იმავე წერილის მიმტანის მეშვეობით გაგზავნილი რამდენიმე სტრიქონის შემცველი, მაგრამ დიდი ძალის მქონე ეპისტოლე; და არის იგი შემდეგი სახის”.   იესოს მიერ მთავარ ავგაროზის მიმართ ანანია მალემსრბოლის მეშვეობით მიწერილი პასუხი "ნეტარ ხარ, რომელმაც ჩემი ირწმუნე ისე, რომ მე არ გინახივარ. რადგან ჩემს შესახებ დაწერილია, რომ ვინც მიხილა, არ ირწმუნებს ჩემსას, რათა მათ, ვისაც არ ვუნახივარ, ირწმუნონ და ცხონდნენ. რაც შეეხება იმას, როდესაც მომწერე, რომ შენთან მოვიდე, ჯერ უნდა აღვასრულო ყველაფერი, რის გამოც აქ ვარ წარმოგზავნილი, და ასე აღსრულების შემდეგ უნდა ავიდე მასთან, ვინც წარმომგზავნა მე. და მას შემდეგ, რაც ავალ, წარვგზავნი შენთან რომელიმე მოწაფეს, რათა განკურნოს შენი ვნება და მოგანიჭოს ცხონება შენ და შენთან მყოფთ".   ამ ეპისტოლეებს შემდეგ ესეც დაერთვის სირიულ ენაზე: "იესოს ამაღლების შემდეგ იუდამ, იგივე თომამ, მასთან წარგზავნა თადეოზ მოციქული, ერთი სამოცდაათთაგანი. იგი წავიდა და დარჩა ტობიასთან, ტობიას ძესთან. როგორც კი ხმა გავარდა მის შესახებ, მოახსენეს ავგაროზს, რომ აქ მოსულია იესოს მოციქული, როგორც მან მოგწერა შენ. ამრიგად, დაიწყო თადეოზმა ღვთის ძალით ყველანაირი სენისა და უძლურების კურნება, ისე რომ ყველას აკვირვებდა; როგორც კი ესმა აბგარს, თუ რა დიდ და საკვირველ საქმეებს იქმოდა, და როგორ კურნავდა, მიხვდა, რომ ის იყო, ვის შესახებაც მიწერა იესომ: "მას შემდეგ, რაც ავალ, წარვგზავნი შენთან რომელიმე ჩემს მოწაფეს, ვინც შენს ვნებას განკურნავს". მოუხმო ტობიას, ვისთანაც გაჩერდა, და უთხრა: "მესმა, რომ კაცი ვინმე ძლიერი მოვიდა და შენს სახლში დარჩა; მოიყვანე იგი ჩემთან". მივიდა ტობია თადეოზთან და უთხრა: "ავგაროზ მთავარმა მომიხმო მე და მითხრა, რომ შენ მიგიყვანო მასთან, რათა განკურნო იგი". თადეოზმა უთხრა: "ავალ, რამეთუ სასწაულის ძალით ვარ მასთან წარგზავნილი". ამგვარად, მეორე დღეს ადრე ადგა ტობია და წაიყვანა თადეოზი ავგაროზთან. როდესაც ავიდა იქ მდგომ დიდებულებთან და როგორც კი შევიდა, მყისვე დიდი ხილვა ეჩვენა ავგაროზს მოციქულ თადეოზის სახეზე; რისი ხილვისას ავგაროზმა თაყვანი სცა თადეოზს, რაც ყველა იქ მდგომს გაუკვირდა; რადგან მათ არ ეჩვენა ეს ხილვა, რაც მხოლოდ აბგარს გაეცხადა. ავგაროზმა ჰკითხა თადეოზს: “ჭეშმარიტად ხარ მოწაფე იესოს, ღვთის ძის, ვინც მითხრა მე: "შენთან წარვგზავნი რომელიმე ჩემს მოწაფეს, ვინც შენ განგკურნებს და ხსნას მოგანიჭებს". და თადეოზმა უთხრა: "მას შემდეგ, რაც ძალიან ირწმუნე მისი, ვინც მე წარმომგზავნა, ამის გამო ვარ შენთან წარმოგზავნილი. და კვლავ, თუკი მისი ირწმუნე, გექნება შენ შენი გულის თხოვნისამებრ როგორც ირწმუნე". და ავგაროზმა უთხრა მას: "ისე ვირწმუნე მისი, რომ განვიზრახე მომეკრიბა ძალა და მისი ჯვარმცმელი იუდეველები გამენადგურებია, მაგრამ რომაელთა მეფობის გამო შევიკავე თავი". და თადეოზმა უთხრა: "ჩემმა უფალმა აღასრულა მისი მამის ნება და აღასრულა რა, ავიდა მამასთან". ავგაროზმა უთხრა მას: "მეც ვირწმუნე მისი და მისი მამის". თადეოზმა უთხრა: "ამიტომ დავდებ ჩემს ხელს შენზე მისი სახელით". და გააკეთა რა ეს, მეყსეულად განიკურნა სენისაგან და ვნებებისაგან, რაც მას ჰქონდა. ავგაროზს გაუკვირდა, რომ როგორც ესმა მას იესოს შესახებ, ისე მიიღო საქმით მისი მოწაფის თადეოზის მეშვეობით, რომელმაც იგი წამლებისა და მცენარეების გარეშე განკურნა, და არა მხოლოდ იგი, არამედ აბდოსიც, აბდოსის ძე, რომელსაც პოდაგრა სჭირდა; რადგან ისიც მოვიდა და მის ფეხებთან განერთხა, ხოლო მიიღო რა ლოცვა ხელის დადებით, განიკურნა. ასევე მრავალი სხვა მათი თანამოქალაქე განკურნა, დიდ საკვირველებებს იქმოდა და ქადაგებდა ღვთის სიტყვას. ამის შემდეგ ავგაროზმა უთხრა:  “შენ, თადეოზ, ამას ღვთის ძალით იქმ და ჩვენც გავაკვირვეთ ჩვენი თავი. მაგრამ ამასთან ერთად გთხოვ, მომიყევი იესოს მოსვლის შესახებ, თუ როგორ იყო, და მისი ძალის შესახებ, რა ძალითაც იქმოდა ამას, რაც მსმენია". თადეოზმა უთხრა: "აწ დავდუმდები, მაგრამ რადგან სიტყვის საქადაგებლად ვარ წარმოგზავნილი, დილით შემოკრიბე ჩემთან ყველა შენი მოქალაქე, მათთან ვიქადაგებ და დავთესავ მათში ცხონების სიტყვას, იესოს მოსვლის შესახებ, თუ როგორ იყო, და მისი მოციქულების შესახებ, და რის გამო იქნა წარგზავნილი მამის მიერ, და მისი ძალის, საქმეებისა და საიდუმლოებების შესახებ, რომლებზეც ისაუბრა ამ ქვეყნად ყოფნისას, და რა ძალით იქმოდა ამ საქმეებს, და მისი ახალი ქადაგების შესახებ, დამცირებისა და დამდაბლების შესახებ, როგორ დაიმდაბლა და დაამცრო თავისი თავი და განიშორა თავისი ღმრთეება, ჯვარს ეცვა, და ჩავიდა ჯოჯოხეთში, და გაარღვია კედელი საუკუნიდან გაურღვეველი, და აღადგინა მკვდარნი, ჩავიდა ერთი, ხოლო ამოვიდა დიდ სიმრავლესთან ერთად მის მამასთან"*.  ავგაროზმა ბრძანა, რომ დილით შეკრებილიყვნენ მისი მოქალაქეები და მოესმინათ თადეოზის ქადაგებისათვის, ამის შემდეგ გასცა განკარგულება მიეცათ მისთვის ოქრო და ძვირფასი ლითონების ზოდები. მან კი არ მიიღო, თქვა: “თუ ჩვენი ნივთები დაუტევეთ, სხვა როგორ მივიღოთ?” ეს მოხდა სამასორმოც წელს”[34]. ეს სასარგებლო სირიული ენიდან სიტყვასიტყვით ნათარგმნი ტექსტი აქ მე ჯეროვნად მოვათავსე**. ----------------------------------------- * ზოგ ხელნაწერში ამატებს: “და თუ როგორ ზის ის ღვთისა და მამის მარჯვნივ დიდებით ცაში, და თუ როგორ მოვა კვლავ ძლევამოსილი ცოცხალთა და მკვდართა განსასჯელად”. **  სამას ორმოცი წელი ედესური წელთაღრიცხვით, რომელიც დაიწყო ჩვ. წ. აღ.-მდე 310 წელს, იქნება ჩვ.წ.აღ.-ით 30 წელი, რაც ეთანხმება ტერტულიანეს მიერ მოწოდებულ ჯვარცმის თარიღს, მაგრამ ეს არის იმ თარიღზე ერთი წლით ადრე, რასაც გვაწვდის ევსების ქრონიკების იერონიმესეული ვერსია და ორი წლით ადრე იმაზე, რასაც გვაწვდის იმავე წიგნის სომხური ვერსია. ------------------------------------------------------------------------------------------------   კომენტარები კომენტარების შედგენისას ძირითადად ვსარგებლობდით ნაშრომის რუსულ თარგმანზე, Евсевий Памфил, Церковная, Москваб 2001, და ზემოთ დასახელებულ ინგლისურ გამოცემაზე დართული კომენტარებითა და სქოლიოებით. [1] - ცრუ ცოდნა (გნოზისი) - გნოსტიციზმი, საერთო სახელწოდება II-IV ს.-ში არსებული რამდენიმე ერეტიკული მიმდინარეობისა. მთავარი წარმომადგენლები: სატურნინე, ვასილიდე, კერდონი, მარკიონი, კარპოკრატე და ვალენტინი. გნოსტიკური სწავლებისათვის დამახასიათებელია დუალიზმი (წარმოდგენა კეთილ ღმერთზე და მისგან დამოუკიდებელ ბოროტ მატერიაზე) და დოკეტიზმი (სწავლება იესო ქრისტეს მოჩვენებით სხეულსა და ხორციელ ცხოვრებაზე). გნოსტიციზმის წინააღმდეგ არაერთგზის გამოვიდნენ ეკლესიის მამები. წმ. ირინეოს ლიონელი თხზულებაში ”ერესების წინააღმდე” ვრცლად მოგვითხრობს გნოსტიციზმის ისტორიაზე, დაწყებული სვიმონ მოგვიდან, და განსაკუთრებით გულდასმით აანალიზებს ვალენტინესა და მარკიონის შეხედულებებს (св. Ириней, епископ Лионский Сочинения. СПЪ., 1900).  გნოსტიკოსების მხილებას ეძღვნება ტერტულიანეს ნაშრომები: ”გნოსტიკოსების წინააღმდეგ”, ”მარკიონის წინააღმდეგ”, ”ვალენტინელების წინააღმდეგ”, ”კამათი ერეტიკოსებთან” (Patrologiae cursus completus. Series Latina/ED.j. - P. Migne. Paris, 1844-18642. თ. I-II). რუსული თარგმანი იხ.: Тертуллиан. Творения. Киев, 1920. [2] - ”ქრონიკა” - ევსები პამფილის ჩვენამდე მოღწეულ ოთხ თხზულებათაგან ერთ-ერთი, რომელიც წარმოადგენს სამყაროს მოკლე ისტორიას მისი შექმნიდან ქ.შ.-ის IVს-ის შუა წლებამდე (II წიგნში). ეს ”ქრონიკა” გააგრძელა ნეტ. იერონიმემ 378 წლამდე. ”საეკლესიო ისტორიის” გარდა, ჩვენამდე მოაღწია ევსების აპოლოგეტურმა თხზულებამ ”კონსტანტინე დიდის ცხოვრება” (IV წიგნში) და ნაწყვეტებმა ”პალესტინელი მოწამეების შესახებ” მისი ნაშრომიდან ”უძველესი მოწამეობის კრებული”. ევსების ცხოვრებისა და მისი შრომების შესახებ იხ.: Леъедевь А.П. Церковная историографя в главных ее лредставителях с IV в. до XX 2-е изд., СЛЪ., 1903. С, 11-110. [3] - ქ.შ.-მდე 43 წელს მუტინთან ბრძოლაში რესპუბლიკელთა არმიის განადგურების შემდეგ რომის ხელისუფლებაში მოვიდა ტრიუმვირატი: ოქტავიანე, ანტონიუსი, ლეპიდი. ამ მომენტიდან იწყება ევსები ოქტავიანეს მმართველობის დროის ათვლა, მომავალი ავგუსტუსისა. 40 წელს რომის იმპერია განაწილებულ იქნა ტრიუმვირებს შორის, რის გამოც იუდეა აღიარებულ იქნა ნახევრად დამოუკიდებელ სამეფოდ. 35 წელს ოქტავიანემ დაიპყრო ლეპიდის ოლქი, 3-2 წელს კი გააჩაღა ბრძოლა ოქტავიანესა და ანტონიუსს შორის. ანტონიუსმა მარცხი განიცადა აქციუმთან ბრძოლაში და სიცოცხლე თვითმკველობით დაასრულა. ამგვარად, 30 წელს ოქტავიანეს მმართველობის ქვეშ შევიდა ანტონიუსის ოლქიც - ეგვიპტე. 31 წელს ოქტავიანემ მიიღო ავგუსტუსის ტიტული, 27 წელს კი - სამუდამო ტრიბუნალის ტიტული. ასე რომ, ევსების მიხედვით, მხსნელი დაიბადა 31 წელს ქრისტიანული ეპოქის დასაწყისამდე. უნდა ითქვას, რომ ქრისტიანული წელთაღრიცხვით, რომლის დამაარსებელი არის რომაელი სწავლული დიონისე მცირე (V ს.-ის დასას. - VI ს.-ის დასაწყ.), ქრისტეს დაბადების თარიღად (I ს.ქ.შ.) ითვლება 754 წელი რომის დაარსებიდან. თანამედროვე წყაროების უმეტესობა მხსნელის დაბადების თარიღად მიიჩნევს ქ.შ.-მდე 4 წელს (749-450 წწ. რომის დაარსებიდან), ამ წელს გარდაიცვალა მეფე ჰეროდე დიდი. პტოლემეოსთა დინასტია ეგვიპტეს მართავდა ქრისტეს შობამდე 305 წლიდან. [4] - მაცხოვრის ამქვეყნიური ცხოვრების გადმოცემაში ერთ-ერთ ყველაზე რთულ საკითხს წარმოადგენს იმის განსაზღვრა, თუ როდის განხორციელდა სელპიციუს კვირინიუსის დროინდელი აღწერა. იოსებ ფლავიუსის მოწმობით აღწერა განხორციელდა ჰეროდეს შვილის, არქელაოსის სიკვდილის შემდეგ (გარდ. ქ. შ.-დან 6 წ.), სირიაში სელპიციუს კვირინიუსის მმართველობის დროს (რომის დაარსებიდან 760-765 წწ., ანუ ქ. შ.-დან 6-12წწ.). არსებობს განსხვავებული ახსნა, სახარებისეულ მონათხრობთან შეუსაბამო (იხ.: ლუკა 2:1-2), რომელსაც ეფუძნება ევსები პამფილი და იოსებ ფლავიუსის მოწმობა, მაგრამ ყველაზე მეტად სარწმუნო ჩანს შემდეგი: კვირინიუსი ორჯერ იყო სირიის მმართველი (პირველად 750-753 წლებში რომის დაარსებიდან, ანუ 3 წ. ქ. შ.-მდე-1 ქ. შ.-ით) და თავისი პირველი მმართველობის დასაწყისში განაგრძო აღწერა, დაწყებული მისი წინამორბედის ვერუსის მიერ (ქ. შ.-მდე 6-4). [5] - ჰეროდე I (დიდი) - იუდეის მეფე (37-4 წწ. ქ. შ.-მდე) იყო იდუმიელი, ანუ შთამომავალი იმ ერისა, რომლის გენეოლოგია სათავეს იღებს ესავისაგან (ედომი), რომელმაც თავისი პირმშოება მიყიდა იაკობს ოსპის შეჭამანდის სანაცვლოდ (იხ. შესაქმე 25:28-34). ისრაელის თაობა სათავეს იღებს იაკობისაგან, რომელიც ”ისრაელად” სახელდებულ იქნა თავად ღმერთის მიერ (იხ. შესაქმე. 32:28). იდუმეა მდებარეობდა იუდეის სამხრეთით. იოჰანან ჰირკანის მიერ დაპყრობის შედეგად (135-104 წწ. ქ. შ.-მდე) იდუმიელების (ედომელების) გაიუდეველება მოხდა და ებრაული რელიგიური კანონები მიიღეს. [6] - იულიანე აფრიკანელი (გარდ. 237 წ.) - განათლებული გლეხი. დაიბადა ჩრდილოეთ აფრიკაში, ცხოვრობდა პალესტინაში. ავტორი ორი დიდი თხზულებისა: ”პენტაბიბლოს” (მსოფლიო ქრონიკები ქვეყნის შექმნიდან) და "Cestus", რომლებიც შემორჩენილია მხოლოდ ნაწყვეტებად ევსების შრომებში. [7] - ანტიპატრეს შესახებ იხ.: იოსებ ფლავიოსი, იუდეის ომი, 1, 6, 2-4. [8] - ჰირკან II - ვაჟი იუდეის მეფის ალექსანდრე იანისა (ქ. შ.-მდე 104-78 წწ.), შვილიშვილი იოჰანან ჰირკან I-სა, იუდეველთა მეფე და მღვდელმთავარი (ქ. შ.-მდე 63-40 წწ.). [9] - არისტობულე - უმცროსი ვაჟი მეფე ალექსანდრე იანისა და ალექსანდრესი. ქ. შ.-მდე 70 წელს აიძულა თავისი უფროსი ძმა ჰირკან II, უარი ეთქვა გვირგვინზე და მღვდელმთავრობაზე თავის სასარგებლოდ. ჰირკანი გაიქცა არაბეთის დედოფლის არეტის სამფლობელოში, რომელმაც დაიწყო თავდასხმა იუდეაზე და 35 წელს ალყა შემოარტყა იერუსალიმს. არისტობულემ გააძევა არეტის ჯარი რომაელების დახმარებით, მაგრამ ვერ მოურიგდა თავის დამხმარე მოკავშირეებს. რომაელმა მხედართმთავარმა გნეუს პომპეუსმა (106-48 წწ. ქ. შ.-მდე) იერუსალიმი დიპყრო 63 წელს და არისტობულე ბორკილდადებული გააგზავნა რომში. არისტობულე მალე გაიქცა იუდეაში და აჯანყება მოაწყო რომაელების წინააღმდეგ, მაგრამ დამარცხდა პომპეუს გაბინიუსის თანაშემწეების მიერ და ხელახლა დატყვევებული გაგზავნილ იქნა რომში. 49 წელს იულიუს ცეზარის მიერ განთავისუფლებული არისტობულე კვლავ გაემგზავრა იუდეაში, მაგრამ პომპეუსის მსტოვრების მიერ მოწამლული გზაზე გარდაიცვალა. [10] - არქელაოსი - ჰეროდე დიდის ვაჟი. სიკვდილის წინ ჰეროდემ იგი ავგუსტუსის თანხმობით თავის მემკვიდრედ დანიშნა. თუმცა, არქელაოსი თავისი მმართველობის დასაწყისში გაუსწორდა მისით უკმაყოფილო პირებს (დახოცილ იქნა 3000 ადამიანზე მეტი) და გამოიწვია ხალხის სიძულვილი. როდესაც იგი რომში გაემგზავრა, რათა გაემყარებინა თავისი უფლება ტახტზე, იქვე გაგზავნა ხალხმა ელჩობა თხოვნით, რომ იუდეა რომს შეერთდებოდა პროვინციის სტატუსით, რათა ამით არ დაეშვათ არქელაოსის მეფობა (იხ. ლუკა 19:12-14). ავგუსტუსმა დაამტკიცა ჰეროდეს ანდერძი და არქელაოსს მფლობელობაში გადასცა იუდეა, მაგრამ არ მისცა მას ”მეფის” ტიტულით, შემოიფარგლა ეთნარქის, ანუ ”ერისმმართველის” ტიტულით. არქელაოსის მმართველობის პერიოდში ხშირმა ამბოხებებმა ავგუსტუსი აიძულა გაემოეძახა იგი რომში: ქ. შ.-დან 6 წელს გადააყენა და გადაასახლა გალიის ქალაქ ვიენაში, სადაც გარდაიცვალა (იხ. იოსებ ფლავიოსი. იუდეის ომი, II, 1-7). [11] - არისტიდე (II ს.) - ბერძენი რიტორი, აპოლოგეტი და ქრისტიანობის აღმსარებელი. [12] - ეპიმელეტი - მმართველი (ბერძნ.). სავარაუდოდ ეს თანამდებობდა გულისხმობდა ფინანსების მართვას. [13] - აქიორ ამონიტელი - ამონიტელების წინამძღოლი ასირიელთა მეფის ოლოფერნის ლაშქარში. მიიღო იუდაიზმი (ივდითი 5:5-6; 5:21). მოაბელი რუთი - ელიმელექის ცოლი და ნოემის რძალი. სიკვდილის შემდეგ რუთთან ქორწინების უფლება გადაეცა ბიოზს, ელიმელექის ნათესავს. ამ ქორწინების ნაყოფი იყო იობედი, დავითის პაპა (იხ. რუთის წიგნი). ამგვარად, წარმართი რუთი გახდა უფალ იესო ქრისტეს ერთ-ერთი წინაპარი (იხ.: მათე 1:5). [14] - იულიანე აფრიკელს ეკუთვნის მათე და ლუკა მახარებელთან მაცხოვრის გენეალოგიათა განსხვავებების ახსნა, რაც ასევე მიღებულია თანამედროვე ბიბლიისტების მიერ. ეს განმარტება მცირეოდენი ცვლილებით განმეორებულ იქნა წმ. ამბროსი მედიოლანელის მიერ ლუკას სახარების განმარტებაში. [15] - იუდაური სიძველენი, XVII, 6,5. [16] - კალიროე - სამკურნალო წყარო თბილი გოგირდოვანი წყლებით. [17] - ჯერ კიდევ ჰეროდე დიდის სიცოცხლეში მისი ვაჟებიდან სამი: არისტობულე, ალექსანდრე და ანტიპატრე - დასჯილ იქნენ მისი ბრძანებით. ჰეროდეს სიკვდილის შემდეგ იმპერატორ ავგუსტუსის გადაწყვეტილებით იუდეაში ეთნარქის ტიტულით გამეფდა ჰეროდე დიდის ვაჟი - არქელაოსი. თუმცა, ავგუსტუსმა ტეტრარქებად, ანუ ქვეყნის ოთხი ნაწილის მმართველებად დანიშნა, ჰეროდე-ფილიპე და ჰეროდე-ანტიპა, ჰეროდე დიდის შვილები მარიამისგან მღვდელმთავრის სვიმონის ქალიშვილისგან (იხ.: იოსებ ფლავიუსი. იუდეის ომი, II, 6). ლისანიოსი, სავარაუდოდ ბერძენი, ჰეროდეს გვარს არ მიეკუთვნებოდა. [18] - ტიბერიუსი - რომის იმპერატორი (14-37 წწ.). [19] - იხ.: იუდაური სიძველენი XVIII, 2,2. [20] - იგულისხმება ე.წ. "Acta Pilat"  - თხზულება უცნობი ავტორისა, ქრისტიანობის თავგამოდებული მტრის. [21] - ანნა (ანან) - მღვდელმთვარი, სეთის ძე. მღვდელმთავარი იყო სულპიციუს კვირინიუსის აღწერის დროს. გადაყენებულ იქნა პროკურატორ ვალერიუს გრატუსის მიერ (იხ. იოსებ ფლავიუსი. იუდაური დასაბამთმეტყველება, XVIII 2, 1-2). თუმცა, ტრადიციის მიხედვით, სამუდამოდ დარჩა მას მღვდელმთავრის ტიტული. იგი იყო იუდეველთა ერთ-ერთი სულიერი ბელადი. კაიაფა - ანნას სიძე, მღვდელმთავარი გახდა ანნას ორი მონაცვლის, ფაბი ისმაილის ძისა და ელიაზარ ანნას ძის შემდეგ. კაიაფა იმყოფებოდა ანნას გავლენის ქვეშ. [22] - ვალერიუს გრატუსი - იუდეის პროკურატორი (15-26 წწ.). [23] - იუდაური სიძველენი, XVIII, 2, 2. [24] - იგულისხმება ტეტრარქი ჰეროდე - ანტიპა (4 წ. ქ. შ.-მდე-39 წ. ქ. შ-ით). [25] - ჰეროდიადა - ჰეროდე დიდის ქალიშვილი და ჰეროდე აგრიპა I-ის და. გათხოვილი იყო თავის ბიძაზე ჰეროდე - ფილიპე I-ზე, ქმრის სიცოხლეში კავშირი დაამყარა ჰეროდე-ანტიპასთან, რომელსაც ასევე ნათესავად ერგებოდა. დამნაშავე იყო იოანე ნათლისმცემლის სიკვდილში: მისი წაქეზებით დასჯილ იქნა ჰეროდე-ანტიპას მიერ (იხ. მარკოზი 6:17-29). [26] - არეთა - სირიის მეფე, არაბი (იხ. შენიშვნა 35). მან იარაღის ძალით შური იძია ჰეროდე-ანტიპაზე თავისი ქალიშვილის შეურაცხყოფისათვის, რამაც მას მოუტანა გამანადგურებელი მარცხი. თუმცა, ანტიპამ შესჩივლა თავის მფარველს იმპერატორ ტიბერიუსს, მან სირიის რომაელ მმართველს დაავალა არეთას დასჯა. [27] - იხ.: იუდეის ომი, II, 9,6. [28] - იუდაური სიძველენი, XVIII, 5, 2. [29] - იქვე, 3, 3. [30] - ეს სია ევსების შემდეგ იქნა დადგენილი დაახ. 500 წ., როდესაც უკვე ფართოდ იყო გავრცელებული. იხ. 70 მოციქულთა სია მათი საერთო ხსენების დღეს - 4 იანვარს. [31] - კლიმენტი ალექსანდრიელი (გარდ. დაახ. 217 წ.) - დიდი ქრისტიანი სწავლული. 190 წ. არჩეულ იქნა ალექსანდრიის კათაკმეველთა სასწავლებლის ხელმძღვანელად. იმპერატორ სეპტიმუს სევერუსის დროინდელი დევნულებისა, რომელიც 201 წ. დაიწყო. გადასახლებულ იქნა კაბადოკიაში. შემორჩენილია კლიმენტის შემდეგი თხზულებები: ”პედაგოგი”, ”სტრომატები”, ”ვინ არის ის მდიდარი, რომელიც ცხონდება?” ფოტიოსის ”ბიბლიოთეკაში” ვკითხულობთ: ”კლიმენტიმ კიდევ დაწერა ”ჰიპოტიპოსები” ანუ ”მონახაზები”, რომ კლიმენტის ”ჰიპოტიპოსები”, რომლებიც ნახა ფოტიმ, იყო, არა ის რომლებიც დაწერა კლიმენტიმ, არამედ შერყვნილი ან არიანელების, ან რომელიმე სხვა ერეტიკოსების მიერ. დასასრულს ფოტი თავად გამოთქვამს ეჭვს, რომ ”ჰიპოტიპოსები”, რომლებიც მან ნახა, ეკუთვნოდა კლიმენტის. თუმცა, კლიმენტის ”ჰიპოტიპოსებიდან”, იმის გამოკლებით, რაც მოჰყავს ევსების, ჩვენამდე მოაღწია რამდენიმემ”. [32] - იაკობ მოციქული, უფლის ძმა - ერთ-ერთი 12 მოციქულთაგანი, მართალი იოსებ დამწინდველის ძე. არჩეულ იქნა იერუსალიმის პირველ ეპისკოპოსად, თავჯდომარეობდა მოციქულთა კრებას. წმ. იაკობ მოწამეობრივად აღწესრულა დაახ. 62/63 წ. [33] - მოციქული თადეოზი - 70 მოციქულთაგანი. დაიბადა სირიის ქალაქ ედესაში, ებრაულ ოჯახში. მოინათლა იოანე ნათლისმცემლის მიერ. შეხვდა უფალს და დაემოწაფა. ქადაგებდა სირიაში და მესოპოტამიაში. იმყოფებოდა ედესაში, სადაც, გადმოცემის მიხედვით, ქრისტიანობაზე მოაქცია მეფე ავგაროზ V (შავი), რომელიც ედესაში მეფობდა 4 წ. ქ. შ.-მდე-7 წ. ქ. შ.-ით და 13-50 წწ. ქ. შ.-ით. თუმცა მოც. თადეოზის მიერ ედესული ხალხის განათლებისა და იქ ეკლესიის მოწყობის საკითხი დღემდე ღიად რჩება. ცნობილია, რომ ედესიის განმანათლებელი იყო ადაი, ისტორიული პირი (II ს-ის II ახ.). ყველაზე ადრეული ცნობები ედესის ეკლესიის შესახებ ეკუთვნის ავგაროზ VIII მეფობის ხანას (176-179 წწ.). ცნობილია ამ დროის ედესის ეპისკოპოსის სახელი - პალუტი. ედესის მასიური გაქრისტიანება მოხდა ავგაროზ IX მეფობის დროს (179-216 წწ.). ერთი წყაროს მიხედვით, ფინიკიის ქ. ვირიტამდე (ბეირუთი) ქადაგებით მისული, თადეოზი შვიდობით აღესრულა იქ 44 წ.; მეორე წყაროს თანახმად, იგი გარდაიცვალა ედესაში. თუმცა ძველი სომხური გადმოცემა ამტკიცებს, რომ მოც. თადეოზი მოწამეობრივად აღესრულა 50 წ. სომხეთში. [34] - თარიღი ევსები პამფილიელის მიერ მოცემულია ე.წ. სელევკიდების წელთაღრიცხვის მიხედვით, რომელიც დაიწყო 311 წლიდან ქ. შ.-ით. ევსების მიერ მოტანილი თარიღი ქრისტიანული წელთაღრიცხვით არის ქ. შ.-დან 29წ. ძველი ბერძნულიდან თარგმნა და შენიშვნები დაურთო ზურაბ ჯაშმა საეკლესიო ბიბლიოთეკა, VII ტ. 2007 თბილისი  …
დაამატა nika grani to ელ. წიგნები at 5:48pm on მაისი 20, 2012
  • 1
  • ...
  • 63
  • 64
  • 65
  • 66
  • 67
  • 68
  • 69
  • 70
  • 71
  • 72

Welcome to
Qwelly

რეგისტრაცია
ან შესვლა

ღონისძიებები

  • დაამატე ღონისძიება

ბლოგ პოსტები

Ronaldo se sooča z viharjem zanimanja - se bo v petek vrnil v Al Nasr?

გამოაქვეყნა W Y_მ.
თარიღი: მაისი 16, 2025.
საათი: 6:30am 0 კომენტარი 0 მოწონება

Sezona dres ronaldo pri Al Nasrju je bila sezona individualne briljantnosti in kolektivnega neuspeha. Kljub temu, da je v vseh tekmovanjih dosegel 33 golov (23 v ligi), se portugalski superzvezdnik znajde sredi negotovosti. Njegova nedavna odsotnost je sprožila burna ugibanja ne le o njegovi telesni pripravljenosti, temveč tudi o njegovi prihodnosti in o tem, ali načrtuje kakšno veliko…

გაგრძელება

Fifty Enjoyable Quiz Questions to Brighten Your Day

გამოაქვეყნა EFTcheat_მ.
თარიღი: მაისი 16, 2025.
საათი: 2:22am 0 კომენტარი 0 მოწონება







Quizzes are a terrific way to provide individuals alongside one another, split the ice, and spark laughter-stuffed conversations. Regardless of whether you might be hosting a party, planning a crew-making party, or perhaps want to possess a good time with pals, a quiz is often the right activity. To assist you to get going, listed here’s a collection of fifty fun quiz concerns which can be sure to entertain and challenge your audience. Let’s dive in!…



გაგრძელება

How They Operate, And Why They Subject for Employers

გამოაქვეყნა EFTcheat_მ.
თარიღი: აპრილი 26, 2025.
საათი: 2:30pm 0 კომენტარი 0 მოწონება







In the present earth, history checks are getting to be a regular part of the selecting method, tenant screening, and in some cases volunteer variety. From verifying work historical past to examining felony information, qualifications check providers give vital insights into somebody's heritage. In the following paragraphs, we’ll include the kinds of track record checks, how they perform, and why They are really critical for each companies and people.



What exactly…

გაგრძელება

შემოქმედი მხატვარი

გამოაქვეყნა ლაშა_მ.
თარიღი: აპრილი 22, 2025.
საათი: 11:23pm 0 კომენტარი 2 მოწონება

თვალებს ძლივს ახელდა დასაძინებლად რომ წავედით, მაგრამ მაინც მოვახერხეთ ძილისწინა საუბრები. ამჯერად, თემა ნათესავები და ნათესაური კავშირები იყო და ცოტა ვერ მიხვდა რა სხვაობა შვილიშვილსა და შვილთაშვილს შორის. ის კი გაიგო, რომ პირველი - მესამე თაობას ნიშნავდა, ხოლო მეორე - მეოთხეს, მაგრამ თვითონ ეს სიტყვები - შვილი-შვილი და შვილთა-შვილი რატომ…

გაგრძელება
  • დამატება დღიურში
  • ყველა

Qwelly World

free counters

© 2025   George.   • Ning - platform for social network creation and community website building

პანაღია  |  პრობლემის აღმოჩენისას!  |  Terms of Service

საუბრის დაწყება!